Branden in Australië zijn ramp voor klimaat

Een klimatologisch omslagpunt

Het begrip ‘omslagpunt’ verwijst naar het punt waarop een systeem van het ene naar het andere evenwichtssysteem overgaat, het punt waarop het niet meer mogelijk is te voorkomen dat geaccumuleerde kwantitatieve veranderingen een kwalitatieve verandering teweegbrengen. Het begrip wordt op veel verschillende gebieden gebruikt, van bevolkingsstudies tot klimaatverandering en ook in sociale wetenschappen.

Het schrikbeeld van een ‘ovenplaneet’

De ontwikkeling van de Groenlandse ijskap is een belangrijk voorbeeld van een omslagpunt in het klimaat. We weten dat het verdwijnen van de hele ijskap van het eiland het niveau van de oceanen met ongeveer zeven meter zal doen stijgen. Specialisten hebben opgemerkt dat het smelten in een verontrustende mate is versneld ⁽¹⁾In tien jaar tijd is het verviervoudigd: Michael Bevis et al. Accelerating changes in ice mass within Greenland, and the ice sheet’s sensitivity to atmospheric forcing, PNAS 5/2/2019., maar de ijskap lijkt nog niet in een onomkeerbaar afbraakproces te zijn beland. Volgens het IPCC zou het omslagpunt zich bevinden tussen 1,5°C en 2°C opwarming. Bij de huidige emissiecijfers zouden we tegen 2040 de gevarenzone binnengaan…

Recentelijk hebben wetenschappers benadrukt dat kantelpunten via positieve terugkoppeling (verwarmingseffecten die de verwarming verhogen) aan elkaar kunnen worden gekoppeld.⁽²⁾Dit scenario wordt beschreven door Will Steffen et al. (aug. 2018) Trajectories of the Earth System in the Anthropocene, PNAS, Aug. 2018.

Volgens hun studies zou door het verdwijnen van de Groenlandse ijskap zoveel zoet water in de zee vrijkomen dat de oceaanstromingen in de Atlantische Oceaan zouden worden verstoord. Aangezien sommige van deze stromingen het klimaat in het Amazonebekken bepalen, zou het bos in dit gebied snel een savanne worden. Deze verandering zou neerkomen op een tweede omslagpunt.

Het is duidelijk dat een savanne veel minder CO2 absorbeert dan een bos. Als gevolg daarvan zou de CO2-concentratie in de atmosfeer sterk toenemen. Dit zou resulteren in een nieuwe toename van de verwarming, zodat een derde omslagpunt zou kunnen worden overschreden. Volgens onderzoekers zou dit het uiteenvallen van twee gletsjermassa’s kunnen betekenen, de Thwaites aan de westkust en de Totten aan de oostkust van Antarctica. Het is bekend dat ze kwetsbaar zijn (volgens sommige wetenschappers zijn de Thwaites al voorbij het point of no return.⁽³⁾New York Times, 13/5/2014. Ian JOUGHIN et al, ‘Marine Ice Sheet Collapse Potentially Under Way for the Thwaites Glacier Basin, West Antarctica’, Science 16/5/2014, Vol. 344; Issue 6185. We weten ook dat hun verdwijning het zeeniveau met ongeveer zeven meter zou doen stijgen – net zoveel als het verdwijnen van het ijs van Groenland.

Zeven meter plus zeven meter: in drie omslagpunten zouden we veertien meter stijging van de zeespiegel hebben bereikt.

En dat is nog niet alles: het smelten van de permafrost, kwalitatieve intensivering van het El Niño-fenomeen, instorten van andere delen van de Antarctische ijskap en zo voort: omslagpunten zouden elkaar kunnen volgen. Wat zou er dan gebeuren? Volgens deze onderzoekers zou dit klimatologische dominospel de aarde vrij snel naar een regime van ‘ovenplaneet’ brengen met een gemiddelde oppervlaktetemperatuur die 4 tot 5°C hoger is dan momenteel. Onze aardbol heeft dergelijke omstandigheden niet meer meegemaakt sinds het Plioceen, 1,5 miljoen jaar geleden (ruim voor het ontstaan van Homo sapiens). Destijds was het oceaanniveau 20 tot 30 meter hoger dan nu.

