Werkgroep 1 van het IPCC heeft zijn rapport over de fysieke basis gepresenteerd. Het is een bijdrage aan het zesde evaluatierapport over klimaatverandering, dat begin 2022 wordt verwacht. Het verslag en de samenvatting ervan zijn geschreven in de exacte stijl en woordenschat van wetenschappelijke publicaties waarin ‘objectieve’ verklaringen worden afgelegd. Nooit eerder is echter in een verslag van deskundigen op het gebied van de opwarming van de aarde zo duidelijk tot uiting gekomen hoezeer de analyse van de feiten in het licht van de onontkoombare wetten van de fysica angst inboezemt.

Vreselijke vooruitzichten…

De angst komt in de eerste plaats voort uit de context: de verschrikkelijke overstromingen en branden die verwoesting, dood en angst zaaien in de vier uithoeken van de planeet, zijn een concrete uiting van datgene waartegen het IPCC al meer dan dertig jaar waarschuwt en waartegen regeringen niets of bijna niets hebben ondernomen. Het komt ook voort uit het enorme feit dat zelfs als COP26 (in Glasgow in november) zou besluiten het meest radicale van de door klimaatwetenschappers bestudeerde stabilisatiescenario’s uit te voeren, namelijk het scenario dat zorgt voor de snelste vermindering van de CO2-uitstoot en uiterlijk in 2060 een einde maakt aan de netto-uitstoot op wereldschaal (terwijl ook de uitstoot van andere broeikasgassen wordt verminderd), de mensheid nog steeds verschrikkelijke vooruitzichten zou worden geboden. Samengevat:

– Het plafond van Parijs zou worden overschreden. De wereldgemiddelde oppervlaktetemperatuur zou tussen 2041 en 2060 waarschijnlijk met 1,6°C (+/-0,4) stijgen (ten opzichte van het pre-industriële tijdperk) en vervolgens tussen 2081 en 2100 dalen tot 1,4°C (+/-0,4);

– Opgemerkt moet worden dat dit slechts gemiddelden zijn: het is vrijwel zeker dat de temperatuur op het land sneller zal stijgen dan aan het oceaanoppervlak (waarschijnlijk 1,4 tot 1,7 maal sneller). Het is ook vrijwel zeker dat het Noordpoolgebied sneller zal blijven opwarmen dan het mondiale gemiddelde (waarschijnlijk meer dan tweemaal zo snel);

– Sommige half-latitude en semi-aride gebieden en het moessongebied in Zuid-Amerika zullen de grootste temperatuurstijgingen op de warmste dagen kennen (1,5 tot 2 maal het wereldgemiddelde), terwijl het Noordpoolgebied de grootste temperatuurstijgingen op de koudste dagen zal kennen (3 maal het wereldgemiddelde);

– op het land zullen hittegolven die vroeger eens in de tien jaar voorkwamen, nu vier keer in de tien jaar voorkomen en hittegolven die vroeger slechts eens in de vijftig jaar voorkwamen, zullen in dezelfde periode bijna negen keer voorkomen;

– het is zeer waarschijnlijk dat extra opwarming (in vergelijking met de huidige 1,1°C) extreme neerslaggebeurtenissen zal intensiveren en de frequentie ervan zal verhogen (wereldwijd 7% meer neerslag voor 1°C opwarming). Ook de frequentie en de kracht van intense tropische cyclonen (categorie 4-5) zullen toenemen. Intense neerslag en daarmee gepaard gaande overstromingen zullen naar verwachting intenser worden en vaker voorkomen in de meeste delen van Afrika en Azië, Noord-Amerika en Europa. Landbouw- en ecologische droogten zullen ook heviger en frequenter zijn in sommige regio’s, op alle continenten behalve Azië, in vergelijking met 1850-1900;

– Het spreekt vanzelf dat deze extra opwarming (van 0,5°C +/-0,4 vergeleken met nu) het smelten van de permafrost, en dus het vrijkomen van methaan, zal blijven versterken. Deze positieve terugkoppeling van de opwarming is niet volledig verwerkt in de modellen (die, ondanks hun toenemende verfijning, de werkelijkheid blijven onderschatten);

