Geboren in Italië in 1957, hoogleraar menswetenschappen aan de Cornell University (New York), nadat hij politicologie doceerde aan de Universiteit van Picardië Jules Verne (Amiens, Frankrijk), bevindt Enzo Traverso zich nu midden in de pandemie. Vanuit de Verenigde Staten deelt hij zijn zorgen over het verloop van de gebeurtenissen. Voor hem ‘maakt de samenleving die door de pandemie is gevormd en getransformeerd ons tot geïsoleerde monades (eenlingen)’, ‘de uitzonderlijke maatregelen kunnen permanent worden’, en voorkomen op dit moment elke sociale uitbarsting. Hij is echter van mening dat de beroemde slogan van Rosa Luxemburg in 1914 – ‘Socialisme of Barbarij’ – nog steeds actueel is: ‘Vanuit historisch oogpunt is dit het alternatief dat voor ons ligt.’
Mathieu Dejean: wat is de situatie in de staat New York waar u zich bevindt?
Enzo Traverso: de gouverneur van de staat New York heeft vrij sterk gereageerd en we moeten op dit moment thuis blijven. Andere staten hebben dezelfde beslissing genomen, maar er is sprake van een grote verscheidenheid aan standpunten. Een federale staat kan een buitengewoon instrument zijn, maar kan ook een bron van verlamming worden. Trump spreekt zichzelf elke dag tegen en degenen die verantwoordelijk zijn voor de volksgezondheid spreken hem punt voor punt tegen. Hij begon met het definiëren van het coronavirus als een Chinees virus, met een sterk xenofobe connotatie. Daarna zei hij dat de Verenigde Staten het beste ziekenhuissysteem ter wereld hebben en dat alles in orde was. Nu zegt hij dat de komende twee weken erg pijnlijk zullen zijn.
Als er één land is dat kwetsbaar is voor de pandemie, dan zijn het wel de Verenigde Staten vanwege het ontbreken van een systeem van volksgezondheidszorg. Het is een zeer kwetsbaar land waar een reëel risico bestaat op een snelle en sterke verspreiding van het virus. Tientallen miljoenen mensen hebben geen sociale zekerheid of een zwakke en ineffectieve sociale zekerheid. New York, een van de rijkste steden ter wereld, met de meest geavanceerde onderzoekscentra op medisch gebied, heeft een wanhopig gebrek aan mondkapjes en beademingsapparatuur, en er staat nu een geïmproviseerd militair ziekenhuis in Central Park.
U hebt banden met Italië. Hoe schat u in wat er op het schiereiland gebeurt?
Ik maak me grote zorgen, want een deel van mijn familie woont in Noord-Italië, in een gebied waar de verspreiding zeer sterk is. Ik heb ook veel vrienden in Milaan. Ik hoop dat de rest van Europa de juiste lessen trekt uit wat er in Italië is gebeurd. Het is duidelijk dat het land, net als Frankrijk, een hoge prijs betaalt voor tientallen jaren van bezuinigingen op de gezondheidszorg en een aantal beschikbare ziekenhuisbedden heeft dat ver onder het niveau van 20 jaar geleden ligt. Maar over het geheel genomen heeft het land goed gereageerd, met een indrukwekkend streven naar solidariteit. En te midden van de catastrofe is er één goed bericht: sinds drie weken is Salvini (de leider van de uiterst rechtse Lega) van de buis verdwenen! (lacht).
Heeft het xenofobe discours geen baat bij deze crisis?
Het xenofobe discours dat zich aan het begin van de crisis begon af te tekenen – zowel in Italië als in de Verenigde Staten – en dat beweerde dat het virus door migranten werd geïntroduceerd, is weggevaagd. De publieke opinie begreep al snel dat we te maken hebben met een wereldwijde pandemie en dat de reactie wereldwijd moet zijn. We zien ook via de media dat de Chinese en Cubaanse artsen als helden ontvangen worden. Hoewel de verleiding om deze epidemie politiek te gebruiken groot is, is het xenofobe discours vooralsnog geblokkeerd. Ik ben er echter niet van overtuigd dat dit op de lange termijn zo zal blijven.
