Covid, klimaat en ‘dubbele metabole breuk’

We dachten dat de klimaatramp het grootste gevaar was. Nu weten we dat er nog een ander gevaar is. Een dubbele ecologische crisis dreigt uit te monden in een dystopische chaos.

‘Ziekteverwekkers die een grote en verschrikkelijke wereldwijde bedreiging zijn voor mens en niet-mens, zijn net zo’n zwaard van Damocles dat boven de beschaving zweeft als de klimaatverandering.’ Evolutionair epidemioloog Rob Wallace schreef dit in 2015. Hij en veel collega’s waarschuwen al sinds de jaren negentig steeds dringender dat de geglobaliseerde agrobusiness nieuwe, dodelijke virussen met snelle overdracht kweekt en verspreidt.

De urgentie rond pandemieën begon toe te nemen rond dezelfde tijd dat de roep om klimaatactie mainstream werd. Velen van ons hebben zich geconcentreerd op de noodsituatie in verband met het klimaat – en dat mag niet worden opgevat als een fout – maar het afgelopen jaar heeft ons een duidelijke les geleerd: dodelijke ziekteverwekkers vormen een even gevaarlijke bedreiging voor de menselijke beschaving.

Catastrofe

Sinds de eerste COP-conferentie van de Verenigde Naties over de opwarming van de aarde in 1995 is de klimaatnoodsituatie verslechterd De uitstoot van CO₂ is toegenomen van 26 miljard ton in 1995 tot 37 miljard ton in 2018. De concentraties in de atmosfeer zijn gestegen van 350ppm in 1990 tot 410ppm nu. De helft van de stijging van de gemiddelde mondiale temperatuur sinds de industriële revolutie heeft zich voorgedaan sinds 1995. Het gemiddelde volume van het zee-ijs op de Noordpool is in de afgelopen 40 jaar ongeveer gehalveerd. En dat is ongeacht de meetmethode steeds hetzelfde verhaal.

De gevolgen zien we overal om ons heen. Steeds vaker voorkomende en steeds heviger wordende hittegolven veroorzaken een toename van bosbranden, droogtes en woestijnvorming. De stijgende en opwarmende zeeën veroorzaken hevigere regenval, ernstigere overstromingen, frequentere megastormen en de overstroming van kustgebieden. Deze veranderingen leiden tot de zesde golf van massaal uitsterven van soorten op aarde, waarbij het verlies aan soorten 1.000 keer zo snel gaat als normaal. Klimaatverandering vernietigt bestaansmiddelen, doet ziekten toenemen en drijft mensen op de vlucht.

We staan aan de vooravond van kritieke omslagpunten, wanneer toenemende veranderingen tot plotselinge en onomkeerbare schokken in het ecosysteem van de aarde leiden. Mogelijke omslagpunten zijn onder meer: abrupte instorting van de West-Antarctische ijskap; abrupte instorting van de Oost-Antarctische ijskap; abrupte instorting van de Groenlandse ijskap; ontdooiing van de Arctische permafrost en het vrijkomen van methaangas; snelle ontbossing van het Amazonegebied; en het stoppen van de Atlantische golfstroom. Sommige wetenschappers vrezen een ‘wereldwijde cascade’ van op elkaar inwerkende omslagpunten.

Het falen van de mondiale politieke elite is systemisch. Het is niet zo dat we niet weten wat we moeten doen. Het is niet zo dat er het verkeerde beleid is gevoerd. Het economische en geopolitieke systeem – de huidige wereldorde – kan de radicale actie die nodig is niet leveren.

De OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling), die de belangrijkste industriële economieën van de wereld vertegenwoordigt, achtte het mondiale groeipercentage van drie procent van vóór de pandemie te laag. Een dergelijk jaarlijks groeipercentage betekent echter een verdubbeling van de omvang van de wereldeconomie elke kwart eeuw.

De fossiele-brandstofconcerns zijn van plan om tussen nu en 2030 tweemaal zoveel steenkool, olie en gas te winnen dan kan worden verbrand, als we de wereldwijde temperatuurstijging willen beperken tot de 1,5°C ‘doelstelling’ van het Akkoord van Parijs.

Dit ‘doel’ is niet ambitieus genoeg: de meeste klimaatwetenschappers voorspellen ernstige schade aan het ecosysteem van de aarde bij dit niveau van opwarming. Maar zelfs dit ‘streefdoel’ blijft ver achter bij de ‘beloften’ van de COP-deelnemers, die, zelfs als ze worden nagekomen, naar verwachting zullen leiden tot een rampzalige opwarming van de aarde met 3°C. Veel vooraanstaande wetenschappers denken dat we afstevenen op een opwarming van de aarde van ten minste 4ºC.