– De opwarming van de oceanen in de rest van de 21e eeuw zal waarschijnlijk 2 tot 4 keer zo groot zijn als tussen 1971 en 2018. De stratificatie, de verzuring en de zuurstofloosheid van de oceanen zullen blijven toenemen. Alle drie de verschijnselen hebben negatieve gevolgen voor het leven in zee. Het zal millennia duren voor ze omgedraaid zijn;

– Het is vrijwel zeker dat de gletsjers in de bergen en op Groenland nog tientallen jaren zullen blijven smelten en het is waarschijnlijk dat ook op Antarctica het smelten zal doorgaan;

– Het is ook vrijwel zeker dat de zeespiegel in de 21e eeuw met 0,28-0,55 m zal stijgen, vergeleken met 1995-2014. In de komende 2.000 jaar zal de stijging waarschijnlijk blijven doorgaan – met 2 tot 3 meter – en daarna zal de beweging doorgaan. Als gevolg daarvan zullen op de helft van de locaties met getijdenmeters uitzonderlijke getijdengebeurtenissen die in het recente verleden eens per eeuw werden waargenomen, ten minste eens per jaar worden waargenomen, waardoor de frequentie van overstromingen in laaggelegen gebieden zal toenemen;

– Gebeurtenissen met een lage waarschijnlijkheid maar zeer grote gevolgen zouden zich op mondiaal en lokaal niveau kunnen voordoen, zelfs als de opwarming binnen de waarschijnlijke marge van het radicale scenario zou blijven (+1,6° +/-0,4°C). Zelfs bij dit scenario van 1,5°C kunnen abrupte reacties en omslagpunten – zoals het verder smelten van Antarctica en het afsterven van bossen – niet worden uitgesloten.

– Een van die onwaarschijnlijke maar mogelijke gebeurtenissen is de ineenstorting van de Atlantische meridionale overstroomde circulatie (AMOC). De verzwakking ervan in de 21e eeuw is zeer waarschijnlijk, maar de omvang van het verschijnsel is een vraagteken. Een instorting zou hoogstwaarschijnlijk leiden tot abrupte verschuivingen in regionale klimaten en de watercyclus, zoals een zuidwaartse verschuiving van de tropische regengordel, verzwakking van de moessons in Afrika en Azië, versterking van de moessons op het zuidelijk halfrond en uitdroging van Europa.

… in het beste geval?

Dit verslag dwingt ons de realiteit onder ogen te zien: we staan letterlijk aan de rand van de afgrond. Temeer daar, laten we het herhalen en erop aandringen: 1°) in de prognoses voor de stijging van de oceanen geen rekening is gehouden met de fenomenen van het afbreken van de ijskappen, die niet-lineair zijn en dus niet in een model kunnen worden verwerkt en die het potentieel hebben om een catastrofe zeer snel in een cataclysme te veranderen; 2°) al het bovenstaande is wat er volgens het IPCC zal gebeuren als de regeringen van de wereld besluiten het meest radicale van de door wetenschappers bestudeerde emissiereductiescenario’s ten uitvoer te leggen, namelijk het scenario dat erop gericht is de 1,5°C (te veel) niet te overschrijden.

De gevolgen van de andere scenario’s in detail bespreken zou deze tekst onnodig omslachtig maken. Laten we ons tevreden stellen met een indicatie, wat betreft de zeespiegel: in het business as usual-scenario is een stijging van 2 meter in 2100 en 5 meter in 2150 ‘niet uitgesloten’. En op de lange termijn, over tweeduizend jaar, bij een opwarming van 5°C, zouden de zeeën onvermijdelijk en onomkeerbaar (op de menselijke tijdschaal) stijgen met… 19 tot 22 meter!

Laten we opnieuw beginnen. De meest radicale van de scenario’s die worden voorgesteld ten uitvoer leggen, is niet wat de regeringen doen. Hun klimaatplannen (de ‘nationaal vastgestelde bijdragen’) leiden ons momenteel naar een opwarming van 3,5°C. Met nog honderd dagen te gaan tot COP26 hebben slechts enkele partners hun ambities ‘opgeschroefd’ … maar lang niet tot het noodzakelijke niveau van emissiereducties. De EU, de ‘klimaatkampioen’, heeft bijvoorbeeld een doelstelling van 55% vermindering tegen 2030, terwijl 65% nodig is.