De ‘ovenplaneet’-uitdrukking klinkt als science fiction, maar de wetenschappelijke gemeenschap neemt dit scenario waarbij ‘positieve feedback’ leidt tot een keten van omslagpunten zeer serieus. Het proces zou vrij snel leiden tot een heel andere wereld dan de wereld die we nu kennen en die onze voorouders hebben gekend. Een wereld die zeker zeer verarmd zou zijn qua biologische rijkdom. Homo sapiens zou kunnen overleven, maar twee dingen zijn zeker: 1. er zou geen plaats zijn voor 7 tot 8 miljard mensen; 2. de armsten zouden de rekening betalen, hoewel zij de minste verantwoordelijkheid dragen voor de ecologische vernietiging.

Een omslagpunt dat we nu meemaken

De relatie tussen dit alles en de megabranden in Australië is heel eenvoudig: aan de ene kant lijdt het geen twijfel dat deze catastrofe het gevolg is van klimaatverandering (al in 1986 luidden Australische specialisten de noodklok tegen dit gevaar, maar tevergeefs). Wat er nu helaas gebeurt, bevestigt hun voorspellingen) ⁽⁴⁾The Guardian, 16 november 2019.; bovendien vormen deze vreselijke branden zelf waarschijnlijk een omslagpunt – een moment dat de wereldwijde ecologische crisis bespoedigt.

Wat de biodiversiteit betreft, is de kwestie al duidelijk. Meer dan een miljard dieren zijn in de vlammen omgekomen. De overlevenden zullen moeite hebben om te blijven leven in sterk veranderde habitats, het vuur heeft verschillende planten- en dierensoorten weggevaagd en bepaalde unieke ecosystemen (zoals de overblijfselen van het oerbos dat 2,5 miljard jaar geleden Gondwana bedekte!⁽⁵⁾Le Monde, 03 december 2019. Gondwana was het zuidelijke supercontinent, waaruit de huidige zuidelijke continenten zijn ontstaan.) zullen niet herstellen. Dat is een omslagpunt.

Wat het klimaat betreft, is de kwestie ingewikkelder, aangezien bepaalde ontwikkelingen in tegengestelde richting gaan, zoals we zullen zien.

Vooraf is het belangrijk om ons te realiseren dat de verbranding van fossiele brandstoffen veruit de belangrijkste oorzaak van het omslaan van het klimaat is en blijft. De CO2-uitstoot als gevolg van branden wordt geschat op 6,73 Gt tussen 1 januari en 30 november 2019. Ter vergelijking: de uitstoot als gevolg van de verbranding van fossiele brandstoffen bedroeg 37,1 Gt in 2018 (33,1 Gt in 2010).

En toch zijn de emissies veroorzaakt door branden verre van verwaarloosbaar. Ze zijn bijvoorbeeld hoger dan die van de Verenigde Staten, die iets meer dan 5 Gt CO2 per jaar uitstoten door het verbranden van fossiele brandstoffen.⁽⁶⁾Vuuremissies bedroegen in 2003 iets meer dan 8 Gt, volgens gegevens van het Europese Copernicus-programma. Er is een zekere neerwaartse trend (Australië zal hier verandering in brengen!) maar dit moet niet verkeerd worden geïnterpreteerd: het is te wijten aan het feit dat bossen worden vervangen door gewassen of weiland. Omdat het klimaatsysteem dicht bij het kantelpunt van Groenland ligt, is het feit dat de gigantische Australische megabranden de speelruimte die ons scheidt van het boven beschreven domino-effect, geen detail.

Bij de branden komen grote hoeveelheden CO2, zwarte koolstof en aërosolen vrij. Deze verschillende stoffen, die op grote hoogte in de atmosfeer komen, hebben niet dezelfde invloed op het klimaat. CO2 en zwarte koolstof dragen bij aan de verwarming, terwijl aërosolen een verkoelend effect hebben, omdat ze de zonneschijn reflecteren (hetzelfde gebeurt tijdens vulkaanuitbarstingen).

De aërosolen vallen echter na enkele maanden terug op aarde, terwijl CO2 zich meer dan een eeuw lang in de lucht zal ophopen. Op lange termijn zal het verwarmingseffect dus winnen.

