Tachtig jaar geleden stierf Leon Trotski. Op 20 augustus 1940 werden in Mexico zijn hersens ingeslagen met een ijsbijl. Een dag later overleed hij.
Eén van de grootste revolutionairen van de 20e eeuw werd vermoord door een agent van Jozef Stalin, die op dat moment aan de macht was in de Sovjet Unie. De uitvaart van Trotski werd in Mexico Stad bijgewoond door honderdduizenden mensen. De inmiddels in alle hevigheid losgebarsten Tweede Wereldoorlog (1940!) drong de moord echter al snel naar de achtergrond. Wie was Trotski? Waarom werd hij vermoord? En hoe ging dat in zijn werk?
Revolutionair
Trotski, geboren in 1879 in de Oekraïne, was een revolutionair-socialist die al op jeugdige leeftijd in opstand komt tegen de dictatuur van de Russische tsaar. Als 18-jarige wordt hij gearresteerd wegens lidmaatschap van een verboden arbeidersorganisatie. Hij belandt in Siberië, maar weet met de trein, de Siberië Expres in aanleg, te ontsnappen naar het buitenland. In 1902 ontmoet hij in Londen een andere Russische revolutionair: Lenin. In 1905 keert hij terug naar Rusland en wordt hij door opstandige arbeiders gekozen tot voorzitter van de Sovjet van Petrograd. Die sovjet wordt na 52 dagen onderdrukt en Trotski belandt wederom in een strafkamp in Siberië. Hij ontsnapt ditmaal met een rendierslee. Na een avontuurlijke tocht van 8 dagen en 700 kilometer bereikt hij Finland. Hij vertoeft enige jaren in Wenen, maar na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 moet hij daar weg. Na enige omzwervingen keert hij terug naar Rusland, waar ondertussen in februari 1917 de tsaar is afgezet. In oktober speelt hij samen met Lenin een hoofdrol in de bolsjewistische Oktoberrevolutie. Hij wordt dé organisator van het Rode Leger dat in een bloedige burgeroorlog uiteindelijk alle vijanden van de bolsjewieken verslaat. Aanvankelijk bekleedt hij hoge posities in de jonge Sovjet Unie, zoals die van Volkscommissaris (=minister) van Buitenlandse Zaken. Na de dood van Lenin in 1924 neemt Stalin de macht in handen.
Controverse Trotski – Stalin
Vorig jaar kwam de Russische staatstelevisie met een 8-delige serie over het leven van Trotski. Die serie is wereldwijd te zien (geweest) op Netflix. Een uitgebreide bespreking van de serie is te vinden in het artikel Trotsky op Netflix van 7 maart 2019. In dat artikel wordt wat dieper ingegaan op een aantal gebeurtenissen in het leven van ‘de oude’ zoals hij door sommige aanhangers wordt genoemd. En er wordt ingegaan op wat er wel en niet klopt, wat er wel en niet ontbreekt aan het beeld dat de serie van Trotski schetst.
In ieder geval maakt de serie duidelijk dat er steeds grotere meningsverschillen ontstonden tussen Trotski en Stalin. Vaak wordt hun ‘ruzie’ afgeschilderd als een verschil in persoonlijkheid. Trotski is dan de begaafde, flamboyante redenaar, zéér overtuigd van zijn eigen scherpzinnigheid en Stalin is de stugge, pokdalige, paranoïde bureaucraat. Zeg maar: arrogantie contra een minderwaardigheidscomplex.
Ongetwijfeld hebben verschillende karaktertrekken een rol gespeeld in hun onderlinge verhouding, maar er zijn ook meer concrete en politieke botsingen geweest. Isaac Deutscher geeft daarvan in zijn biografieën van beide mannen boeiende beschrijvingen.
De controverse kwam bijvoorbeeld tot uiting tijdens de burgeroorlog volgend op de revolutie. Om die oorlog te kunnen winnen, haalde Trotski voormalige tsaristische officieren ‘zijn’ Rode Leger in. Stalin was daar geen voorstander van, maar moest gehoorzamen. Trotski was nog de baas.
Maar in 1921 wordt Stalin algemeen secretaris van de communistische partij en begint hij zijn greep op partij en regering te versterken. Er ontstaan steeds meer conflicten. Trotski ontpopt zich als een tegenstander van de groeiende bureaucratie en onvrijheid. Als voorstander van een ‘permanente revolutie’ predikt hij ‘internationale solidariteit’, terwijl Stalin met zijn ‘socialisme in één land’ voorlopig vooral de revolutie in Rusland wil veiligstellen.
Aanvankelijk speelt Lenin nog een verzoenende rol, hoewel hij steeds meer moeite heeft met het optreden van Stalin. Na Lenin’s overlijden in 1924 is het afgelopen met de subtiliteiten. Een door Trotski gevormde Linkse Oppositie wordt uitgeschakeld. In 1925 wordt hij ontslagen als Volkscommissaris van Militaire en Maritieme Zaken (Minister van Defensie). Een jaar later wordt hij samen met Kamenev en Zinovjev uit het Politbueau van de partij verwijderd. Weer een jaar later in 1927 wordt hij uit het Centraal Comité gezet, een paar maanden later uit de partij. Nog is de uitsluiting niet voltooid. In 1928 wordt Trotski verbannen uit Moskou naar Alma Ata in Kazachstan en het jaar daarop zelfs uit de Sovjet Unie.
