Levens of levensonderhoud?

Er leven nu twee miljard mensen over de hele wereld onder een vorm van lockdown als gevolg van de coronaviruspandemie. Dat is een kwart van de wereldbevolking. Zoiets heeft de wereldeconomie niet eerder gezien. Bijna alle economische prognoses voor het mondiale BBP in 2020 gaan uit van een krimp van 3 à 5%, even slecht, zo niet slechter dan bij de Grote Recessie van 2008-2009.

Volgens de OESO zal de productie in de meeste economieën met gemiddeld 25% dalen, terwijl de lockdowns voortduren en rechtstreekse gevolgen zullen hebben voor sectoren die tot een derde van het BBP in de grote economieën bijdragen. Voor elke maand van lockdown zal er een verlies van 2 procentpunten zijn in de jaarlijkse BBP-groei.

De weerslag van de coronamaatregelen op het BBP van diverse economieën. Prognoses door de OESO.

Dit is een afschuwelijke manier om de waardetheorie van Marx te bewijzen, die hij eens in een brief aan Kugelmann (11 juli 1868) als volgt samenvatte: “Elk kind weet dat een natie zou verrekken als ze, zelfs niet voor een jaar maar slechts gedurende enkele weken, zou ophouden te werken.”

De lockdowns in verschillende grote economieën hebben een drastisch effect op de productie, de investeringen en vooral de werkgelegenheid. De laatste banencijfers voor maart uit de VS waren werkelijk duizelingwekkend, met een maandelijks verlies van 700.000 en een stijging van de werkloosheid tot 4,4%. In slechts twee weken hebben bijna 10 miljoen Amerikanen een werkloosheidsvergoeding aangevraagd.

Al deze cijfers overtreffen alles wat we zagen bij de Grote Recessie van 2008-2009 en zelfs bij de Grote Depressie van de jaren dertig.

De hoop is natuurlijk dat deze ramp van korte duur zal zijn, omdat de lockdowns binnen een maand of zo worden opgeheven in Italië, Spanje, het Verenigd Koninkrijk (VK), de Verenigde Staten (VS) en Duitsland. Immers, Wuhan gaat deze week terug open, na 50 dagen lockdown en China gaat weer aan het werk, al is het maar geleidelijk. In andere landen (Spanje en Italië) zijn er tekenen dat de pandemie zijn hoogtepunt heeft bereikt en dat de lockdowns werken. In andere (VK en VS) moet de piek nog komen.

De evolutie van het aantal dagelijkse coronadoden in diverse landen. De telling begint per land vanaf de dag dat er drie doden waren.

Zodra de lockdowns voorbij zijn, kunnen economieën snel weer aan de gang. Dat is toch de bewering van de Amerikaanse minister van financiën Mnuchin: “Dit is een korte-termijn-probleem. Het kan een paar maanden duren, maar we gaan dit doorstaan en de economie zal sterker zijn dan ooit.”

De Keynesiaanse goeroe Larry Summers herhaalde deze opvatting: “Ik doe een optimistische gok – meer is het niet – dat het herstel er vlugger kan komen dan veel mensen verwachten, omdat men het kan vergelijken met het herstel van de totale depressie die de economie in Cape Cod elke winter treft ⁽¹⁾Cape Cod is een schiereiland aan de kust van Massachusetts. De economie berust hoofdzakelijk op het zomers toerisme. [Noot van de vertaler] of het herstel van het Amerikaanse BBP dat elke maandagochtend plaatsvindt.”

Tijdens de lockdowns hebben verschillende regeringen aangekondigd dat ze geld zouden uitdelen, en de werkloosheidsuitkeringen verhoogd voor degenen die zijn ontslagen of ‘verlof kregen’ totdat de economie zich herpakt. En kleine bedrijven krijgen naar verluidt verlichting van belastingen en goedkope leningen om te overleven. Op die manier zouden mensen tijdens de lockdown nog in hun levensonderhoud kunnen voorzien.

Een probleem met deze opvatting is dat, na de bezuinigingen op openbare diensten in het afgelopen decennium er gewoon niet genoeg personeel is om de claims te verwerken en het geld te versturen. In de Verenigde Staten wordt aangenomen dat velen pas in juni cheques zullen ontvangen, als de lockdowns wellicht voorbij zijn! Bovendien is het duidelijk dat veel mensen en kleine bedrijven om verschillende redenen niet in aanmerking komen voor de subsidies en door dit vangnet zullen vallen.

