In Waarheidszoekers onderzoekt Cees Zweistra ‘wat complotdenkers drijft’. Met de opkomst van FvD (Baudet) en grote betogingen van anti-vaxxers en andere complotdenkers is duidelijk geworden dat geloof in samenzweringstheorieën ook in een land als Nederland wijd verspreid is. Een actueel onderwerp dus, en Zweistra’s boek gaat dieper dan veel ander commentaar.
Er is geen tekort aan pogingen om deze nieuwe bewegingen, kruisbestuivingen van extreem-rechts en bizarre, veelal door popcultuur geïnspireerde samenzweringstheorieën, te verklaren. Zweistra verwijst voor een deel van zijn betoog naar A Lot of People Are Saying: The New Conspiracism and the Assault on Democracy van de Amerikaanse politicologen Nancy L. Rosenblum en Russell Muirhead. Hun stelling is dat het ‘nieuwe samenzweringsdenken’ zich onderscheidt van de ‘klassieke’ versie doordat het helemaal geen poging meer doet om aan te sluiten bij de realiteit of een een coherent verhaal op te bouwen. Aanhangers van een klassieke samenzweringstheorie als dat de Amerikaanse regering de aanslagen van 9/11 zelf organiseerde waren een soort gemankeerde wetenschappers of detectives die videobeelden bestuurden, nieuwsberichten napluisden en de ware schuldigen probeerden te vinden. Op deze manier probeerden 9/11 Truthers een volgens hen meer overtuigende verklaring voor deze gebeurtenissen te vinden.
Het nieuwe samenzweringsdenken is anders, zo betogen Rosenblum en Russell Muirhead. In plaats van ‘onderzoek’ komt een kale bewering; ‘a lot of people are saying that…’. In tegenstelling tot Truthers vinden de nieuwe samenzweringsdenkers het geen probleem als de som van al deze beweringen incoherent is. De Qanon mythologie is daar een voorbeeld van; motieven die ontleend zijn aan Hollywoodfilms en bestsellers over spionnen, geheime diensten en sabotage staan zij aan zij met geloof in bovennatuurlijke krachten en klassiek antisemitisme, New Age gebabbel over liefde en een ‘great awakening’ gaan hand in hand met een verlangen naar een militaire bewind om orde op zaken te stellen. Louter de claim dat er een filmpje bestaat waarop te zien is dat Hillary Clinton op rituele wijze kinderen vermoordt telt als bewijs.
De vraag is of dit nu zo anders is. De Qanon mythologie is een onontwarbare kluwen, maar volgelingen proberen wel degelijk ‘onderzoek’ te doen; oftewel, bepaalde Youtube en Telegram kanalen te volgen en andere juist niet. Dat Trump letterlijk een tijdreiziger is (vandaar dat hij altijd gelijk heeft gekregen…) is zelfs binnen Qanon kringen enigszins controversieel. Dat ‘bewijs’ uit louter beweringen bestaat is ook niet uniek voor Qanon. Qanon heeft allerlei elementen opgepikt van de ‘satanic panic’ uit de jaren tachtig toen in de VS verhalen de ronde deden over grootschalig, ritueel kindermisbruik. Dit leidde tot grootschalig onderzoek en zelfs lange gevangenisstraffen maar uiteindelijk bleek het bewijs niet meer dan geruchten en claims van gemanipuleerde kinderen. Maar het duidelijkste voorbeeld is wel het geloof in een Joodse samenzwering om de wereld te overheersen. Deze complottheorie, die in veel opzichten het sjabloon leverde voor Qanon, berust ook op een bewering in de vorm ‘a lot of people are saying’. Antisemitisme is het gerucht over de Joden, merkte Adorno al op.
Er is eerder sprake van een intensivering van bestaande samenzweringstheorieën, en van verspreiding ervan naar de hoogste regionen van de macht (‘a lot of people are saying this’ is natuurlijk een frase waarmee Trump vaak zijn beweringen kracht probeert bij te zetten).
Toch is er iets nieuws aan de hand. In veel van de instant-analyses wordt de verspreiding van samenzweringstheorieën verklaard met behulp van impliciete aannames over de menselijke natuur. De verklaring gaat ongeveer als volgt; veel mensen voelen zich ontheemd en onzeker in een snel veranderende wereld. Deze mensen hebben een natuurlijke behoefte om de wereld te begrijpen en verklaringen voor hun eigen tegenspoed te hebben. Omdat de autoriteitsfiguren die in het verleden ‘verklaringsmodellen’ aanreikten, zoals de reguliere media en establishment-politici, aan geloofwaardigheid verloren hebben, gaan mensen op zoek naar alternatieven. Via internet komen ze uit bij samenzweringstheorieën die claimen de wereld te verklaren.
Ongetwijfeld zit er veel waarheid in deze analyse. Zo verlangen veel samenzweringsdenkers naar sterke leiders die duidelijkheid en geborgenheid kunnen scheppen. In het begin van zijn boek vertelt Zweistra over de bewondering van veel ‘waarheidszoekers’ voor types als Poetin, Erdogan en natuurlijk de mislukte potentaat Trump. Sterke leiders maken macht zichtbaar – hun volgelingen hopen dat zij de ondoorzichtige, historische processen waar ze slachtoffer van zijn kunnen controleren. De zoektocht naar zondebokken, naar concrete individuen die schuld hebben aan alles wat slecht is, zoals de Rothschild familie, Soros en Bill Gates, is het spiegelbeeld van deze poging om de samenleving weer begrijpelijk te maken.
