Het moet prettig luisteren zijn geweest in 2007 en 2008 op een Parijse lokale radio. In twaalf interviews ging Daniel Bensaïd, een van de oprichters van de Nouveau Parti Anticapitaliste, in op data uit de geschiedenis van de twintigste eeuw. Van 25 oktober 1917, de Russische Revolutie tot 9 november 1989 de val van de Berlijnse Muur. En van 17 januari 1961, de moord op Patrice Lumumba in Congo tot 11 september 1973, de Chileense coup tegen Allende. In begrijpelijke taal was elk van de data uitgangspunt voor een uitvoerig verhaal dat veel breder en dieper ging dan alleen de ene gebeurtenis.
Deze gesprekken zijn nu in het Engels verschenen als Recorded Fragments, Twelve reflections on the 20th century.
Bij elke uitzending en bij elke publicatie moet je je afvragen wie je publiek is. De Parijse luisteraars in 2007 beschikten over heel andere voorkennis dan de engelstalige lezer in 2020. Dat geldt op meer dan één manier. Je moet redelijk in de Franse (en internationale) politieke geschiedenis van de twintigste eeuw thuis zijn om alle verwijzingen te kunnen plaatsen. De redacteuren hebben geprobeerd dat op te lossen door uitvoerige verwijzingen in 26 pagina’s aan noten.
Een inleiding van Michael Löwy plaatst de fragmenten in het hele werk van Bensaïd en geeft tegelijk de beperkingen aan. Beperkingen die vooral liggen in het feit dat de tekst, nog maar 12 jaar oud, gedateerd is. Er is sinds 2008 wel een en ander gebeurd, ten goede en ten kwade. Tenslotte wordt een aantal van de beperkingen opgevangen door een vijftal opstellen. Over strategie en politiek, ecologie en feminisme. Hierdoor bestaat het boek voor bijna de helft uit toelichtingen, noten en nadere uitwerkingen.
Daarmee komt de vraag op of de uitgevers er goed aan hebben gedaan deze fragmenten in deze vorm te publiceren. De data zijn door de interviewers voorgesteld en zijn vooral Eurocentrisch. Twee zijn Latijns Amerikaans, Cuba en Chili. Twee zijn Afrikaans, Algerije en Congo. Waar is China? Waar is Azië? Waar is de rest van Afrika? Het einde van de Apartheid als afronding van de formele dekolonisatie zou een mooi startpunt zijn geweest. De nederlaag van de Amerikanen in Vietnam in 1975, de coup en massamoord in Indonesië, de val van het regiem van de Sjah in Iran in 1979 zijn evengoed onderwerpen om de tegenstrijdige vormen van de dekolonisatie aan te pakken.
Dat geldt ook voor aspecten van een politiek die de strijd tegen onderdrukking in al haar vormen verbindt. De bijdrage van Hegoa Garay en Arya Meroni over The new wave of feminism repareert hier veel. Opvallend genoeg ook door een plaats te geven aan de strijd van de inheemse bevolking in ooit door Europese machten gekoloniseerde gebieden. De bijdrage van Christine Poupin over Ecocommunism or ecology versus capital maakt duidelijk dat ook Daniel Bensaïd hier iets zinnigs over te vertellen had, al komt het thema niet in de interviews aan de orde.
Maar toch. De belangrijkste reden om dit boek wel te lezen ligt niet in één onderwerp. Het is het marxisme zoals Daniel Bensaïd dat opvatte. Een steeds kritische en zelfkritische werkwijze, een manier van benaderen van de geschiedenis en de maatschappelijke tegenstrijdigheden. Daarbij is zijn marxisme altijd verbonden met actie, met het kijken naar de mogelijkheden om invloed te hebben op de ontwikkelingen. Er is geen automatische ontwikkeling van het kapitalisme naar het socialisme. Er is geen vaststaande uitkomst aan maatschappelijke conflicten. Er zijn altijd mogelijkheden, kruispunten en beslissende momenten.
Misschien het duidelijkste uitgesproken in zijn afwijzing van de door de ideologen van het bestaande gesuggereerde verband Marx leidt tot Lenin leidt tot Stalin. Het isolement van Rusland na 1917 was niet onvermijdelijk, en na de nederlaag van de Duitse revolutie die definitief werd in 1923 was de triomf van het nazisme ook niet onvermijdelijk. Het gaat er steeds om te kijken waar de mogelijke breuken bestaan om een andere draai aan de ontwikkeling te geven. Dat laat niet onverlet dat daarna de resultaten weer blijvend effect hebben, ook als er later (met de ineenstorting van de bureaucratische dictatuur in 1989-1991) nieuwe mogelijkheden ontstaan. Noch de Russische noch de Duitse arbeidersklasse kon weer de oude draad oppakken, het herstel van het kapitalisme was onvermijdelijk.
Ook over de ‘eigen’ geschiedenis moet je zelfkritisch blijven. Dat geldt dus ook voor iemand als Trotsky. Bensaïd vindt (overigens in het kielzog van zijn Spaanse vrienden) diens houding tegenover de linkse POUM (Arbeiderspartij van Marxistische Eenheid) in de Spaanse burgeroorlog in 1936-37 onjuist.
Ik zou daar graag Trotsky’s bijziendheid over de Nederlandse RSAP, de partij van Sneevliet, die de POUM steunde aan toevoegen. Ook in andere beoordelingen uit het verleden kun je na verloop van tijd nuances aanbrengen, en Daniel doet dat dan ook over Allende en over de verwachtingen van Frans links bij de regering Mitterrand in 1981.
Dit alles bij elkaar maakt dit boek een wat rommelige verzameling van teksten. Recorded Fragments of Gefragmenteerde opnames? Voor wie echt het werk van Daniel Bensaïd wil leren kennen zijn er betere ingangen, zoals zijn autobiografische An Impatient Life. Voor wie een korte verkenning van de twintigste eeuw wil doen aan de hand van een activistische denker is Recorded Fragments een aardige mogelijkheid.
Recorded fragments. Twelve reflections on the 20th century is hier te bestellen.