58% van de Amerikaanse werknemers zegt bijvoorbeeld dat ze geen huur kunnen betalen, boodschappen doen of rekeningen betalen als ze 30 dagen of minder in quarantaine zijn, aldus een nieuwe enquête van de Society for Human Research Management (SHRM). Een op de vijf werknemers zegt dat ze in minder dan een week onder quarantaine die elementaire financiële uitgaven niet zullen kunnen voldoen. De helft van de kleine bedrijven in de Verenigde Staten kan het zich niet veroorloven om onder quarantainevoorwaarden een volledige maand salaris te betalen.

Meer dan de helft van de kleine bedrijven verwacht een omzetverlies tussen 10 en 30%. Veel mensen zijn bijgevolg verplicht hun gezondheid in gevaar te brengen door te gaan werken, omdat ze niet thuis kunnen werken zoals beter betaald kantoorpersoneel.

Veel kleine bedrijven in de sectoren vervoer, detailhandel en diensten zullen er nooit meer bovenop komen nadat de lockdowns zijn beëindigd. Zelfs grote bedrijven in de detailhandel, vervoer en energie zouden failliet kunnen gaan, wat een cascade-effect zou veroorzaken doorheen de economische sectoren. De Amerikaanse Federal Reserve vereist bijvoorbeeld dat banken stresstests uitvoeren die uitgaan van bepaalde onheilscenario’s, om ervoor te zorgen dat de banken een neergang van de markt kunnen weerstaan.

In het worst-case-scenario daalt het BBP met 9,9% in het tweede kwartaal van 2020, terwijl de werkloosheid stijgt tot 10% in het derde kwartaal van 2021. Recente schattingen van Goldman Sachs zien het BBP met meer dan 30% dalen, en de werkloosheid zou al binnen enkele weken kunnen opveren.

Er zijn ook enorme hoeveelheden bedrijfsschulden uitgegeven door tamelijk risicovolle bedrijven die sowieso niet veel omzet en winst maakten vóór de pandemie. En zoals ik in eerdere berichten al zei, gingen veel landen richting recessie, zelfs voordat het virus de wereldeconomie trof. Onder de G20-landen gingen Mexico, Zuid-Afrika en Argentinië al in recessie, en van de G7 is Japan al aan de beurt. De eurozone en het VK waren dichtbij, en zelfs de best presterende economie, de VS, vertraagde snel. Nu kan al die bedrijfsschuld die in de jaren sinds het einde van de Grote Recessie is opgebouwd, tot faillissementen leiden.

Dat is vooral het geval in de verarmde economieën van het ‘Zuiden’, die een buitengewone uitstroom van kapitaal van $ 90 miljard hebben meegemaakt, toen buitenlandse investeerders het zinkende schip verlieten. En er wordt weinig of geen vangnet geboden door instellingen zoals het IMF of de Wereldbank. De toestand zal het komende kwartaal alleen maar erger worden en er is weinig kans dat de verwachtingen van de optimisten over een herstel in de tweede helft van 2020 zouden uitkomen.

Het is duidelijk dat de lockdowns niet eeuwig kunnen doorgaan, anders zullen miljarden mensen berooid worden, en zullen regeringen meer en meer moeten uitgeven, gefinancierd door steeds meer schulden en/of het drukken van geld om het uit te delen en om nog meer schulden op te kopen. Dat kun je niet blijven doen als er geen productie of investering is. Banen zullen voor altijd verdwijnen en de inflatie zal uiteindelijk omhoog schieten. We zullen naast hyperinflatie een wereld van permanente depressie betreden.

Het lijkt erop dat verschillende Europese landen, aangemoedigd door het pieken van de besmettingen, zich voorbereiden op de beëindiging van hun lockdowns tegen het einde van deze maand. Maar zelfs als dat het geval is, duurt het maanden voordat alles weer ‘normaal’ wordt; er zal bijvoorbeeld massaal moeten getest worden, want het virus zal ongetwijfeld terugkeren en dan moet men zeker zijn dat het kan ingeperkt worden terwijl de productie geleidelijk wordt hersteld. Een snel wereldwijd herstel komt er dus niet. Een Duitse Ifo-studie voorspelde dat de Duitse economie dit jaar met wel 20% zou kunnen krimpen als de stop drie maanden zou duren en er slechts een geleidelijk herstel zou volgen.