Als hij in 1930 vanuit het Turkse Prinkipo een Internationale Linkse Oppositie opricht, wordt vanuit Moskou door Stalin ook de strijd tegen de ‘trotskisten’ wereldwijd georganiseerd. In een giftige campagne worden Trotski en zijn aanhangers, vaak doorgewinterde revolutionairen, belasterd of uit de geschiedenis ‘gewist’. Bekend is een foto waarop Trotski bij een podium met Lenin staat die op last van Stalin is geretoucheerd zónder zijn rivaal. In de Sovjet Unie worden ‘vijanden van het volk’ ontslagen en opgesloten, in buitenlandse communistische partijen worden linkse opposanten rücksichtslos geroyeerd. Daar blijft het niet bij.
De Grote Zuivering
Na de moord op de (te?) populaire partijleider van Leningrad Kirov in 1934 start Stalin een Grote Zuivering. In schreeuwerige showprocessen te Moskou worden in 1936 en 1938 ruim 2 miljoen mensen gevangen gezet of geëxecuteerd. Voornamelijk partijleden. In anderhalf jaar tijd worden 5 van de 15 leden van het politbureau, 98 van de 139 leden van het Centraal Comité en 1108 van de 1966 afgevaardigden van het 17e partijcongres (1934) gearresteerd en veroordeeld.
Iconen van de Oktoberrevolutie zoals Kamenev, Zinovjev en Boecharin overleven het niet. Evenmin als de in de Sovjet Unie achtergebleven jongste zoon van Trotski, Sergej Sedov. Een jaar later, in 1938, wordt ook de oudste zoon, Leo Sedov, in een ziekenhuis in Parijs (!) om het leven gebracht.
Trotski zelf is inmiddels in 1936 bij verstek ter dood veroordeeld, maar bij zijn omzwervingen in Turkije, Frankrijk en Noorwegen buiten bereik van Stalin’s beulen gebleven. In 1937 krijgt hij samen met zijn vrouw Natalia Sedova asiel in Mexico op voorspraak van de kunstenaars Diego Rivera en Frida Kahlo. Na een korte affaire met Frida vestigen Trotski en Natalia zich in een ommuurde en door Amerikaanse trotskisten bewaakte villa in Coyoacán, een buitenwijk van Mexico Stad.
Een nieuwe Internationale
In Europa is er dan al veel veranderd. Het fascisme heeft met Mussolini in Italië vaste voet aan de grond gekregen. In 1933 zijn de nationaalsocialisten in Duitsland onder Hitler aan het bewind gekomen. In Spanje is in 1936 een burgeroorlog uitgebroken tussen Franco’s fascisten en de rest van het overwegend linkse land. De steun van Stalin aan de Spaanse antifascisten gaat gepaard aan snoeiharde bestrijding in ‘het eigen kamp’ van anarchisten en trotskisten. De Engelse auteur George Orwell heeft daar in Afscheid van Catalonië een onthutsend boekje over opengedaan.
Welke de beste manier is om het opkomend fascisme te bestrijden is bijna vanzelfsprekend ook een twistpunt tussen Trotski en Stalin. Trotski komt consequent op voor een eenheidsfront van alle arbeidersorganisaties. Stalin zwalkt: het ene moment zijn de fascisten de duivels, het volgende moment zijn de sociaaldemocraten nog grotere duivels en dan is het Engels imperialisme weer de hoofdvijand van de mensheid.
Trotski besluit dat het niet langer mogelijk is om oppositie te voeren in de communistische partijen van de Derde Internationale en in 1938 richt hij in Parijs met enkele groepjes getrouwen de Vierde Internationale op. In een Overgangsprogramma worden de grondslagen van een nieuwe communistische wereldbeweging vastgelegd. In Moskou is dat aanleiding om de inspanningen om Trotski uit de weg te ruimen, op te voeren.
Twee aanslagenE
Al vanaf de verbanning van Trotski in 1930 poogde de geheime dienst van de Sovjet Unie, eerst de GPOE en later de NKVD, te infiltreren in zijn omgeving. Dat lukte bijvoorbeeld aan Jack Soble, een Litouwer, die zich in Prinkipo bij Trotski voegde. Hij beperkte zich nog vooral tot het verzamelen van informatie, die hij naar Moskou doorspeelde. Veel verder ging Mark Zborowski, een Oekraïner, die halverwege de dertiger jaren in Parijs betrokken was bij de diefstal van een groot deel van Trotski’s archief (15 kisten) én bij de moord op Leo Sedov.