Wat zouden de politieke gevolgen van deze crisis kunnen zijn?
Mijn indruk is dat deze wereldwijde pandemie niets nieuws heeft onthuld. Ze heeft alleen geleid tot een hoogtepunt van een aantal ontwikkelingen die eerder bekend waren en de afgelopen jaren al beschreven zijn. Bijvoorbeeld het feit dat de grenzen tussen het biologische en het politieke steeds verder vervagen. Dit is de triomf van de door Foucault uitgewerkte theorie van biomacht: een staat die het beheer van ons leven in de biologische, fysieke zin van het woord op zich neemt. Een zorgende staat in deze tijd van gezondheidsnood, waaraan we allemaal de behoefte voelen, maar waarvan we vervolgens het risico lopen dat die de totale controle over ons leven uit gaat oefenen.
Op een zelfde manier leggen alle werken over politieke ecologie ons al jaren uit dat de ecosystemen waarbinnen onze beschavingen elkaar hebben opgevolgd niet meer in staat zijn zichzelf te reguleren en dat we op weg zijn naar een sterke toename van crises en pandemieën. Ten slotte versterkt het virus alleen maar de ongelijkheden die inherent zijn aan de neoliberale economie.
We worden niet op gelijke voet met het virus geconfronteerd: er is een deel van de samenleving dat veel kwetsbaarder is, zowel vanwege het zwakke volksgezondheidsstelsel als vanwege de massale werkloosheid en de onzekerheid die de crisis veroorzaakt. Dit alles baart ons zorgen, ook al wordt tegelijkertijd de noodzaak van delen, solidariteit, het leven in de maatschappij en de communicatie met anderen duidelijk. Zonder twijfel is deze tegentendens een bron van hoop.
In de huidige crisis en gezien de getuigenissen van gezondheidswerkers die de ontmanteling van het systeem van openbare ziekenhuizen al jaren aan de kaak stellen, lijkt het erop dat er verzet komt tegen de neoliberale hervormingen. Kan dit worden gebruikt om politieke veranderingen teweeg te brengen?
Ik hoop dat iedereen na deze wereldwijde crisis zal hebben begrepen dat een ziekenhuis niet kan functioneren als een winstgevende onderneming en dat een volksgezondheidsstelsel van vitaal belang is voor de mensheid. Dit diffuse bewustzijn zal een hefboom zijn, een steunpunt voor het organiseren van onmiddellijke politieke activiteit op manieren die nog moeten worden uitgevonden, omdat we nu niet de straat op kunnen gaan.
Maar twintig jaar geleden, na 11 september 2011, was de reactie in New York vergelijkbaar. Talrijke brandweerlieden zijn omgekomen bij hun pogingen om mensenlevens te redden; een categorie van de werkende armen, die tot de slechtst betaalde van het land behoort. Deze spontane reactie duurde minder dan twee weken. Later leidde een chauvinistische golf tot een oorlog tegen Irak en begon een nieuwe cyclus van vreemdelingenhaat en racisme. Daarom denk ik dat we ons niet moeten laten meeslepen door een enorm pessimisme of een naïef optimisme.
Aan de andere kant, en uit wat ik in de Franse pers heb gelezen, zijn de noodmaatregelen die Macron heeft genomen gericht op het vergroten van de ongelijkheid. Volgens hem is de noodtoestand er niet om degenen die geld hebben buitengewone belastingen te laten betalen om de crisis het hoofd te bieden, maar om betaalde vakanties af te schaffen in naam van de heilige eenheid en de nationale krachtsinspanning… Tot nu toe is de sociale dimensie van het noodplan dat door Trump is afgekondigd veel consequenter dan het plan van Macron.
Wat vindt u van het beheer van de crisis door de politieke machthebbers in Frankrijk?