Volgens de laatste prognoses van Goldman Sachs wordt het dieptepunt van de recessie in de VS bereikt in het tweede kwartaal van 2020, met een BBP dat 11 à 12 procent onder de pre-viruswaarde zou liggen. Het BBP zal dan naar verwachting zeer geleidelijk stijgen, maar vóór het einde van 2021 zou het niveau van voor het virus niet bereikt worden. Het vooruitzicht van bijna twee “verspilde” jaren in de VS vindt men in veel recente economische prognoses terug. Een soortgelijk beeld wordt verwacht in de eurozone, waar de industriële productie sneller instort dan bij de eurocrisis van 2012.

Er is maar één optimale optie, zegt een stel economen, en dat is geleidelijkheid: “Het niveau van de lockdown, de duur ervan en de onderliggende economische en gezondheidskosten hangen kritisch af van maatregelen die de capaciteit van het gezondheidssysteem verbeteren om het hoofd bieden aan de epidemie (testen, isoleren van kwetsbare groepen, enz.) en het vermogen van het economische systeem om door een periode van opgeschorte economische activiteiten te navigeren zonder de structuur ervan in gevaar te brengen.”

Hadden de lockdowns voorkomen kunnen worden? Daar is steeds meer bewijs voor. Toen COVID-19 op het toneel verscheen, hadden overheden en gezondheidsstelsels klaar moeten zijn. Ze waren al jaren gewaarschuwd door epidemiologen. Zoals ik al eerder zei, was COVID-19 geen ‘onbekende onbekende’. Begin 2018 bedacht een groep experts (de R & D-Blueprint) tijdens een bijeenkomst bij de Wereldgezondheidsorganisatie in Genève de term ‘Disease X‘: ze voorspelden dat de volgende pandemie zou worden veroorzaakt door een onbekende, nieuwe ziekteverwekker die “nog niet in de menselijke populatie was terechtgekomen’. Ziekte X zou waarschijnlijk het gevolg zijn van een virus dat van dieren afkomstig is en zou ergens op de planeet ontstaan waar door economische ontwikkeling mensen en dieren in het wild elkaar raken.

Meer recentelijk, afgelopen september, publiceerde de VN een rapport waarin werd gewaarschuwd dat er een “zeer reële dreiging” bestaat van een pandemie die de planeet overspoelt en waarbij 80 miljoen mensen omkomen. Een dodelijke ziekteverwekker, verspreid over de hele wereld, zou volgens het rapport bijna 5 procent van de wereldeconomie kunnen vernietigen. “Paraatheid wordt belemmerd door het gebrek aan aanhoudende politieke wil op alle niveaus”, aldus het rapport. “Hoewel nationale leiders reageren op gezondheidscrises wanneer angst en paniek sterk genoeg worden, besteden de meeste landen niet de constante energie en middelen die nodig zijn om te voorkomen dat uitbraken escaleren tot rampen.” Het rapport schetst een geschiedenis van opzettelijk negeren van waarschuwingen door wetenschappers in de afgelopen 30 jaar.

Regeringen negeerden de waarschuwingen omdat ze van mening waren dat het risico niet groot was en dat uitgaven aan de preventie en beheersing van pandemieën daarom niet de moeite waard waren. Ze hebben inderdaad de uitgaven voor pandemisch onderzoek en beheersing verlaagd. Het doet me denken aan de beslissing van de luchthaven Heathrow in het VK om slechts twee sneeuwruimers te kopen omdat het in Londen bijna nooit sneeuwde of vroor, dus de kosten waren niet gerechtvaardigd. Het vliegveld werd op een winterdag zwaar geraakt en alles viel uit.