Metabolisme

Sommige radicale commentatoren, zoals John Bellamy Foster, gebruiken de term ‘metabolische breuk’ om te beschrijven wat er aan de hand is. Ik geef de voorkeur aan de term ‘scheuring’ omdat die beter het geweld weergeeft van een kapitalistisch systeem dat uit de hand loopt en dat menselijke samenlevingen en natuurlijke ecosystemen uit elkaar rukt.

Metabolisme is een wetenschappelijk woord dat te maken heeft met hoe chemische veranderingen energie opnieuw samenstellen en leven in stand houden. We moeten allemaal wetenschappelijk onderlegd worden, om te begrijpen wat er met onze planeet gebeurt, om greep te krijgen op wat ik de ‘dubbele metabole scheuring’ noem.

Mensen maken deel uit van de natuur. Aan de ene kant zijn we dieren met materiële behoeften en een organische vorm. Anderzijds hebben onze handelingen invloed op de rest van de natuur, soms degraderen ze, soms hermodelleren ze, maar altijd met een effect.

Alle producten van menselijke arbeid maken dus deel uit van de natuur. Alles wat wij doen om in ons levensonderhoud te voorzien, houdt in dat wij gebruik maken van de hulpbronnen van de natuur en ze omvormen tot nieuwe vormen.

Deze processen zijn niet omkeerbaar, maar wel herhaalbaar. Als een gletsjer smelt omdat de temperatuur stijgt, vloeit het water waaruit hij is gevormd weg. Als zich op dezelfde plaats een nieuwe gletsjer vormt als de temperatuur weer daalt, bestaat die gletsjer uit een andere watermassa. In de natuur, net als in de maatschappij, is alles proces en beweging.

De energie in natuurlijke processen is een constante: ze kan eindeloos worden gerecycleerd, maar ze kan niet worden vernietigd, dus wat je ook doet, ze zal er in de een of andere vorm toch zijn. Dit is een van de basiswetten van de fysica (bekend als ‘de eerste wet van de thermodynamica’).

Hieruit volgt dat de mens met de natuur kan omgaan op manieren die ‘hernieuwbaar’ of ‘duurzaam’ zijn – waarbij energie wordt gerecycleerd op in wezen repetitieve manieren – of op andere manieren die een metabolische ‘breuk’ of ‘kloof’ veroorzaken – waarbij energie wordt samengesteld als een destructieve kracht.

Laten we twee contrasterende voorbeelden nemen. Een akkerbouwer die een perceel cassave oogst, de knollen en bladeren aan haar varkens voert en ze vervolgens laat rondlopen om het perceel te bemesten, is bezig met een recycling van energie die ecologisch duurzaam is.

Bedrijven die olie winnen, raffineren tot kerosine en dan verkopen aan andere bedrijven om te verbranden in straalmotoren doen iets heel anders: hun proces is geen hernieuwbaar proces, maar een uitstoot van CO₂-afval in de atmosfeer en een permanente hermodellering van het metabolisme van de aarde.

Het basisritme van pre-kapitalistische samenlevingen werd bepaald door de cyclus van de seizoenen. Maar het kapitalisme is een systeem van concurrerende kapitaalaccumulatie, dat door het winstmotief voor exponentiële groei is geschapen.

Het kapitalisme was altijd in wezen een lokaal of regionaal systeem, zodat wat op de ene plaats gebeurde slechts een beperkte invloed had op andere plaatsen; het kapitalisme is nu een volledig gemondialiseerd systeem dat de hele mensheid en het hele wereldmilieu in zijn greep heeft.

Uiteindelijk is het eenvoudig: het is de winstmachine die onze atmosfeer vervuilt, onze planeet opwarmt en onze ecosystemen vernietigt.

Maar dat is niet alles wat het doet.

Antropoceen

Het systeem – laten we het definiëren als: geglobaliseerd, gefinancialiseerd monopoliekapitalisme – is blind voor alles behalve de eindbalans, de jaarwinst.

De kapitalisten hebben de aarde – haar land, haar wateren, haar mineralen – tot privé-eigendom gemaakt. Ze hebben haar ecosystemen tot handelswaar gemaakt en zich haar overvloed toegeëigend. En in hun kielzog spuwen ze afval en vervuiling uit die ‘externaliteiten’ worden waarvoor anderen moeten betalen.

Waar moeten we beginnen? De lijst van verwoestingen is zo lang. Bossen worden gekapt, wetlands drooggelegd, bodems geërodeerd. Waterwinning verandert landbouwgrond in woestijn. Chemicaliën worden gedumpt in oceanen, meren en rivieren. Gifstoffen lekken in het grondwater. Meststoffen, onkruidverdelgers en pesticiden verontreinigen de voedselvoorraden.