Rookdeeltjes hebben een ander verwarmingseffect. Het roet en de aërosolen vallen terug naar de aarde, soms heel ver van Australië. Recentelijk is bruine roet waargenomen op de Nieuw-Zeelandse gletsjers en er zijn meldingen van roet tot op Antarctica. Van ijs en sneeuw die op deze manier vervuild zijn neemt de albedo af (ze weerkaatsen minder zonnestralen en nemen meer warmte op) ⁽⁷⁾Albedo is het deel van de zonnestraling dat door een oppervlak wordt gereflecteerd. Het is nul voor een zwart oppervlak en dicht bij één voor een zeer wit oppervlak., dus hun smelten zal versnellen.

Een belangrijke onbekende is het effect van de ramp op het overleven van het bos op de middellange termijn. Australië heeft elk jaar te maken met branden. Tot nu toe zijn de bossen veerkrachtig en hebben zich hersteld. Vooral eucalyptussen zijn zeer goed bestand tegen brand.

Maar de huidige branden zijn ongekend en de verwarming en de droogte kan het herstel bemoeilijken, zo niet onmogelijk maken. Een volgroeid bos kan lange tijd bestand zijn tegen een gebrek aan water, maar dit maakt de groei en het overleven van jonge zaailingen die op kale grond groeien, in een atmosfeer die droger wordt door het verdwijnen van de bossen, waar ook branden waarschijnlijker worden, zeer moeilijk. Australië heeft te maken met een meerjarige droogtecyclus.⁽⁸⁾Het klimaat van Australië en de Hoorn van Afrika wordt beïnvloed door een meerjarige oscillatie (een periodiek herhaalde omkering van de bewegingsrichting), de ‘Indian Ocean Dipole’ die het weer in het westen afwisselend warmer en natter en in het oosten koeler en droger maakt. Het lijkt erop dat de klimaatverandering dit fenomeen versterkt. In deze situatie vrezen specialisten dat een groot deel van de bossen niet zal herstellen en zal worden vervangen door struiken, die veel minder CO2 opnemen.⁽⁹⁾Zie de meningen verzameld door Bob Berwyn voor Insideclimate news, 20/1/2020.

Optimisten zullen zeggen dat Australië vooral een zanderige, kalkhoudende, korrelige en kleiachtige bodem heeft, vrij licht van kleur en dat deze bodem een groter percentage van de zonnestralen weerkaatst als er struikgewas groeit dan wanneer ze bedekt zijn met bossen. Een loofbos vormt namelijk een donkere massa die slechts 15 tot 20% van de straling weerkaatst – ongeveer twee keer zo weinig als lichte gronden. Maar het is twijfelachtig of dit verkoelende effect van een groter albedo het opwarmingseffect van de CO2 die in de atmosfeer vrijkomt door de vernietiging van miljoenen hectaren bos, zal compenseren.

Arme bossen!

In het algemeen zijn veel bossen op aarde in slechte staat. Of het nu spontaan of geprovoceerd is, bosbranden hebben de neiging om zich te vermenigvuldigen en door de opwarming worden ze steeds groter en moeilijker onder controle te krijgen. We hebben dit onlangs nog gezien in Californië, in Bolivia, in Ecuador, in Indonesië, in Congo, in Mexico en in het Middellandse Zeegebied (zie de verschrikkelijke brand die in 2018 in Griekenland meer dan 80 mensen het leven kostte)… Naast de branden in het globale Zuiden is er ontbossing, veroorzaakt door kapitalistische  winningswoede van hout, pulp, soja en palmolie en het houden  van vee, maar ook door mijnbouw en olie- of hydro-elektrische ontginning.

In de ontwikkelde landen in de gematigde zone neemt het beboste gebied sinds enkele jaren toe. De gezondheid van de bomen is echter al vele jaren aan het afnemen, grotendeels als gevolg van heviger wordende hittegolven. Ook in de meest noordelijke regio’s, zoals Zweden, Canada en Siberië, zijn de bosbranden toegenomen. Volgens sommige wetenschappers zijn de door branden veroorzaakte verontreinigingen, die in deze regio’s zeer ongebruikelijk zijn, ook een belangrijke factor geweest in de record-smelting van de Groenlandse ijskap in 2012.⁽¹⁰⁾Inside Climate News, 23 augustus 2018.