Hoe hadden de lockdowns voorkomen kunnen worden? Als de overheid iedereen had kunnen testen op het virus, beschermende uitrusting en enorme legers gezondheidswerkers had kunnen leveren om te testen en besmettingen op te sporen en vervolgens de geïnfecteerden in quarantaine te plaatsen en te isoleren. Bejaarden en zieken hadden thuis moeten worden afgeschermd en ondersteund door de sociale zorg. Dan was het voor iedereen mogelijk geweest om aan het werk te gaan, net zoals essentiële arbeiders dat nu moeten doen. Kleine landen zoals IJsland (en Taiwan, Zuid-Korea) met hoogwaardige gezondheidsstelsels waren in staat dit te doen. De meeste landen met geprivatiseerde of gedecimeerde gezondheidsstelsels konden dit niet. Lockdowns waren dus de enige optie om levens te redden.

Acute ziekenhuisbedden per 1000 inwoners, 2016 (Bron: OESO)

Het beleid van de lockdowns is slechts gedeeltelijk om levens te redden; het probeert ook om te voorkomen dat gezondheidsstelsels in landen worden overspoeld, waardoor medici de keuze opgedrongen krijgen om te moeten kiezen wie er sterft of hulp krijgt. Het doel is om de stijging van het aantal virusgevallen en sterfgevallen ‘af te vlakken’, zodat het gezondheidsstelsel ze het hoofd kan bieden. Het probleem is dat het afvlakken van de pandemiecurve door lockdowns  voor honderden miljoenen mensen een negatieve  invloed heeft op banen en inkomens.

En toch, als een pandemie in volle hevigheid woedt, tonen historische studies aan dat het uiteindelijk ook een economie zal vernietigen. Een recent rapport van de Federal Reserve, dat de impact van de Spaanse griepepidemie in de VS onderzocht, ontdekte dat door de ongecontroleerde pandemie de productie met 18% verminderde. Dus lockdowns kunnen uiteindelijk minder schadelijk zijn. Het lijkt erop dat je hoe dan ook niet kunt winnen.

Levens of levensonderhoud? Sommige rechtse ‘neoliberale’ experts zijn van mening dat de kapitalistische economie belangrijker is dan levens. De stervende mensen zijn tenslotte meestal de ouderen en de zieken. Ze dragen niet veel bij aan de kapitalistische productie; ze zijn inderdaad een last voor de productiviteit en belastingen. In ware Malthusiaanse geest heerst in de hogere kringen van de financiële instellingen de mening dat regeringen het virus moeten laten woeden en als alle jonge en gezonde mensen immuun worden, zou het probleem zijn opgelost.

Deze opvatting sluit ook aan bij enkele onderzoeken van gezondheidsdeskundigen die erop wijzen dat ziekenhuisartsen elke dag beslissingen moeten nemen over wat het meest ‘kosteneffectief’ is vanuit het oogpunt van gezondheidsresultaten. Moeten ze een heel oud persoon met COVID-19 redden als dit betekent dat de kankerbehandeling van een jongere wordt vertraagd omdat bedden en personeel gebruikt worden voor de pandemie?

Hier is die opvatting: “Als fondsen niet onbeperkt zijn – dan moeten we ons concentreren op dingen waarbij we het beste kunnen doen (de meeste levens redden) voor een zo laag mogelijk bedrag. Of gebruik het geld dat we hebben om de meeste levens te redden.” Gezondheidseconomie meet de kosten per QALY. Een QALY (Quality Adjusted Life Year) is een voor kwaliteit aangepast levensjaar. Een extra jaar met leven van de hoogste kwaliteit zou één QALY zijn.

“Hoeveel willen we betalen voor één QALY? Het huidige antwoord in het VK is dat de NHS aanbeveelt om medische interventies te financieren als ze minder dan £ 30.000 / QALY kosten. Meer dan dit wordt als te duur beschouwd en toch bedraagt het Britse viruspakket £ 350 miljard, bijna driemaal het huidige jaarlijkse budget voor de hele NHS. Is dit een prijs die het betalen waard is?”

Deze deskundige was van mening dat “de kosten van het redden van een COVID-slachtoffer meer dan elf keer hoger waren dan de maximale kosten die de NHS zal goedkeuren.” Tegelijkertijd worden kankerpatiënten niet behandeld, worden heupvervangingen uitgesteld, worden hart- en diabetespatiënten niet behandeld.