Stortplaatsen lopen over van synthetisch afval. Kerncentrales smelten en vullen lucht, land en zee met kankerverwekkende deeltjes. Een chemische smog vult de straten van steden en vergiftigt kinderen op weg naar school. Plastic afval valt uiteen in triljoenen microscopisch kleine spikkeltjes die elk levend organisme infecteren.

Nu is, diep in deze chaos, een tweede vernietigende kracht opgedoken naast de megadreiging van klimaatverandering: de pandemische ziekte.

Beide zijn gevormd uit triljoenen kleine deeltjes. Klimaatverandering wordt aangedreven door kooldioxide moleculen – kleine deeltjes dood organisch materiaal die in de atmosfeer worden gepompt wanneer fossiele brandstoffen worden verbrand. Pandemische ziekten worden veroorzaakt door microscopische parasieten – minuscule deeltjes levend organisch materiaal die zich voortplanten, verspreiden en evolueren door het lichaam van dieren te infecteren.

Maar dat betekent niet dat covid-19 een natuurramp is, net zo min als koolstofvervuiling. Noch is het een daad van God of een ‘Chinese’ samenzwering. Covid is een door de mens veroorzaakte catastrofe en is net zo goed een uitvloeisel van het Antropoceen als de opwarming van de aarde.

Ik ben het eens met collega’s die stellen dat het Holoceen voorbij is. Dat is de term die we hebben gebruikt om de laatste 11.700 jaar van de geschiedenis van de aarde te beschrijven, sinds het einde van de laatste ijstijd – tot nu. Sinds ongeveer 1950, en sindsdien in versneld tempo, ondergaat het aardsysteem radicale veranderingen als gevolg van menselijk handelen. We zijn een nieuw geologisch tijdperk binnengegaan waarin Anthropos (het Griekse woord voor mens) de belangrijkste actor van verandering is. De voornaamste vorm van verandering is metabolische breuk.

Covid-19 is een pandemische ziekte van de metabole breuk van het Antropoceen.

Pandemie

De berichtgeving over de pandemie gaat door een neoliberaal prisma. De aandacht is gericht op de onmiddellijke problemen en de directe oorzaken. Ik heb het niet over seriële leugenaars zoals Johnson en zijn derderangs kabinet van openbare schoolklojo’s en bedrijfsspionnen. Ik heb het over eerlijker commentatoren die graag door de spinsels en rookwolken heen willen kijken die een corrupte en incompetente politieke klasse afschermen.

Maar het is niet genoeg om de nalatigheid, het vriendjeskapitalisme en de eugenetische experimenten van de Tories aan de kaak te stellen – het falen van testen en traceren, het gebrek aan persoonlijke beschermingsmiddelen, het te laat in lockdown gaan en die te vroeg opheffen, het verplaatsen van zieken naar verzorgingstehuizen, de verspreiding van het virus op scholen en universiteiten en nog zo veel meer.

Het is nodig, maar niet genoeg. De narcistische charlatan die de regering leidt, wordt er misschien uiteindelijk uitgegooid. Maar wat dan nog? Er is een veel groter probleem: de metabolische breuk tussen de agro-industrie en de natuurlijke ecologie die de vele wereldwijde broedplaatsen van nieuwe dodelijke ziekten heeft gecreëerd.

In 1950 bestond een groot deel van de wereldbevolking uit boeren, voornamelijk in het Zuiden. In 1980 woonde nog maar 20% van de Chinese bevolking in steden; nu is dat 60%. Een groeiend aantal van degenen die in de dorpen zijn gebleven, is bovendien veranderd in loonarbeiders.

De opmars van de agro-industrie is meedogenloos. Terwijl ik dit schrijf, wordt het Hindoe-chauvinistische regime van Narendra Modi in India geconfronteerd met een opstand van kleine boeren wier middelen van bestaan worden bedreigd door neoliberale ‘hervormingen’. Hun benarde toestand is zo wanhopig dat een recordaantal kleine boeren in India zelfmoord pleegt.

De agro-industrie vernietigt niet alleen traditionele gemeenschappen, maar breidt zich ook uit naar de wildernis, ontwortelt bossen, vernietigt de diversiteit en het evenwicht van natuurlijke ecosystemen en vervangt deze door uitgestrekte monoculturen. De helft van de bewoonbare oppervlakte van de aarde is nu bestemd voor landbouw en elk jaar komen er miljoenen hectares bij.