Als de CO2-uitstoot blijft toenemen, is het zeker dat het aantal bosbranden verder zal toenemen. In welke mate? Californische wetenschappers schatten dat de relatie tussen bosbranden en de stijgende temperaturen niet lineair maar exponentieel is.⁽¹¹⁾Williams, A. P. & al… (2019). ‘Observed impacts of anthropogenic climate change on wildfire in California’. Earth’s Future, 7, 892–910. Zoals we weten, leiden de klimaatplannen van de nationale regeringen (‘nationaal bepaalde bijdragen’) tegen het einde van de eeuw tot meer dan 3°C opwarming. Volgens het IPCC zal met een dergelijke opwarming de frequentie van branden op meer dan 60% van het aardoppervlak toenemen. Onlangs kwamen Braziliaanse en Amerikaanse wetenschappers tot de conclusie dat het Amazonegebied, als het beleid ongewijzigd blijft, over dertig jaar hetzelfde lot zou kunnen ondergaan dat Australië vandaag de dag is beschoren.⁽¹²⁾Congresso em foco, 10 januari 2020

Helaas hebben we reden om te vrezen dat dergelijke waarschuwingen niet méér zullen worden gehoord dan de waarschuwingen die dertig jaar geleden door Australische wetenschappers zijn afgegeven, toen ze waarschuwden voor de kans dat de opwarming meer en meer ernstige branden zou veroorzaken.

De oorzaak van deze opzettelijke doofheid komt niet uit de lucht vallen: het is het product van regeringen die kapitalistische belangen behartigen, dus van kapitaalaccumulatie die onvermijdelijk het gevolg is van de concurrentie om markten tussen particuliere eigenaren van productiemiddelen. Het is deze eindeloze accumulatiedynamiek die het klimaat doet omslaan.

Systematische klimaatontkenning

Onder deze kapitalistische regeringen speelt Australië een bijzonder cynische, criminele rol. Het land is een van de grootste uitstoters van CO2 per inwoner per jaar (meer dan 15 ton, meer dan de Verenigde Staten – alleen de Golf-monarchieën doen het nog slechter). Maar sinds het begin van de klimaatonderhandelingen in 1992, hebben de leiders van de aan de macht zijnde partijen hun voet op de rem gezet voor noodzakelijke maatregelen.

Al bij de onderhandelingen over het Kyoto-protocol in 1996-1997, besloot Australië geen enkele emissiereductie te accepteren die een negatief effect zou hebben op het concurrentievermogen van het land. Het was dan ook een groot voorstander van het kopen van ‘emissiekredieten’. Op nationaal niveau was men al tevreden met het planten van bomen en het beperken van de ontbossing (om nog maar te zwijgen over de premie die werd geboden voor het doden van dromedarissen – geïmporteerd in de 19e eeuw – onder het voorwendsel dat deze dieren grote hoeveelheden methaan produceren).

Deze benadering is tot op heden systematisch gehandhaafd. In het kader van het akkoord van Parijs heeft Australië zich ertoe verbonden zijn uitstoot met 26 – 28 procent te verminderen tegen 2030. Ter herinnering: voor het bereiken van de doelstelling van maximaal 1,5°C zonder ‘tijdelijke overschrijdingen’ is voor deze termijn een gemiddelde wereldwijde vermindering van de netto-uitstoot van 58 % nodig. In het licht van zijn historische verantwoordelijkheid zou de bijdrage van Australië ongeveer 70% moeten bedragen.

De Australische overheid zet niet alleen de rem erop als er sprake is van emissiereducties. Ze speelt ook vals, door het activeren van twee favoriete grappen: natuurlijke absorptie van CO2 en het kopen van koolstofkredieten.