Tim Harford in de Financial Time had een andere mening. Hij wijst erop dat de Amerikaanse Environmental Protection Agency (EPA) een leven statistisch waardeert op $ 10 miljoen in hedendaagse munt, of $ 10 per micromort (één op de miljoen risico op overlijden).

“Als we aannemen dat 1 procent van de infecties dodelijk is, is dat een aandoening van 10.000 micromort. In dat opzicht is geïnfecteerd zijn 100 keer gevaarlijker dan bevallen, of net zo gevaarlijk als tweeënhalf keer de wereld rondreizen op een motor. Voor een oudere of kwetsbare persoon is het veel riskanter dan dat. Bij de EPA $ 10 per micromort zou het de moeite waard zijn om $ 100.000 uit te geven om een enkele infectie met Covid-19 te voorkomen. Je hebt geen complex epidemiologisch model nodig om te voorspellen dat als we geen serieuze stappen ondernemen om de verspreiding van het virus te stoppen, waarschijnlijk meer dan de helft van de wereld het oploopt. Dat duidt op 2 miljoen Amerikaanse sterfgevallen en 500.000 in Groot-Brittannië – uitgaande van opnieuw een sterftecijfer van 1 procent. Als een economische lockdown in de VS de meeste van deze levens redt en minder dan $ 20.000 miljard kost, dan lijkt het waar voor uw geld.”

Het belangrijkste punt voor mij hier is dat dit dilemma van wat een leven ‘kost’ zou worden gereduceerd als de gezondheidszorg voldoende was gefinancierd, voldoende om te voorzien in ‘reservecapaciteit’ in geval van crises.

En dan is er het argument dat de lockdowns en al deze gezondheidsuitgaven gebaseerd zijn op een onnodige paniek die het middel erger maakt dan de kwaal. Zie je, zo gaat het argument, het sterftecijfer van COVID-19 is niet erger dan een erge griep en zal veel minder impact hebben dan veel andere ziekten zoals malaria, HIV of kanker, die elk jaar meer doden kosten. Dus stop de gekke lockdowns, bescherm gewoon de ouderen, was je handen en we zullen snel zien dat COVID geen Armageddon is.

Het probleem met dit argument is dat het bewijs ontbreekt dat COVID niet erger is dan de jaarlijkse griep. Het is waar dat er tot nu toe nog maar 70.000 sterfgevallen waren, ongeveer 40.000 minder dan door griep dit jaar, en slechts een kwart van de sterfgevallen als gevolg van malaria.

Maar het virus is nog niet voorbij. Tot dusver wijst alles erop dat het sterftecijfer minstens 1% is, tien keer dodelijker dan de jaarlijkse griep; en het virus is veel besmettelijker. Dus als COVID-19 niet zou worden ingeperkt, zou het uiteindelijk tot 70% van de bevolking treffen voordat ‘groepsimmuniteit’ voldoende zou zijn om het virus te laten verdwijnen. Dat zijn tenminste 50 miljoen doden! De jaarlijkse sterftecijfers zouden in de meeste landen worden verdubbeld (zie grafiek).

Sterftecijfers (doden per 1000 inwoners) in normale omstandigheden (blauw), door het coronavirus (rood), en voor het fictieve geval dat 70% van de bevolking geïnfecteerd geraakt en 1% daarvan sterft (grijs).

Bovendien is dit een nieuw virus dat verschilt van griepvirussen en waarvoor er nog geen vaccin bestaat. Het is zeer waarschijnlijk dat het terugkomt en muteert en daarom nog meer beheersing vereist.

Sommige regeringen riskeren het leven van mensen door te proberen totale of zelfs gedeeltelijke lockdowns te vermijden om banen en de economie te behouden. Sommige regeringen hebben voldoende testen en contactopsporing ingevoerd, samen met zelfisolatie, om te beweren dat ze hun economieën tijdens de crisis op de been kunnen houden. Helaas, zelfs als dat werkt, hebben de lockdowns elders de handel en investeringen wereldwijd zo vernietigd, dat zelfs deze landen een depressie met verlamde wereldwijde toeleveringsketens niet kunnen vermijden.