Direct na aankomst van Trotski in Mexico wordt een aanslag op zijn leven voorbereid. De leiding is in handen van Leonid Eitingon, een Russische NKVD-agent, en zijn partner Caridad Mercader, een Spaanse staliniste. Aanvankelijk vertrouwen zij de uitvoering van een aanslag toe aan een groep Mexicaanse stalinisten, onder leiding van de kunstenaar David Siqueiros. Met 25 man vielen zij om 4 uur ’s morgens op 24 mei 1940 de villa in Coyoacán binnen. De bewakers werden opgesloten en de slaapkamer van de Trotski’s werd met kogels doorzeefd.
Toch mislukte de actie. Trotski en Natalia waren onder hun bed gekropen en ongedeerd. Hun kleinzoon, de veertienjarige Seva Volkov, kreeg een kogel in zijn voet en raakte dus slechts lichtgewond. Alleen de Amerikaanse bewaker Robert Sheldon Harte, waarvan later is beweerd dat hij ook een stalinistische agent was, was een echt slachtoffer, hij werd meegenomen door de overvallers en uiteindelijk toch maar doodgeschoten.
Leonid Eitingon en Caridad Mercader zaten niet lang bij de pakken neer. Zij hadden reeds een ander ijzer in het vuur: Ramon, de zoon van Caridad. Die hadden ze al in 1938 kennis laten maken met Sylvia Agelov … één van de secretaresses van Trotski. Tussen Sylvia en Ramon ontstond een hartstochtelijke relatie. Ramon Mercader bediende zich daarbij van verschillende schuilnamen, zoals Jacques Mornard en Frank Jacson.
Onder die laatste naam liet hij zich vier dagen na de mislukte aanslag op 24 mei door Sylvia introduceren bij Trotski. Zogenaamd om een artikel aan ‘de oude’ voor te leggen. Hij kwam sedertdien vaker op visite en vormde zo zijn inzicht in de mogelijkheden om Trotski om te brengen. Op 20 augustus 1940 moest het gebeuren. Ramon kwam weer eens langs met een artikel… en met verstopt in zijn jas een pistool, een mes en… een ijsbijl.
Terwijl Trotski aan zijn bureau zich boog over dat artikel haalde Ramon achter hem de ijsbijl uit zijn jas en hakte die met grote kracht in de schedel van Trotski. Ondanks de verwonding ontstond een worsteling en Ramon werd door toegesnelde bewakers overmeesterd. Zijn moeder die om de hoek in een auto met draaiende moter klaar stond om hem te helpen ontvluchten, maakte zich uit de voeten. Leonid Eitingon ging er eveneens vandoor. Trotski werd met spoed naar een ziekenhuis gebracht, maar overleed daar de volgende dag.
De nasleep
Honderdduizenden trokken langs de in Mexico Stad opgebaarde Trotski. Na zijn crematie werd zijn urn begraven in de tuin van zijn villa in Coyoacán. Die villa is nu het Trotski Museum, beheerd door kleinzoon Seva Volkov, die zijn voornaam later heeft verspaansd in Esteban.
Zoals gesteld, wisten Leonid Eitingon en Caridad Mercader te ontkomen. Leonid zou in 1981 in Moskou overlijden, na zelf enige tijd in ongenade te zijn gevallen. Caridad werd bij aankomst in de Sovjet Unie in 1941 onderscheiden met de Lenin Orde en zou ook al na onenigheid met de Sovjetautoriteiten in 1975 in Parijs de laatste adem uitblazen. De opdrachtgever van de aanslag, Jozef Stalin, stierf in 1953. De pleger van de aanslag, Ramon Mercader, werd in Mexico tot 20 jaar gevangenisstraf veroordeeld. Hij werd na zijn vrijlating in Rusland verwelkomd als Held van de Sovjet Unie. In 1978 overleed hij in Cuba.
“De moord op Trotski” is uitvoerig gedocumenteerd door de journalist Isaac Don Levine in een boek met de gelijknamige titel. Daarin zijn alle voorbereidingen, het proces, de nasleep en portretten van alle betrokkenen op basis van gedegen onderzoek opgenomen. Van de periode in Mexico met de twee aanslagen is door Joseph Losey een speelfilm gemaakt. Met Richard Burton, Romy Schneider en Alain Delon in de hoofdrollen. De film The assassination of Trotsky is nog altijd integraal en gratis te zien op youtube en geeft een behoorlijk getrouw beeld van de gebeurtenissen.
De Vierde Internationale bestaat nog steeds. Een kleine internationale organisatie met afdelingen in 40 landen en rond de 13.000 activisten. Een verslag van het laatste wereldcongres in 2018 is te vinden op internet. SAP – Antikapitalisten is er de Belgische afdeling van.
Na alle beschouwing over de ‘organisatie van de dood van Leon Trotski’ toch nog twee verwijzingen naar zijn leven. De eerste is die naar het eerder genoemde Overgangsprogramma van 1938. Omdat dit een haarscherp inzicht geeft in de politieke opvattingen van de man en zijn stroming binnen de arbeidersbeweging. Bovendien is het opgesteld in een, voor een politiek document, superieure literaire stijl. Een stijl die ook is terug te vinden in een meer persoonlijk epistel, zijn autobiografie Mijn Leven.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Grenzeloos.