Ten eerste is de berekeningsmethode voor emissies gewijzigd om de schatting van de door de bossen geabsorbeerde hoeveelheden te verhogen. Deze wijziging had als tweevoudig resultaat dat het emissievolume tijdens de vorige Labourregering naar boven werd bijgesteld en vervolgens iets werd verlaagd omdat de Conservatieve regering aan de macht was. Maar emissies veroorzaakt door branden worden niet meegeteld.⁽¹³⁾The Guardian, 22/12/2017

Ten tweede hebben de Australische afgevaardigden op COP25 er samen met Brazilië, China en India voor gevochten dat onverkochte koolstofkredietvoorraden die in het kader van het Kyoto-protocol zijn gegenereerd, verhandelbaar blijven in het kader van het ‘nieuwe marktmechanisme’, zoals voorzien in artikel 6 van de Overeenkomst van Parijs. Het is echter bewezen dat nauwelijks 2 procent van deze kredieten daadwerkelijk een vermindering van de uitstoot vertegenwoordigt.⁽¹⁴⁾How additional is the Clean Development Mechanism?, Öko-Institut E.V, Berlin 2016.

Australië, leverancier van fossiele brandstoffen voor de kapitalistische werkplaats van de wereld

De verklaring voor de opstelling van Australië ten opzichte van het klimaat kan worden gezocht in de specifieke plaats die haar heersende klasse in de internationale arbeidsverdeling heeft gekozen. Australië is een rijk westers imperialistisch land, geregeerd door witten. Het is geen industriële natie, maar een exporteur van grondstoffen: landbouwproducten, kolen, gas, ijzer en andere mineralen, die het door zijn geografische ligging tot waarde kan maken in de handel met China.

Door deze rol als bevoorrechte leverancier aan de ‘werkplaats van de wereld’ is Australië een van de weinige landen die gespaard zijn gebleven in de crisis van 2008.

Ondanks enkele nuances staan de twee grote partijen (Labour en de Conservatieven) fundamenteel ten dienste van dit systeem en het beleid dat het vereist). De levering van grondstoffen aan China vereist een bijzonder sterke concurrentiepositie, aangezien de concurrentie met de ‘opkomende’ landen in het Zuiden hard is. Daarom moet het land bijzonder neoliberaal zijn.

Gevolgen zijn er op alle gebieden:

– Energie: 80% van de elektriciteit wordt geproduceerd uit steenkool (hoewel er geen tekort is aan zonne-energie!). Sociaal: van 2003 tot 2015 is de gemiddelde rijkdom van de rijkste 20% van de huishoudens met 54% gestegen, terwijl die van de 20% armsten met 9% is gedaald. Milieu: de natuurlijke hulpbronnen worden aan de particuliere sector aangeboden (met name water, dat wordt beschouwd als een ‘mijnbouwgrondstof’ en is genoteerd aan de beurs).⁽¹⁵⁾Australië is het land dat het verst is gegaan in het privatiseren en ‘financialiseren’ van water (waarvan de prijs dagelijks op de markten wordt vastgesteld). Honderden boeren hebben hun activiteiten moeten stopzetten: geen geld, geen water om de gewassen te irrigeren… maar de agribusiness neemt land en water om amandel-monoculturen te irrigeren en te speculeren met  de prijzen. In 10 jaar tijd is de waterhandel het nieuwe Eldorado geworden, met een omzet van 2 miljard euro per jaar. Sommige huishoudens geven tot 25% van hun inkomen uit aan water. Zie Arte’s verslag ‘Main basse sur l’eau‘.

– Democratisch: de Australische staat heeft een bijzonder verachtelijk beleid gevoerd om de toegang van migranten tot het land te voorkomen en hen gedwongen uit te zetten ⁽¹⁶⁾De huidige premier, Scott Morrison, was voorheen minister van Immigratie. In deze positie heeft hij het Australische systeem om migranten op te sluiten in offshore-kampen, waar ze onder erbarmelijke omstandigheden overleven, verder geperfectioneerd. en ze staat in de frontlinie van de repressie van vakbonden, journalisten en ecosocialistische bewegingen die protesteren tegen de vernietiging van het milieu.⁽¹⁷⁾Volgens een wetsvoorstel dat in Tasmanië wordt besproken en dat de federale regering wil veralgemenen, zouden milieuactivisten tot 21 jaar gevangenisstraf kunnen worden veroordeeld. Zie ‘Australia is committing Climate suicide’, NYT 3/1/2020.