Een eenvoudige kwestie van wiskunde en de politieke conclusie

Greta Thunberg zei eens:

“De klimaat- en ecologische crisis kan met de huidige politieke en economische systemen eenvoudigweg niet worden opgelost. Dat is geen mening, maar gewoon een kwestie van wiskunde.”

Ze heeft helemaal gelijk. Je hoeft alleen maar naar de cijfers te kijken om dat te zien:

1. De wereld stoot ongeveer 40 GT CO2 per jaar uit;

2. het ‘koolstofbudget’ (de hoeveelheid CO2 die wereldwijd nog mag worden uitgestoten om een overschrijding van 1,5°C te voorkomen) bedraagt slechts 500 Gt (bij 50% kans op succes – bij 83% is dat 300 Gt);

3. Volgens het speciale IPCC-rapport over 1,5°C vergt het bereiken van een netto-uitstoot van nul CO2 in 2050 een vermindering van de wereldwijde uitstoot met 59% tegen 2030 (65% in de ontwikkelde kapitalistische landen, gezien hun historische verantwoordelijkheid);

4. 80% van deze emissies is het gevolg van de verbranding van fossiele brandstoffen die, ondanks de politieke en mediahype over de doorbraak van hernieuwbare energiebronnen, in 2019 nog steeds 84% (!) van de energiebehoeften van de mensheid dekken;

5. Fossiele infrastructuur (mijnen, pijpleidingen, raffinaderijen, gasterminals, elektriciteitscentrales, autofabrieken, enzovoort) – waarvan de bouw niet of nauwelijks vertraagt – is zware apparatuur, waarin kapitaal voor zo’n 40 jaar wordt geïnvesteerd. Hun ultragecentraliseerde netwerk kan niet worden aangepast aan hernieuwbare energiebronnen (ze hebben een ander, gedecentraliseerd energiesysteem nodig): het moet worden vernietigd voordat de kapitalisten het afschrijven en de voorraden steenkool, aardolie en aardgas moeten onder de grond blijven.

In de wetenschap dat drie miljard mensen niet over de eerste levensbehoeften beschikken en dat de rijkste 10% van de bevolking meer dan 50% van de CO2 in de wereld uitstoot, is de conclusie dan ook onontkoombaar: het energiesysteem zodanig wijzigen dat het onder de 1,5°C blijft en tegelijkertijd meer energie steken in het bevredigen van de legitieme rechten van de armen, is strikt onverenigbaar met de voortzetting van de kapitalistische accumulatie die leidt tot ecologische vernietiging en groeiende sociale ongelijkheid.

De catastrofe kan alleen op een menswaardige manier worden gestopt door een dubbele beweging die bestaat uit het terugdringen van de wereldproduktie en een radicale heroriëntering ervan ten dienste van de werkelijke menselijke behoeften, die van de meerderheid, democratisch bepaald. Deze dubbele beweging impliceert noodzakelijkerwijs de afschaffing van nutteloze of schadelijke produktie en de onteigening van kapitalistische monopolies – in de eerste plaats in de energie-, financiële en agro-industrie. Het vereist ook een drastische vermindering van de consumptieve uitspattingen van de rijken. Met andere woorden, het alternatief is dramatisch eenvoudig: of de mensheid zal het kapitalisme liquideren, of het kapitalisme zal miljoenen onschuldige mensen liquideren om zijn barbaarse koers voort te zetten op een verminkte, en misschien onleefbare, planeet.

‘Negatieve uitstoottechnologieën’

Het spreekt vanzelf dat de meesters van de wereld absoluut niet van plan zijn het kapitalisme te liquideren… Wat zullen ze dan doen? Laten we de klimaatnegationisten zoals Trump buiten beschouwing laten, de volgelingen van Malthus die inzetten op een neofascisme van fossiele brandstoffen, een duik in planetaire barbarij over de ruggen van de armen. Laten we ook de Musks en de Bezos buiten beschouwing laten, die obscene miljardairs die dromen van het verlaten van het schip Aarde dat onleefbaar is gemaakt door hun hebzuchtige kapitalistische knaagdieren. Laten we ons concentreren op de anderen, de meer sluwe Macrons, Bidens, Von der Leyens, Johnsons en Xi Jipings die zullen vechten als struikrovers om de Glasgow-overeenkomst in hun voordeel te beslechten ten opzichte van de concurrenten, maar voor de media samen zullen blijven om te proberen ons ervan te overtuigen dat ‘alles onder controle is’.