Ik denk dat de Franse reactie wordt belemmerd door het centralistische en autoritaire politieke systeem van de Vijfde Republiek. We hebben een New Deal nodig, maar de Franse politieke instellingen zijn het minst doordringbaar voor sociale verandering en Emmanuel Macron is genetisch gezien een neoliberaal. We kunnen van hem geen omslag in de richting van een solidaire economie verwachten, noch een plan voor het nationaliseren van openbare diensten die eerder geprivatiseerd zijn, noch een impuls aan het openbare gezondheidsstelsel, enzovoort. Daarom zal de situatie de komende twee jaar blijven zoals die is, ook al is die erg impopulair.
Er zou een sociale opstand nodig zijn, maar de manier waarop die plaatsvindt moet opnieuw uitgevonden worden. Er zijn sociale codes en een politieke antropologie die maken dat collectieve actie fysiek contact tussen mensen impliceert, een openbare ruimte die niet volledig gereorganiseerd is. Sociale netwerken en media, met inbegrip van die in deze tijd goed werk doen om te informeren en te reflecteren, zijn opgezet als een instrument van democratie, niet als een vervanging voor het maatschappelijk middenveld. Hoe kan zo’n opstand worden georganiseerd zonder de mogelijkheid om elkaar te ontmoeten? Alles moet op afstand gebeuren en dat impliceert veranderingen die niet eenvoudig te realiseren zijn. Het kan zijn dat we op weg zijn en dat er een nieuwe manier van politiek en openbaar leven zal ontstaan.
Zal het in deze ‘contactloze samenleving’ moeilijker zijn om collectieve actie te ontwikkelen?
Ja, als we een beetje afstand nemen van het huidige noodgedwongen denken over deze crisis, dus vanuit een breder perspectief en in een poging om historische trends op te sporen, dreigt deze pandemie de uiterste grenzen van het liberalisme te bereiken: de samenleving die door de pandemie wordt gevormd en getransformeerd, maakt ons tot een geïsoleerde monade [eenling]. Het samenlevingsmodel dat daaruit voortkomt is niet gebaseerd op een gemeenschappelijk leven, maar op de interactie tussen geïsoleerde individuen met het idee dat het gemeenschappelijke slechts het eindresultaat van die interacties zal zijn; dat wil zeggen, de uiteindelijke culminatie van individuele egoïsmen. Het is het idee van vrijheid waar iemand als Hayek voor staat. In de periode na de crisis kan worden verwacht dat het afstandsonderwijs zich zal ontwikkelen, evenals het werk op afstand en dit zal aanzienlijke gevolgen hebben, zowel voor onze gezelligheid als voor onze tijdsperceptie. De articulatie van biomacht en autoritair liberalisme opent een angstaanjagend scenario.
Bent u in dit nieuwe kader, bang voor de controle van de digitale reuzen over ons gedrag?
Eigenlijk is dat geen ontdekking. Dit doet denken aan Razmig Keucheyans boek Nature is a Battlefield. Daarin liet hij zien hoe militaire-, industriële- en financiële machten nadenken over de lange termijn en strategieën plannen om een ecologische catastrofe het hoofd te bieden. Het kapitalisme zal overleven, ongeacht welke crisis en zal geen natuurlijke dood sterven! Ik geloof niet in de stellingen over de ineenstorting ervan vanwege de interne tegenstrijdigheden. Het kan zich aanpassen, dat is zichtbaar, zelfs als dat betekent dat er veranderingen moeten komen.
Maakt dat deel uit van wat u de ’triomf van de biopolitiek’ noemt?
Ja, wat ik daaronder versta is dat de biopolitieke functie van de staat zich gaat ontwikkelen. Na het overwinnen van deze crisis zullen, met het oog op de toekomst, maatregelen worden genomen om verdere crises te voorkomen. Op deze manier bestaat het risico dat de uitzonderlijke maatregelen een permanent karakter krijgen. De staat, die uit gerechtvaardigde zorg voor de volksgezondheid een staat is geworden die ons leven reguleert, is wat men de bevestiging van het biopolitieke paradigma kan noemen. Macht wordt een biomacht, en als de politiek een immuunsysteem wordt, ontworpen om elke persoon te beschermen tegen anderen, dan zou het veel moeilijker zijn om het gemeenschappelijke te produceren, onze levens zouden van bovenaf worden beïnvloed.
