100 jaar na de geboorte van de Komintern

Honderd jaar geleden ontmoetten jonge hemelbestormers uit de hele wereld elkaar in Moskou om te praten over de wereldrevolutie. Een recente studie werpt nieuw licht op de eerste werkelijke samenkomst van de internationale communistische beweging.

In de zomer van 1920 vond de geboorte plaats van het internationale communisme. Het deel van de Russische sociaaldemocraten dat zich nu communisten noemde, wilde de ervaringen van hun succesvolle revolutie binnen de arbeidersbeweging bediscussiëren. Daarbij zochten de Russische communisten toenadering tot sympathiserende revolutionairen, sceptische linkse socialisten, syndicalistische vakbondsactivisten en nieuw ontstane partijen afkomstig uit vier continenten.

Er was slechts een land en een hoofdstad in het ontwrichte naoorlogse Europa waar zo’n uitwisseling plaats kon vinden: in Moskou. De Russische professor Geschiedenis Alexander Vatlin van de in Moskou gevestigde Lomonossov-Universiteit schildert in Das Jahr 1920. Der zweite Kongress der Kommunistische Internationale het verloop, de inhoud en de achtergrond van dit congres op basis van lang gesloten Russische archieven.

Het Komintern congres ⁽¹⁾De Comunistische of Derde Internationale werd in de eigen pers dikwijls met het Duitse en Russische acroniem Komintern aangeduid. duurde drie weken en moest een paar keer verschoven worden, omdat de gedelegeerden niet op tijd konden arriveren. Ze hadden vaak problemen om hun landen te verlaten en moesten niet zelden via een omweg het door een burgeroorlog geteisterde Rusland zien te bereiken. Daarnaast speelde op de achtergrond steeds de Pools-Russische oorlog. Die laatste was begonnen als een aanvalsoorlog door Polen. Maar bij de tegenaanval was het Rode Leger onder leiding van de ‘Rode Napoleon’ Michail Tuchatschewski zo succesvol dat er zelfs gedacht werd aan een bevrijdingsoorlog om de Poolse arbeiders tot een revolutie te bewegen.

Er waren niet alleen afgevaardigden uit Europa, maar ook uit Azië, Latijns-Amerika en de Verenigde Staten. In totaal waren 40 landen vertegenwoordigd door veel jongeren met frontervaring opgedaan tijdens de bloedige Eerste Wereldoorlog. Uiteraard waren ook vrouwen present in de persoon van bijvoorbeeld de Duitse Clara Zetkin en Angelica Balabanoff die betrokken was bij de Russische en de Italiaanse socialistische beweging.

Sturm und Drang

In de begintijd van de internationale communistische beweging was er sprake van een Sturm und Drang periode. De Eerste Wereldoorlog werd afgesloten met een opgang van revolutionaire strijd. Er ontstonden radenrepublieken in Beieren en Hongarije en overal eiste de arbeidersbeweging verbeteringen van de positie van werknemers. Maar ook de vrouwenbeweging en de antikoloniale strijd raakten in een stroomverstelling.

De Komintern had al een eerste (oprichtings-)congres gehouden in 1919, maar dat ging vooral over het planten van de vlag en in een situatie dat de Tweede Internationale nog aan het bijkomen was van het debacle van de bloedige broedermoord van 14-’18. Tussen het eerste en tweede congres van 1920 startte de Komintern al enkele filialen in diverse Scandinavische landen, Wenen, Berlijn en Amsterdam.

Euforisch beschouwden vooral de Russische congresafgevaardigden, maar zij beslist niet alleen, zichzelf als de ‘generale staf van de wereldrevolutie’.  Een belangrijke uitdaging was dan ook om de groei van het onstuimige wereldcommunisme te kanaliseren. Er moesten programmatische besluiten genomen worden over het platform van de beweging en ook over hoe de centralisering bevorderd kon worden. Belangrijk punt was de strijd tegen de ‘kinderziekte’ van het internationale communisme in de vorm van de ‘linkse stroming’ naar het bekende boek van Lenin. In bijvoorbeeld Duitsland was deze linkervleugel sterk vertegenwoordigd en ook David Wijnkoop, de afgevaardigde van de Nederlandse Communistische Partij bleek hiertoe gerekend te kunnen worden.⁽²⁾Ook War Van Overstraeten, oprichter van de eerste communistische organisatie in ons land en later linkse oppositioneel tegen het stalinisme, had sympathie voor deze opvattingen.

Kinderziekte

Uiteraard wilden deze hemelbestormers graag ook linkse vakbondsactivisten betrekken bij hun aardse project. Maar de radicale linkse stroming was over het algemeen niet bereid om in de massavakbonden te werken, maar deze activisten prefereerden zuivere revolutionaire vakbonden. Zij onderschatten de deelname aan de electorale strijd en bedreven sektarische propaganda van communistische principes zonder rekening te houden met het bewustzijn en de werkelijke strijd van de arbeidersklasse.

Maar het congres stond ook in het teken van een gevecht tegen de rechtervleugel. Sommige leiders en partijen afkomstig de sociaaldemocratische beweging zochten onder druk van de achterban toenadering tot de Komintern, maar hielden afstand van de strijd om de radenmacht en de dictatuur van het proletariaat, met andere woorden van de revolutionaire omverwerping van het kapitalisme en de vestiging van het socialisme.

Op dit congres presenteerde de Amerikaanse journalist John Reed een speciaal rapport over de positie van de zwarten in zijn land. Mede op grond daarvan nam de Komintern op het vierde congres enkele besluiten over het gezamenlijk vechten voor gelijke rechten en dat de vakbonden zwarte arbeiders moesten toelaten. Zo niet dan was de opdracht aan de communisten om eerst eigen zwarte bonden op te richten, waarbij door middel van de eenheidsfronttactiek druk uitgeoefend moest worden op de algemene bonden om deze op te nemen. De Nederlandse revolutionair Henk Sneevliet bracht de ervaringen in van de ontluikende antikoloniale en socialistische beweging in Indonesië.

Nieuwe vondsten

Vatlin heeft voor zijn boek Interessante vondsten gedaan door tevens de berichten te raadplegen in de regionale kranten. Daarbij werd hij niet gehinderd door wegmoffelen of achterhouden van onwelgevallig archiefmateriaal als gevolg van latere politieke zuiveringen. De berichten over bijvoorbeeld de vrijetijdsbesteding van de afgevaardigden levert veel nieuwe aanvullende informatie op. De door hem gebruikte memoires geven ook een beeld van de ellende, armoede en diefstal van de bagage van afgevaardigden.

Vanzelfsprekend keken de andere afgevaardigden erg op naar de Russische partij, maar ze bleven toch ook vaak gewoon eigenwijs hun eigen inzichten bepleiten. In essentie betrof het hier natuurlijk de verhouding van de Europese arbeidersbeweging ten opzichte van Sovjet Rusland. Daarbij ging het over het gebruik van welke voertaal en ook wat de vestigingsplaats in de toekomst zou moeten zijn van dit wereldverband van communistische partijen.

Het boek is verder rijk geïllustreerd met ongeveer 50 foto’s en enkele andere afbeeldingen. In een bijlage worden teksten van Michail Tuchatschewski, Leon Trotski, Nikolai Boecharin en Karl Radek voor de eerste keer in het Duits gepresenteerd.

Alexander Vatlin, Das Jahr 1920. Der zweite Kongress der Kommunistische Internationale. BasisDruck Verlag 2019, 256 pagina’s, 23,80€

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op socialisme.nu.