– Wetenschappelijk: de regering heeft klimaatontkenner Bjørn Lomborg 4 miljoen Australische dollar geboden en zou nog meer hebben geboden om naar de universiteit van Perth te verhuizen. Lomborg moest het idee laten varen na een protest onder wetenschappers…⁽¹⁸⁾Science, 12/5/2015.

De controle van het grote extractivistische kapitaal over het Australische politieke leven wordt goed geïllustreerd bij de laatste verkiezingscampagne. Kolenmagnaat Clive Palmer (een beruchte klimaatontkenner, bekend om zijn plan om een kolenterminal uit te breiden die het Great Barrière rif ernstig zou beschadigen) investeerde enorme bedragen (53,6 miljoen Australische dollar [31 miljoen euro], meer dan de Conservatieven en de Labour party samen!) om een nep politieke partij op te zetten, waarvan het enige doel was om stemmen van de Labour Party te stelen en de overwinning van Scott Morrison, die de plannen van Palmer volledig steunt, te verzekeren.⁽¹⁹⁾New Daily, 25/11/2019.

Naar een politiek en sociaal omslagpunt?

Het ‘management’ van de megabranden is de weerspiegeling van dit beleid dat ondergeschikt is aan het grote kapitaal. De lijst van wandaden van de regering in deze crisis is eigenlijk zo lang dat ze niet allemaal in het bestek van dit artikel kunnen worden opgesomd. Morrison was op Hawaï van de zon aan het genieten, terwijl zijn land in lichterlaaie stond. De brandweerdiensten worden volledig bemand door vrijwilligers en zijn ondermaats uitgerust.

De nonchalance van de machthebbers is direct verantwoordelijk voor het feit dat ten minste 23 mensen zijn omgekomen, meer dan 2.000 huishoudens hun huis hebben verloren, meer dan 250.000 inwoners ontheemd zijn geraakt, vijf miljoen mensen giftige dampen inademen en duizenden doodsbange mensen hun toevlucht hebben moeten zoeken op de stranden omdat ze omringd werden door vuurmuren van meer dan 70 meter hoog.

Zoals een Nieuw-Zeelandse journalist schreef, komt zo’n balans niet uit de lucht vallen: het drukt een diepe minachting uit voor het ‘gewone volk’. Marie-Antoinette zei in 1789 dat hongerende Fransen gewoon cake konden eten als ze geen brood hadden. Morrison lijkt te denken dat de heruitzending van cricketwedstrijden op tv en het nieuwjaarsvuurwerk (dat midden in de catastrofe in Sydney plaatsvond!) de massa van de mensen ertoe zou aanzetten om te blijven slaapwandelen in de richting van een klimaatcatastrofe, zonder politieke lessen te trekken uit de ramp, zonder te beseffen dat dit beleid rechtstreeks leidt tot een scenario waarin de rijken zich kunnen redden, terwijl alle anderen gewoon zouden gaan liggen en sterven.⁽²⁰⁾James Plested, Red Flag, 06 January 2020.

Het begrip ‘omslagpunt’geldt ook voor de sociale wetenschappen, zoals we aan het begin van dit artikel hebben gezegd. Laten we hopen dat de omvang van de catastrofe het begin van een omslagpunt in de Australische publieke opinie zal markeren en hopen dat de sociale meerderheid er voor strijdt dat degenen die de economische verantwoordelijkheid dragen en hun politieke lakeien hun schuld betalen, die zeer zwaar zal zijn.⁽²¹⁾Medio december werden de verzekeringsmaatschappijen al geconfronteerd met een claim van 240 miljoen dollar. BBC Nieuws 20/12/2019. En dat er een alliantie van krachten komt die in staat is om de breuk met het productivisme, het extractivisme, het neoliberalisme, het racisme (gericht op migranten en inheemse Australiërs) en de ideologie van de overheersing (over de natuur en over vrouwen) op de agenda te zetten.

Het giftige karakter van deze dodelijke samenhang hoeft niet langer bewezen te worden. Een andere, niet-kapitalistische wereld is niet alleen mogelijk, maar ook steeds dringender nodig. Laten we grenzeloos strijden voor de komst ervan.

Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.