Sommige mensen proberen Rosa Luxemburg’s slogan ‘Socialisme of Barbarij’ weer populair te maken. Hoopt u dat er positieve ervaringen kunnen worden opgedaan met de huidige pandemie?
Vanuit een historisch perspectief denk ik dat deze diagnose alle relevantie heeft in de wereld van vandaag. Maar die slogan dateert uit 1914 en we kunnen ons niet tevreden stellen met het eindeloos herhalen ervan. Na Rosa Luxemburg hebben we ervaring opgedaan met een eeuw waarin het socialisme zelf een van de gezichten van de barbarij werd! Vanuit historisch oogpunt is het echter het alternatief dat voor ons ligt. Wat betekent het in politiek opzicht? Het is moeilijk te voorzien.
Wat de uitweg uit de pandemie betreft, denk ik dat er op mondiaal niveau zowel de beste als de slechtste mogelijkheden zijn. Er zou een verschuiving naar links kunnen plaatsvinden die het samenlevingsmodel dat de afgelopen veertig jaar is opgelegd, radicaal in twijfel trekt; maar er zou ook, zoals ik al eerder zei, een nieuwe golf van xenofobie en autoritarisme kunnen ontstaan: een permanente noodtoestand die verband houdt met groeiende sociale ongelijkheid waarin de wanhoop de mensen ertoe aanzet om zondebokken te zoeken.
Belichaamt Bernie Sanders in het Amerikaanse politieke leven de hoop voor links?
Ongetwijfeld, maar helaas valt het coronavirus precies samen met de verzwakking van de hoop die om hem heen werd geboren. Hij blijft erg populair en heeft een beweging achter zijn kandidatuur weten te creëren en die beweging zal zich voortzetten. Maar hij heeft gefaald tegen de absolute middelmatigheid vertegenwoordigd door Joe Biden, in vergelijking met wie zelfs Hilary Clinton een politieke reus is. Hij heeft gefaald om een aantal redenen waarover het debat nu open is; met name zijn onvermogen om de Afro-Amerikaanse stemmen te trekken ondanks de Black Lives Matter-beweging en het feit dat belangrijke Afro-Amerikaanse persoonlijkheden hem hebben gesteund. Hij heeft jongeren gemobiliseerd die niet stemmen!
Het debat gaat nu over de vraag of er iets veranderd kan worden door middel van de verkiezingen en de voorverkiezingen in de Democratische Partij. Weliswaar is er in de Verenigde Staten een nieuw links geboren dat misschien tegenslagen kent, maar dat verder gaat dan de campagne van Bernie Sanders. Ik kan me de impact voorstellen die de kandidatuur van Alexandra Ocasio-Cortes over vier jaar kan hebben! Al tien jaar lang is er in de Verenigde Staten sprake van een buitengewone dynamiek. Maar dit links kan niet slagen als het zich niet verhoudt tot sociale, politieke en culturele bewegingen buiten de instellingen.
Hoe stelt u zich de wereld daarna voor? Wat verwacht u?
Iedereen begrijpt dat de problemen waarmee we te maken hebben geen nationale oplossingen hebben. We moeten toewerken naar wereldwijde actie. Helaas heeft de Europese Unie eens te meer bewezen dat zij nutteloos is: zij is niet eens in staat geweest om mondkapjes te produceren en te distribueren naar landen die deze niet hadden. Italië en Spanje kopen ze van China; Macron kondigt aan dat Frankrijk tegen het einde van het jaar zelfvoorzienend zal zijn.
Aan de andere kant sluiten de Duitse, Nederlandse en Oostenrijkse ministers van Financiën alle fiscale steun aan de mediterrane landen uit; we stevenen af op een nieuwe Griekse crisis op veel grotere schaal. De New Deal was het resultaat van een schok die vergelijkbaar is met de schok die we nu meemaken, maar op dit moment wijst alles erop dat onze leiders zich in een volkomen tegengestelde richting bewegen.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Les Inrocks. Nederlandse vertaling van de Spaanse versie op VientoSur: redactie Grenzeloos.