Wat stellen deze heren voor om aan het bovenstaande alternatief te ontsnappen? In de eerste plaats natuurlijk door de consumenten een schuldgevoel aan te praten en hen te vertellen dat ze ‘hun gedrag moeten veranderen’ of anders sancties opgelegd krijgen. Vervolgens een reeks trucs, waarvan sommige ronduit grof zijn (het niet in aanmerking nemen van de uitstoot van het internationale lucht- en zeevervoer, bijvoorbeeld) en andere subtieler – maar niet doeltreffender (bijvoorbeeld de bewering dat het planten van bomen – in het Zuiden van de wereld – het mogelijk zou maken voldoende koolstof te absorberen om de fossiele CO2-uitstoot van de landen van het Noorden op lange termijn te compenseren). Maar naast deze trucs geloven (of doen alsof) al deze politieke managers van het kapitaal nu in een wonderoplossing: het vergroten van het aandeel van ‘koolstofarme technologieën’ (codenaam voor kernenergie, met name ‘micro-energiecentrales’) en vooral het inzetten van zogenaamde ‘negatieve-emissietechnologieën’ (TEN’s – of CDR’s, voor Carbon Dioxide Removal), die het klimaat zouden moeten afkoelen door enorme hoeveelheden CO2 uit de atmosfeer te halen om ondergronds te worden opgeslagen. Dit is de hypothese van de ’tijdelijke overschrijding van de gevarengrens’ van 1,5°C.

Het is niet nodig om na Fukushima nog langer bij kernenergie stil te staan. De meeste ‘negatieve-emissietechnologieën’ bevinden zich nog maar in de prototype- of demonstratiefase en de sociale en ecologische effecten ervan beloven formidabel te zijn (later meer hierover). Ons wordt echter voorgehouden dat ze het productivistische/consumptieve systeem zullen redden en dat de vrije markt wel voor de invoering ervan zal zorgen. In werkelijkheid gaat het bij dit sciencefictionscenario niet in de eerste plaats om het redden van de planeet: het gaat in de eerste plaats om het redden van de heilige koe van de kapitalistische groei en het beschermen van de winsten van degenen die het meest verantwoordelijk zijn voor deze puinhoop: de multinationals in de olie-, kolen-, gas- en agro-industrie.

Het IPCC tussen wetenschap en ideologie

En wat vindt het IPCC van deze waanzin? Aanpassings- en emissiereductiestrategieën behoren niet tot het mandaat van Werkgroep 1 (WG1). Er worden echter wel wetenschappelijke overwegingen gemaakt waarmee de andere werkgroepen rekening moeten houden. Wat de TEN’s betreft, hoedt ze zich ervoor overhaast te werk te gaan. De samenvatting voor besluitvormers luidt:

“Het verwijderen van antropogene CO2 uit de atmosfeer (koolstofdioxideverwijdering, CDR) heeft het potentieel om CO2 uit de atmosfeer te verwijderen en duurzaam (sic) op te slaan in reservoirs (hoge betrouwbaarheid). In de tekst staat verder: CDR is gericht op het compenseren van resterende emissies om te komen tot netto CO2-emissies van nul of, indien uitgevoerd op een schaal waar antropogene verwijderingen groter zijn dan antropogene emissies, op het verlagen van de oppervlaktetemperatuur.”

Kortom, in de samenvatting van WG1 wordt het idee onderschreven dat negatieve-emissietechnologieën niet alleen kunnen worden ingezet om de ‘restemissies’ op te vangen van sectoren waar decarbonisatie technisch moeilijk is (bijvoofbeeld de luchtvaart): ze kunnen ook op grote schaal worden toegepast om het feit te compenseren dat het mondiale kapitalisme, om redenen die niet ’technisch’ zijn, maar door winstbejag worden ingegeven, weigert af te zien van fossiele brandstoffen. In de tekst worden vervolgens de voordelen van deze massale invoering geprezen als een middel om in de tweede helft van de eeuw een netto negatieve uitstoot te bereiken:

“CDR die tot wereldwijde netto negatieve emissies leidt, zou de CO2-concentratie in de atmosfeer verminderen en de verzuring van het oceaanoppervlak omkeren (hoge betrouwbaarheid).”

