Op 19 september eindigden de drie dagen durende verkiezingen in Rusland met het verwachte resultaat – Verenigd Rusland (VR), de partij van het Kremlin, behaalde opnieuw een grondwettelijke meerderheid in de Doema, het Lagerhuis van het Russische parlement. Sinds haar oprichting in 2001 heeft de partij altijd een meerderheid van de zetels behaald. Hoewel de verkiezingen in Rusland niet vrij en eerlijk verlopen, zijn de resultaten ook niet 100% vervalst.
De politieke functionarissen van het regime moeten ervoor zorgen dat VR telkens weer een klinkende overwinning behaalt zonder de schijn van geloofwaardigheid te verliezen. Tijdens deze verkiezingsperiode was de uitdaging bijzonder groot: de populariteit van VR bedroeg, zelfs volgens de officiële peilingen, amper 30%: lang niet genoeg voor een gewone, laat staan de tweederde meerderheid die nodig is om de grondwet te wijzigen. Toch haalde de partij 324 van de 450 zetels, slechts 19 minder dan in 2016. Voor dit resultaat moest geloofwaardigheid worden opgeofferd – en dat gebeurde ook.
Bron: Meduza io.
De grafiek hierboven is het eenvoudigste visuele bewijs van wijdverspreide verkiezingsfraude in Rusland. De stippen stellen individuele kiesdistricten voor, met op de X-as de opkomst en op de Y-as het aandeel van de VR-stemmen. De komeetachtige vorm wijst op een sterke correlatie tussen de opkomst en de stemmen voor de partij van het Kremlin – hoe hoger de opkomst in het kiesdistrict, hoe meer stemmen er op VR worden uitgebracht. De ‘kop’ van de komeet – een dichte wolk van stippen – verenigt de kiesdistricten met min of meer eerlijke resultaten. De ‘staart’ daarentegen omvat de districten met onregelmatigheden.
Er is maar één manier om zo’n sterke correlatie tussen de opkomst en de VR-stem te verklaren: stembusfraude [door stembussen met VR-stembiljetten te vullen] in verschillende vormen en maten (het foto- en videobewijs van dergelijke praktijken is natuurlijk overvloedig). De stippen in de rechterbovenhoek van de grafiek zijn de kiesdistricten waar zowel de opkomst als de VR-stem bijna 100% bedragen – de resultaten zijn er volledig vervalst. Dergelijke kiesdistricten bevinden zich meestal in de zogenaamde ‘electorale sultanaten’, waar fraude bijzonder wijdverbreid is. Het grootste deel van de Kaukasus valt in deze categorie.
Het opsporen van fraude is niet het enige nut van de hierboven getoonde puntenwolk. Hij stelt ons ook in staat een glimp op te vangen van de werkelijke resultaten van de verkiezingen. Het midden van de kop van de komeet benadert de nationale opkomst en de stemmen voor VR die niet werden beïnvloed door fraude. Sinds de laatste verkiezingen, gehouden in 2016, is de komeet gedaald – dat wil zeggen, de werkelijke steun voor VR daalde met ongeveer 10 punten, van 40% naar 30% (een cijfer dat overeenkomt met de peilingen vóór de verkiezingen). De officiële resultaten daalden echter lang niet zo sterk, wat suggereert dat de omvang van de fraude sinds 2016 drastisch is toegenomen, misschien wel tot een all-time high.
De organische steun voor het regime is tanende. Na een decennium van economische stagnatie, doorspekt met diepe crises, zit de regering zonder ideeën en heeft ze geen visie op de toekomst. Het ‘achter de vlag scharen’-effect van het Krim-avontuur is verdwenen en de pijn van de bezuinigingsmaatregelen, met name de verhoging van de pensioenleeftijd in 2018, is door de bevolking gevoeld. In deze ongunstige conjunctuur zag het Kremlin zich genoodzaakt verkiezingen te houden die van bijzonder belang zijn voor zijn toekomst: de in september verkozen Doema zal de pogingen van Poetin om zichzelf in 2024 tot president te herverkiezen, voortzetten. Als de Doema er niet in slaagt een aardverschuiving te bewerkstelligen, zou dat het ‘probleem van 2024’, dat veruit het belangrijkste obstakel voor het regime is, nog kunnen verergeren. Hierop inspelend is het Kremlin steeds brutaler en grilliger gaan optreden.
Alexei Navalny werd vergiftigd en vervolgens gevangen gezet, zijn organisatie werd als ‘extremistisch’ verboden; meerdere onafhankelijke mediakanalen werden gesloten; activisten van de oppositie werden naar de gevangenis gestuurd of in ballingschap gedwongen. De verkiezingen werden in drie dagen gehouden, waardoor extra mogelijkheden voor fraude ontstonden. De strategie van het Kremlin bestond erin groepen die afhankelijk zijn van de staat, zoals ambtenaren en werknemers van staatsfabrieken, te mobiliseren en tegelijkertijd een hoge ‘echte’ opkomst, die tot een proteststem zou kunnen leiden, te vermijden.