Het probleem met deze analyse is dat ze niet verklaart waarom bepaalde mensen vatbaar zijn voor samenzweringsdenken, en anderen juist niet. Ook verklaart het niet waarom niet elke economische crisis en alle sociale onzekerheid tot eenzelfde opleving van samenzweringsdenken leiden. Een deel van de verklaring is dat samenzweringsdenken niet politiek neutraal is. 9/11 Truthers werden vaak tot ‘links’ gerekend, maar veel van hen deelden eerder het politieke isolationisme van een Trump. En samenzweringstheorieën die niet claimen een enkele gebeurtenis zoals 9/11 te verklaren, maar de hele wereldgeschiedenis tot onderwerp hebben, zoals Qanon en de ‘Joodse wereldsamenzwering’, leiden met hun zoektocht naar zondebokken en personalistische opvatting van macht tot extreem-rechtse, autoritaire politieke conclusies. Vandaar dat Qanon-volgelingen juist fervent geloof hebben in enkele van de meest traditionele bronnen van autoriteit, zoals President Trump en het leger. Kort gezegd is de verzwakking van linkse politiek en van linkse, structurele analyses van macht een deel van de verklaring voor het nieuwe potentieel van samenzweringsdenken.
Ook Zweistra doet een poging om te begrijpen wat ‘nieuw’ is. Hij kijkt daarvoor naar de rol van technologie. Technologie is niet neutraal, zo betoogt hij. Het doet iets met mensen, samenlevingen veranderen als gevolg van bepaalde technologie. Zweistra verwijst naar hoe de opkomst van televisie verband hield met een toename van de tijd die mensen thuis, geïsoleerd van anderen, doorbrengen. Tegelijkertijd is thuis vaak niet langer ‘thuis’ in de zin van een veilige haven. Om ons daadwerkelijk thuis te voelen moeten we sociale banden hebben met andere mensen. Samenzijn met andere mensen, de wereldbeelden en activiteiten die we met hen delen, geven ons bestaan zin. Zonder deze banden raken mensen thuisloos, geïsoleerd, en wordt hun bestaan zoals Zweistra het noemt ‘absurd’. De teloorgang van allerlei vormen van samenzijn zoals religie, maar ook politieke ideologieën, van sociale en culturele activiteiten, en van de fysieke benodigdheden hiervoor zoals publieke ruimtes, heeft het bestaan van veel mensen absurd gemaakt. In de online gemeenschappen van samenzweringsdenken vinden deze mensen weer een vorm van betekenis, ongeacht hoe absurd en schadelijk de betekenis die ze aan de wereld geven ook is.
Op 4 december liep Edgar Maddison Welch, gewapend met een geweer, de Comet Ping Pong pizzeria in Washington binnen. Volgens de Pizza-gate mythe was deze pizzeria een dekmantel voor handel in en misbruik van kinderen door Democratische politici als Hillary Clinton. Deze fabel werd enthousiast verspreid door rechtse internetfiguren en was een belangrijke inspiratie voor de Qanon mythologie. Welch was op zoek naar de kelder waarin de kinderen vastgehouden en gemarteld zouden worden. Welch vierde drie kogels af, maar schoot op niks anders dan het plafond. Hij werd gearresteerd en veroordeeld tot vier jaar.
In Waarheidszoekers staat Welch symbool voor mensen die op zoek naar betekenis verdwaald zijn geraakt in de fantasiewereld van samenzweringsdenken. Welch is echter in een belangrijk opzicht heel a-typisch voor deze groep: hij ging zelf iets doen, hij handelde op basis van zijn ideeën over de wereld. Dit maakt hem anders dan talloze geloofsverwanten die hopen dat iemand anders, zoals Trump en het Amerikaanse het leger, het voor hen op zal knappen.
Volgens een peiling uit mei dit jaar is 15 procent van de Amerikanen het eens met de stelling dat ‘de regering, media en financiële kringen in de VS worden gecontroleerd door een groep Satan-aanbiddende pedofielen die wereldwijd in kinderen handelen’. De conclusie die door de meerderheid van deze 15 procent getrokken wordt is dat ze moeten stemmen op de meest extreem-rechtse vleugel van de gevestigde politiek, de Republikeinen, en verder vooral veel moeten intimideren, schelden en tieren op sociale media. Zoals we kunnen zien in de betogingen van anti-vaxxers en andere wappies geloven ook in 
Nederland grote groepen in dergelijke mythes, en trekken daaruit de conclusie dat ze moeten stemmen op een verwende snoeshaan als Baudet.
Gewapend met een halfautomatisch geweer bestormde Welch een pizzeria op zoek naar een niet bestaande kelder – en handelde daarmee op veel rationelere wijze dan veel van zijn geloofsverwanten. Hij werd gemotiveerd door absurde ideeën, maar zijn verantwoordingsgevoel en daden waren proportioneel aan de werkelijkheid die hij dacht te zien. Een van de belangrijkste conclusies die Zweistra dan ook trekt is dat fact-checking en rationele argumenten niet in staat zullen zijn om de waarheidszoekers te overtuigen. Hun wereldbeeld is een symptoom van een samenleving die steeds absurder is geworden.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Konfrontatie.
