Een joodse socialist tussen nazisoldaten

Martin Monath was een joodse socialist die een actieve rol speelde in het ondergrondse verzet tegen het fascisme. Zijn korte leven was lange tijd in raadselen gehuld. Een diepgravende biografie maakt daar nu een einde aan.

In 1943 verkeerde het Europese continent in een lastige situatie. Het Russische Rode Leger vernietigde de Duitse nazi’s en hun bondgenoten bij Stalingrad. In Italië stond het regime van Mussolini op het punt om omvergeworpen te worden. Voor Hitler was het tij aan het keren. Binnen het antifascistische verzet waren ook revolutionair socialisten actief.

Een van hen was ‘Viktor’, zoals hij door zijn kameraden werd genoemd. Veel was er niet over hem bekend, behalve dat hij een socialistische krant verspreidde onder Duitse militairen in bezet Frankrijk.

In zijn boek Martin Monath. A Jewish Resistance Fighter Among Nazi Soldiers verplaatst de geëngageerde historicus Nathaniel Flakin zich in Martin Monath, zoals Viktor werkelijk heette. Monaths korte leven heeft weinig verdere opsmuk nodig. Zijn identiteit was tot voor kort gehuld in raadselen, maar in dit boeiende onderzoeksverslag laten de gebeurtenissen in zijn leven zich lezen als een detective.

Van zionist tot trotskist

Martin Monaths (1913-1944) voorouders waren deels afkomstig uit Polen. Hij groeide op in Berlijn en maakte als stateloze linkse zionist de opkomst van Hitler mee. In het socialistisch-zionistische milieu van Hashomer Hatzair maakt hij kennis met de werken van de Russische revolutionair Leo Trotski.

In Belgische en Franse ballingschap groeit hij uit tot een van de leiders van de trotskistische Vierde Internationale. Een wereldwijd netwerk van internationalistische communisten die zich verzetten tegen de desastreuze politiek van de stalinistische Komintern en de gematigde hervormingspolitiek van de sociaaldemocraten. Aanleiding voor de oprichting was het aan de macht komen van Hitler, hetgeen door een arbeiderseenheidsfront tussen de grote linkse organisaties voorkomen had kunnen worden.

Verzet en Verraad

Na zijn vlucht uit Berlijn en wat omzwervingen belandde Monath in 1943 in Parijs en raakte daar bevriend met enkele Duitse militairen – jonge mannen die nauwelijks herinneringen hadden aan de tijd vóór het fascisme. Tijdens clandestiene bijeenkomsten zetten ze vraagtekens bij de idealen waarmee ze waren opgegroeid. Met een geleende drukpers schreven en distribueerden Monath en zijn kameraden bij het Franse verzet ⁽¹⁾Monath was actief in de rangen van de POI, de Parti Ouvrier Internationaliste, een van de trotskistische groepen in de clandestiniteit. In 1944 zouden de beide clandestiene organisaties fusioneren tot de Parti Communiste Internationaliste, de Franse afdeling van de 4e Internationale. in het geheim hun eigen propaganda binnen de rangen van het Nazileger.

Deze Berlijnse Jood was redacteur van de clandestiene revolutionair socialistische Arbeiter und Soldat, een Duitstalige krant voor Wehrmachtsoldaten in bezet Frankrijk. Deze ‘arbeiders in uniform’ werden opgeroepen om zich in geheime cellen te organiseren. Hierin konden ze zich voorbereiden op de revolutie. Het was een poging om de Duitse soldaten op te zetten tegen

hun bevelhebbers en om een militaire opstand te organiseren waarmee de naziheerschappij omver geworpen kon worden. Enkele tientallen soldaten in de marinehaven van Brest vormden zo’n soldatencomité.

Ook het einde van het leven van Monath is spectaculair. Hij overleefde zijn eerste executie door de Gestapo kort voor de bevrijding van Parijs, waarna hij alsnog ter dood werd gebracht. Martin Monath en zijn dappere rol in het revolutionair socialistische verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn op zeer geslaagde wijze aan de vergetelheid ontrukt. Inmiddels herinnert ook een zogeheten Stolperstein in de Berlijnse wijk Kreuzberg aan hem.

Arbeiter und Soldat

Dit bijzondere bewogen verhaal van ongelooflijke dapperheid, spionage en verraad, is gebaseerd op brieven, archiefonderzoek en eerder vergeten documenten. Het boek bevat verder de Engelse vertaling van de complete reeks van het tijdschrift Arbeiter und Soldat. Er verschenen 6 nummers tussen juli 1943 en juli 1944.

Ook in Nederlland werkten de revolutionaire socialisten en trotskisten van het Marx-Lenin-Luxemburg front, en later ⁽²⁾Het MLL-Front was de illegale voortzetting van de RSAP van Sneevliet. Nadat bijna de volledige leiding van het MLL-Front was gearresteerd en geexecuteerd, ontstonden 2 kleinere organisaties: het trotskistische CRM en de radencommunistische Comunistenbond Spartacus. het Comité van Revolutionaire Marxisten, met speciale pamfletten om de Duitse soldaten te ‘bewerken’.

Er zijn zelfs aanwijzingen dat Arbeiter und Soldat ook in Nederland werd verspreid. Zo is een exemplaar terecht gekomen in het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie.

De Vierde Internationale zag grote overeenkomsten tussen de imperialistische Eerste en Tweede Wereldoorlog. De arbeiders en de geknechte koloniale volkeren dienden zich te verzetten tegen het militarisme en moesten proberen de imperialistische oorlog om te zetten in een burgeroorlog tegen de eigen bourgeoisie. Na de omverwerping van het kapitalisme kon dan een begin gemaakt worden met de opbouw van het internationale socialisme.

Daartoe hadden de Duitse revolutionairen Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht tenslotte ook opgeroepen. Daarbij onderscheidden ze zich van de aan Moskou gelieerde communistische partijen die vooral een nationale bevrijdingsstrijd voorstonden. Deze werkten – op instigatie van Stalin – samen met de eigen bourgeoisie en zetten de sociale bevrijding daarbij op de achtergrond. Aanslagen op Duitse soldaten werden daarbij bijvoorbeeld niet uit de weg gegaan.

Uiteraard is hier nog veel meer over te zeggen. Bijvoorbeeld over de onderlinge samenhang van nationale bevrijdingsstrijd, antifascistische en antikoloniale strijd en de rol van de arbeidersklasse daarbinnen met het strategische perspectief van het socialisme, maar het zal duidelijk zijn dat er in de benadering van de Duitse soldaten grote verschillen bestonden.

Nathaniel Flakin, Martin Monath. A Jewish Resistance Fighter Among Nazi Soldiers, Pluto Press 2019, 176 pagina’s, 20€.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op socialisme.nu.