Een groot deel van het akkerland produceert veevoer voor de honderden miljoenen runderen, schapen, varkens en pluimvee die snel worden vetgemest voor de mondiale toeleveringsketens die de wereld omspannen. De megacomplexen van de geïndustrialiseerde veeteeltbedrijven liggen rondom en tussen de mega-sloppenwijken van het steeds groeiende stedelijke proletariaat van het Zuiden.

Dat is wat een afgelegen vleermuizengrot in het achterland van China verbindt met de mortuaria van New York en Londen. De grootschalige industriële landbouw en veeteelt slaat de natuurlijke ecologie plat, vernietigt diversiteit en brandgangen. Virussen die in het bos zouden zijn uitgebrand bij gebrek aan dragers passen zich aan aan een nieuwe ecologie van monocultuur, dierfabrieken en sloppenwijken; ze muteren en evolueren en bereiken vervolgens een snelle overdracht door massaconcentraties van dezelfde soort.

De mondiale toeleveringsketens van gigantische multinationale ondernemingen met vestigingen in een half dozijn landen en markten in duizend steden doen de rest.

Zodra een nieuwe variant is ingeburgerd, vermenigvuldigt deze zich razendsnel bij biljoenen, waarbij toevallige mutaties ontstaan en nieuwe manieren van verspreiding worden uitgeprobeerd. De ziekte wordt endemisch en chronisch – ingebed in de menselijke samenleving – en blijft evolueren, in een meedogenloze strijd op leven en dood tegen lockdowns en vaccins, door voortdurend van gedaante te veranderen in een poging door de verdedigingslinies heen te breken.

Waarschuwing

Dit – de pandemische ziekten die door de agro-industrie worden gecreëerd en verspreid – wordt vervolgens gelegd op samenlevingen die in armoede leven en door neoliberale ‘structurele aanpassingsprogramma’s’, privatisering en bezuinigingen zijn ontdaan van openbare gezondheidszorg.

Epidemiologen waarschuwen al een kwart eeuw voor de gevaren. Er zijn tientallen uitbraken geweest van verschillende virussen of varianten, allemaal met eenzelfde basismechanisme: de introductie van een virus van wilde dieren, de overdracht en evolutie daarvan via grootschalige boerderijen, een sprong van dier naar mens, vaak in gemuteerde vorm, en snelle wereldwijde verspreiding via multinationale toeleveringsketens.

De waarschuwing, die eindeloos werd herhaald, was dat vroeg of laat een van de nieuwe door het neoliberale kapitalisme gecreëerde ziekten de kop op zou steken. Maar voorzorgsmaatregelen bij pandemieën leveren geen winst op.

De geïmproviseerde covid 19-kerkhoven, de lijkzakken in de mortuaria, de patiënten die door beademingsapparatuur ademen, de getraumatiseerde en uitgeputte gezondheidswerkers, de gewone rouwende mensen, de banen die verloren gaan, de bedrijven die failliet gaan, de huizen die door deurwaarders worden verkocht, de toenemende tol van psychische instortingen, de eenzaamheid, de verschrompelde levens, het gevoel van verlatenheid en wanhoop: dit alles en nog veel meer zijn zoveel ‘externe kosten’ voor de winstmachine.

En die machine draait steeds maar door… Hij wordt opnieuw afgesteld. Sommige bedrijven sluiten misschien hun deuren, maar het grote kapitaal is zeer mobiel. Het geld verplaatst zich in een ogenblik. Het stroomt van een plaats waar de winsten dalen naar een andere plek waar ze stijgen.

Amerika’s 660 miljardairs doen het bijvoorbeeld prima op dit moment. Sinds maart vorig jaar is hun vermogen met 39 procent toegenomen, van iets minder dan 2,5 biljoen euro tot meer dan 3,3 biljoen euro nu. De rest van ons betaalt natuurlijk voor de ‘externe effecten’ van het systeem.

Die ‘externe gevolgen’ nemen nu de vorm aan van een dubbele metabolische breuk tussen de mensheid en de planeet, nu industriële vervuiling ons ecosysteem vernietigt en de agro-industrie golf na golf van dodelijke ziekteverwekkers genereert. Wij zijn de bewoners van een nieuw geologisch tijdperk – het Antropoceen – waarin het gemondialiseerde, financiële monopoliekapitalisme een existentiële bedreiging is geworden voor het leven op aarde.

Wat er hierna gebeurt hangt af van wat we doen. De noodzaak om actief te worden is nog nooit zo groot geweest.

Neil Faulkner is de auteur van A Radical History of the World en coauteur van System Crash: an activist guide to making revolution.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op The Ecologist. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.