In de samenvatting wordt één voorbehoud gemaakt, maar het is cryptisch: “CDR-technologieën kunnen potentieel wijdverspreide effecten hebben op biogeochemische cycli en het klimaat, die het potentieel van deze methoden om CO2 te verwijderen en de opwarming te verminderen, kunnen verzwakken of versterken en ook van invloed kunnen zijn op de beschikbaarheid en kwaliteit van water, de voedselproductie en de biodiversiteit (hoge betrouwbaarheid).”

Het is duidelijk dat de TEN’s niet zo doeltreffend zijn, aangezien sommige ‘effecten’ ‘het (hun) potentieel om CO2 te verwijderen, zouden kunnen verzwakken’. Het laatste deel van deze zin heeft betrekking op de sociale en ecologische gevolgen: bio-energie met opvang en vastlegging van koolstof (momenteel de meest ontwikkelde van de TEN’s) zou de CO2-concentratie in de atmosfeer alleen aanzienlijk kunnen verminderen als een gebied dat gelijk is aan meer dan een kwart van het huidige permanent bebouwde areaal zou worden gebruikt voor de productie van energie uit biomassa – ten koste van de watervoorziening, de biodiversiteit en/of de voedselvoorziening van de wereldbevolking. (Zie de bespreking in mijn boek Trop tard pour être pessimistes, Ed. textuel, 2020.)

Enerzijds baseert WG1 van het IPCC zich op de natuurkundige wetten van het klimaatsysteem om ons te vertellen dat we aan de rand van de afgrond staan, op het punt onomkeerbaar om te slaan in een onvoorstelbare cataclysme; anderzijds objectiveert en bagatelliseert het de politiek-technologische halszaak waarmee het kapitalisme eens te meer probeert de onverzoenlijke tegenstelling tussen zijn logica van onbeperkte winstaccumulatie en de eindigheid van de planeet voor zich uit te schuiven. “Nooit eerder heeft een IPCC-rapport zo sterk de angst aangegeven voor de wetenschappelijke analyse van de feiten in het licht van de onontkoombare wetten van de fysica”, schreven wij aan het begin van dit artikel. Nooit eerder heeft een dergelijk verslag zo duidelijk geïllustreerd dat een wetenschappelijke analyse die de natuur als een mechanisme en de wetten van de winst als natuurkundige wetten beschouwt, niet echt wetenschappelijk is, maar sciëntistisch, dat wil zeggen op zijn minst gedeeltelijk ideologisch.

Het WG1-rapport van het IPCC moet daarom worden gelezen met dien verstande dat het zowel het beste als het slechtste van het beste is. Het beste, want het biedt een rigoureuze diagnose waaruit uitstekende argumenten kunnen worden geput om de machthebbers en hun politieke vertegenwoordigers aan te klagen. Het ergste, want het zaait zowel angst als machteloosheid … waarvan de eigenaren profiteren, ook al beschuldigt de diagnose hen! Haar sciëntistische ideologie verdrinkt de kritische geest in de vloed van ‘gegevens’. Zo leidt het de aandacht af van de systemische oorzaken, met twee gevolgen: 1e) de aandacht wordt gericht op ‘gedragsveranderingen’ en andere individuele gebaren – vol goede wil maar pathetisch ontoereikend; 2e) in plaats van de kloof tussen ecologisch en sociaal bewustzijn te helpen overbruggen, houdt het sciëntisme die juist in stand.

Ecologisering van het sociale en socialisering van de ecologie is de enige strategie die de catastrofe een halt kan toeroepen en de hoop op een beter leven kan doen herleven. Een leven van zorg voor mensen en ecosystemen, nu en op lange termijn. Een sober, vreugdevol en zinvol leven. Een leven dat in de IPCC-scenario’s nooit wordt gemodelleerd, waar de productie van gebruikswaarden voor de bevrediging van reële behoeften, democratisch bepaald met respect voor de natuur, in de plaats komt van de productie van goederen voor de winst van een minderheid.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Gauche Anticapitaliste. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.