Er is nog een argument tegen de lockdowns en het redden van levens. Een studie van enkele veiligheidsexperts van de Bristol University schatte in dat een ‘business as usual’-beleid ertoe zou leiden dat de epidemie in september 2020 voorbij zou zijn, hoewel een dergelijke aanpak in het VK tot bijna net zoveel doden zou leiden als in de Tweede Wereldoorlog. Maar omgekeerd zouden lockdowns het BBP per hoofd zo sterk kunnen verlagen dat de bevolking door de tegenmaatregelen meer levens verliest dan bespaart.

Maar de Bristol-studie is slechts een risicobeoordeling. Goede gezondheidsstudies tonen aan dat recessies de sterfte helemaal niet verhogen. Een recessie – een tijdelijke daling van het BBP op korte termijn – hoeft de levensverwachting niet te verminderen en zal deze normaliter ook niet verminderen. Integendeel, er is zeer veel bewijs dat recessies er juist toe leiden dat mensen langer leven. Het aantal zelfmoorden neemt inderdaad toe, maar andere doodsoorzaken, zoals verkeersongevallen en aan alcohol gerelateerde ziekten dalen.

De marxistische gezondheidseconoom Dr. Jose Tapia (ook auteur van een van de hoofdstukken in ons boek World in Crisis) heeft verschillende onderzoeken gedaan naar de impact van recessies op de gezondheid. Hij ontdekte dat de sterftecijfers in industriële landen de neiging hebben tijdens een economische hoogconjunctuur te stijgen en in economische recessies te dalen. Sterfgevallen als gevolg van hartaandoeningen, longontsteking, ongevallen, leverziekte en seniliteit – die ongeveer 41% van de totale sterfte uitmaken – fluctueren procyclisch en nemen toe in hoogconjuncturen.

Zelfmoorden, evenals sterfgevallen als gevolg van diabetes en hypertensieve ziekten, vormen ongeveer 4% van de totale sterfte en fluctueren contracyclisch, met een toename bij recessies. Sterfgevallen die worden toegeschreven aan andere oorzaken, die ongeveer de helft van de totale sterfgevallen uitmaken, vertonen geen duidelijk gedefinieerde relatie met de schommelingen van de economie. “Al deze effecten van economische hoogconjuncturen  of recessies op sterfte die bijvoorbeeld te zien zijn tijdens de Grote Depressie of de Grote Recessie, zijn klein in vergelijking met de sterfte-effecten van een pandemie”, zei Tapia in een interview.

Kortom, de lockdowns hadden voorkomen kunnen worden als regeringen kennis hadden genomen van het stijgende risico op nieuwe pathogene pandemieën. Maar ze negeerden die waarschuwingen om ‘geld te besparen’. De lockdowns hadden kunnen worden voorkomen als de gezondheidszorgstelsels naar behoren waren gefinancierd, uitgerust en bemand, in plaats van decennialang te zijn afgebouwd en geprivatiseerd om kosten te verlagen en de winstgevendheid voor kapitaal te vergroten. Maar dat werd niet gedaan.

En dan is er nog het grotere plaatje. Als je genoeg brandweerlieden en uitrusting hebt, kun je na veel schade een bosbrand blussen, maar als de klimaatverandering de temperatuur voortdurend verhoogt, zal er onvermijdelijk een nieuwe ronde van branden komen. Deze dodelijke nieuwe ziekteverwekkers komen in het menselijk lichaam omdat de onverzadigbare winstzucht in de landbouw en de industrie heeft geleid tot de commodificatie van de natuur, het vernietigen van soorten en het dichter bij de mens brengen van de gevaren van de natuur. Zelfs als deze pandemie eindelijk wordt ingeperkt (in ieder geval dit jaar) en zelfs als regeringen in de toekomst meer uitgeven aan preventie en beheersing, zal pas het beëindigen van de kapitalistische winstzucht de natuur weer in harmonie brengen met de mensheid.

Voorlopig blijft de keuze : levens redden of inkomens redden? Regeringen zullen geen van beide aankunnen.

Michael Roberts is een Brits marxistisch econoom, de auteur van The Great Recession: a Marxist view (2009) en The Long Depression: Marxism and the Global Crisis of Capitalism  (2016). Hij schrijft uitvoerig op zijn blog. waar ook dit artikel verscheen (6 april 2020) onder de titel  Lives or livelihoods? Nederlandse vertaling: redactie Ander Europa. Er werden enkele grafieken achterwege gelaten.