VR startte haar campagne afgelopen voorjaar met het houden van zogenaamde ‘voorverkiezingen’. Het officiële doel daarvan was de sterkste kandidaten van de partij te identificeren in districten met slechts één afgevaardigde, maar in werkelijkheid stelde dit hen in staat de capaciteit van het enorme bestuursapparaat om stemmen af te dwingen, te testen. Staatsambtenaren werden door hun bazen gedwongen zich te laten registreren als deelnemers aan de ‘voorverkiezingen’, die uiteindelijk 12 miljoen kiezers trokken (de helft daarvan via elektronisch stemmen). Dit cijfer was al meer dan 40% van de prestatie van VR bij de vorige parlementsverkiezingen. VR had dus ongeveer 15 miljoen stemmen meer nodig om haar doel te bereiken en haar tweederde meerderheid (ten minste 300 afgevaardigden) terug te winnen. Aangezien de populariteit van de partij gestaag afnam, kon succes vooral worden verzekerd door een verdere uitbreiding van de stemplicht.
Om de steun voor VR, die in de ogen van de meeste Russen wordt geassocieerd met een dalende levensstandaard en toenemende repressie, op te krikken, werden twee van de populairste regeringsleden – minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov en minister van Defensie Sergej Sjoigoe – op de kieslijst geplaatst. In augustus deed de regering ook een eenmalige uitkering van 10.000 roebel (117 euro) aan gepensioneerden en gezinnen met kinderen, wat door de staatsmedia werd afgeschilderd als een initiatief van de regeringspartij. De belangrijkste boodschap van de verkiezingscampagne van VR was de noodzaak om de stabiliteit te handhaven, aangezien elke poging om de status quo ter discussie te stellen de situatie alleen maar zou verslechteren en door externe vijanden zou worden gebruikt om het land te verzwakken.
De verkiezingen werden zo een quasi-referendum waarbij de kiezers werden opgeroepen het huidige regime te aanvaarden of te verwerpen. In dit binaire systeem werd de Communistische Partij van de Russische Federatie (KPRF) uiteindelijk de meest voor de hand liggende manier om een afwijkende mening te laten horen. Ondanks het traditionele conformisme van haar leiderschap en haar nauwe contacten met het Kremlin, was de KPRF de meest oppositionele van alle parlementaire partijen in de vorige Doema: de enige die consequent tegen de impopulaire pensioenhervormingen van 2018 en de tegen grondwetswijzigingen van 2020 stemde, waardoor Poetin voor nog eens twee termijnen als president kon worden herkozen. Deze positie heeft de afgelopen jaren nieuwe kiezers naar de KPRF toegetrokken: inwoners van grote steden, ontgoochelde jongeren en de opgeleide middenklasse, voor wie de traditionele ideologie van de KPRF – een mengeling van stalinisme, nationalisme en sociaaldemocratie – er minder toe doet dan haar opstandige energie. De opkomst van dit nieuwe electoraat heeft ook de retoriek van de partij (die steeds meer gericht is op democratie en sociale rechtvaardigheid) en haar kaders veranderd. In de afgelopen jaren is in verschillende regio’s van het land een aantal pientere jonge partijleiders opgestaan, die een breuk betekenen met het oude beeld van de KPRF als een archaïsch fragment van het Sovjet-staatsapparaat.
In Saratov bijvoorbeeld stelde Nikolai Bondarenko (35), lid van de plaatselijke KPRF-leiding en een van de populairste politieke vloggers in Rusland, zich kandidaat in een district met één afgevaardigde. Op zijn YouTube-kanaal, dat meer dan 1,5 miljoen volgers telt, zijn live-verslagen te zien van protesten en zittingen van het regionale parlement, waar Bondarenko regelmatig de confrontatie aangaat met de VR-afgevaardigden. De autoriteiten deden uitzonderlijke pogingen om Bondarenko de toegang tot de Doema te ontzeggen: zijn aanhangers en verkiezingswaarnemers werden voortdurend door de politie vastgehouden. Bondarenko verloor uiteindelijk van een weinig bekende VR-functionaris uit Saratov.
In de noordelijke regio Komi-republiek slaagde de 34-jarige Oleg Michailov, de plaatselijke KPRF-leider, erin zijn VR-concurrent te verslaan nadat hij bekendheid had verworven als een van de boegbeelden van een protest tegen de aanleg van een enorme vuilstortplaats. In Moskou steunde de KPRF de kandidatuur van een universitaire vakbondsactivist, de 37-jarige wiskundige Mikhail Lobanov. Zijn campagne werd gesteund en bemenst door leden van radicaal linkse groeperingen zoals de Russische Socialistische Beweging. Lobanov, die zichzelf openlijk beschrijft als democratisch socialist, kon steun krijgen van een breed scala van kiezers en een krachtige uitdaging vormen voor zijn VR-tegenstander, een bekende propaganda talkshow-host op de Russische TV, die hij met 12% (meer dan 10.000 stemmen) versloeg; hoewel de overwinning uiteindelijk werd gestolen door verkiezingsfraude van VR.
Een van de grootste problemen voor het Kremlin tijdens deze verkiezingsperiode was de ‘Slim Stemmen’-strategie die twee jaar geleden door Alexei Navalny werd voorgesteld. De essentie van deze strategie is om de sterkste tegenstander van VR in een kiesdistrict met één afgevaardigde te identificeren en alle oppositiekiezers op te roepen om deze kandidaat te steunen, ongeacht zijn of haar partijlidmaatschap, met als enige doel om het aantal zetels voor VR te verminderen.
Nu de geloofwaardigheid van de regeringspartij gestaag afneemt, is ‘Slim Stemmen’ een ernstige bedreiging geworden voor de kansen van VR om in het nieuwe parlement een grondwettelijke meerderheid te behalen. Russische veiligheidsdiensten hebben enorme inspanningen geleverd om alle webpagina’s te blokkeren die aanbevelingen deden voor ‘Slim Stemmen’ (zelfs Apple en Google werden gedwongen om hieraan te voldoen en Navalny’s telefoon apps te verwijderen een paar dagen voor de verkiezingen).
Niettemin circuleerden de lijsten van ‘Slim Stemmen’, waarvan de meeste plaatsen werden bezet door vertegenwoordigers van de KPRF, op grote schaal op het internet. In talrijke video’s onderschreven Navalny’s aanhangers de KPRF als de enige oppositiepartij die gegarandeerd de drempel van 5% voor parlementaire vertegenwoordiging zou halen.
Toen de eerste verkiezingsresultaten bekend werden gemaakt, die gebaseerd waren op stemmen in gewone stembureaus maar niet op elektronische stemming, bleek dat de steun voor de KPRF enorm was toegenomen en dat haar kandidaten in een aantal districten met één afgevaardigde naar de overwinning stormden.
In Moskou hebben kandidaten van de KPRF en de liberale Yabloko partij 8 van de 15 districten gewonnen. In Moskou als geheel behaalde de KPRF de eerste plaats van de partijlijsten, met 31% van de stemmen (terwijl de VR 29% kreeg). De volgende ochtend, toen de resultaten van de elektronische stemming bekend werden gemaakt, was het beeld echter omgekeerd: VR was nu de winnaar in alle districten van Moskou met één afgevaardigde, met een regelrechte overwinning bij de partijlijsten. De elektronische stemming bleek de troefkaart van het Kremlin, dat de uitslag in zijn voordeel kon manipuleren.
Maar zelfs na alle machinaties van het Kremlin bleek uit de verkiezingsresultaten dat de steun voor de KPRF sterk was toegenomen. In vergelijking met de vorige verkiezingen kreeg de partij 3 miljoen stemmen meer en eindigde met 18,9% als tweede achter Verenigd Rusland. In vier regio’s (Chabarovsk, Jakoetië, Mari El en het autonome district Nenetski) eindigde de KPRF als eerste en haalde daarmee de regeringspartij in.
Ondanks de officiële overwinning van VR (49,8% voor de partijlijsten en 198 van de 225 zetels in de districten met één afgevaardigde), is haar positie zwakker dan ooit tevoren. Zonder kiezersdwang en -fraude is het nu onwaarschijnlijk dat VR een meerderheid zal behalen. Een verder verlies van steun zal de autoriteiten in de richting van openlijk repressieve methoden duwen en de mutatie van het regime in een regelrechte dictatuur versnellen.
Het andere belangrijke resultaat van de verkiezingen is het succes van de Communistische Partij, die uiteindelijk de belangrijkste legale oppositiemacht van Rusland werd. De rechts-populistische LDPR van Vladimir Zjirinovski daarentegen liet haar imago van protestpartij varen en verloor bijna de helft van haar stemmen (7,4% tegen 13,1% bij de vorige verkiezingen).
De nieuwe positie van de KPRF zal onvermijdelijk een interne tegenstelling teweegbrengen tussen de oude leiding, die gewend is om binnen de door de regering Poetin gestelde grenzen te handelen, en de jongere generatie activisten, die vastbesloten is om de KPRF om te vormen tot een massapartij van niet-parlementair protest. Ook radicaal links, dat de partij altijd heeft gezien als een conformistisch overblijfsel van de Sovjetbureaucratie, niet in staat tot militante, onafhankelijke politiek, zal zijn aanpak moeten aanpassen.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op New Left Review. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.
