Hoe Big Pharma zich kennis en winst toe-eigent

Dit is deel 2 van de driedelige serie Gemeenschappelijke goederen, schulden en octrooien van farmaceutische bedrijven. Het laatste deel, Coronavirus: Wereldwijde gemeenschappelijke goederen vs. Big Pharma, verschijnt zaterdag.

Octrooien, TRIPS en Big Pharma…

Kennis, wetenschappelijke vindingen en technische processen zouden gemeenschappelijke goederen van de mensheid moeten zijn. Toch heeft het kapitalisme, naarmate het zijn greep uitbreidde, de particuliere toe-eigening van kennis en technieken bevorderd, met name via octrooien. Niet alleen deelt het grootkapitaal wetenschappelijke vindingen niet, het grijpt ze ook voor zichzelf en laat anderen ervoor betalen. Het neemt de resultaten over van onderzoek dat is uitgevoerd door universiteiten of openbare onderzoekscentra. Het patenteert ook zaden die door de eeuwen heen door selectie door boeren zijn ontwikkeld. Zo heeft het agro-industriele bedrijf Del Monte bijvoorbeeld tomaten gepatenteerd die door boeren in de Andes zijn geproduceerd en eist ze nu dat ze betalen voor het gebruik ervan.

Toen in 1995 de Wereldhandelsorganisatie (WTC) werd opgericht, versterkte de Overeenkomst inzake de handelsaspecten van de intellectuele eigendom (TRIPs) de macht van de grote kapitalistische ondernemingen. Het omvat uiteenlopende gebieden als computerprogrammering en het ontwerp van gedrukte schakelingen, farmaceutische producten en transgene (genetisch gemanipuleerde) organismen. Het legt minimumnormen vast voor octrooien, auteursrechten, handelsmerken en fabricagegeheimen. Dergelijke normen komen tot stand  door wetgeving in geïndustrialiseerde landen en leggen dus het beschermingsniveau van die landen op aan alle landen die lid zijn van de WTC.

Ze zijn veel strenger dan de wetten die in de meeste ontwikkelingslanden golden voordat ze lid werden van de WTO en botsen vaak met de specifieke behoeften van die landen. Een land kan via het eigen geschillenbeslechtingssysteem van de WTO worden gedwongen de TRIP’s-overeenkomst uit te voeren. Dat betekent dat als een land zijn verplichtingen op het gebied van intellectuele eigendomsrechten niet nakomt, het onderworpen kan worden aan handelssancties, wat een ernstige bedreiging vormt.

Het IMF, de Wereldbank en de grote mogendheden hebben al hun invloed aangewend, met name via hun positie als schuldeisers, om onwillige ontwikkelingslanden te dwingen zich aan de TRIPS-voorwaarden te houden. Bovendien hebben de Europese Unie, de VS en andere rijke landen bilaterale overeenkomsten ondertekend die een nog strengere bescherming van octrooien bieden dan de normen die in de TRIPS-overeenkomst zijn vastgelegd: ze worden TRIPS plus genoemd.

Sinds 2020 hebben verschillende grootmachten, waaronder de EU, het VK en Japan, zich binnen het TRIPS-comité van de WTO verzet tegen de tijdelijke opheffing van octrooien op verschillende vaccins tegen het coronavirus (zie hieronder). De regering-Biden van haar kant heeft, hoewel ze reeds in mei 2021 had aangekondigd voorstander te zijn van een tijdelijke opheffing van octrooien, tot dusver niets concreets ondernomen. De belangrijkste reden hiervoor is dat deze octrooien de bron zijn van sappige winsten voor de grote particuliere farmaceutische bedrijven. Ze worden beschermd en bevoordeeld door regeringen die hen in staat stellen misbruik te maken van hun positie (zie deel 3).

Zoals Peter Rossman stelt: ‘Gefinancierde farmaceutische bedrijven zijn het best te begrijpen als organisaties die hun activiteiten beheren als een bundel van financiële in plaats van fysieke activa. Hun grootste financiële bezit zijn de octrooien die 80% van hun winst genereren.

‘In 1980 werden in de Verenigde Staten wetten aangenomen die kleine bedrijven en universiteiten toestonden uitvindingen te patenteren die met overheidsgeld waren ontwikkeld. Voorheen gingen deze automatisch terug naar de overheid, die ze in licentie gaf aan generieke fabrikanten, of werden ze direct in het publieke domein geïnjecteerd. Universiteiten en startende bedrijven werden nu geïntegreerd in een door het bedrijfsleven aangestuurd kenniscomplex. ‘Technologie-overdracht’ transformeerde publiek onderzoek in private patenten’.⁽¹⁾Peter Rossman, ‘Multinational Corporations and COVID-19: Intellectual property rights vs. human rights‘, 11 september 2021. Rossman schrijft verder: ‘Bedrijven zijn in toenemende mate gefinancialiseerd, waarbij ze uitgaven voor productiecapaciteit, werknemers en zelfs R&D (onderzoek en ontwikkeling) terugdringen om cash vrij te maken om uit te keren aan aandeelhouders in de vorm van dividenden en aandeleninkoop.⁽²⁾Het terugkopen van aandelen vermindert het aantal in omloop zijnde aandelen, waardoor de winst per aandeel toeneemt. Buybacks verhogen ook het inkomen van het topmanagement, aangezien dat meestal uit aandelenopties bestaat. Tussen 2006 en 2015 hebben de 18 grootste farmaceutische bedrijven in de VS 99% van hun winst uitgekeerd aan de aandeelhouders, waarvan de helft in de vorm van buybacks. De kwestie van het terugkopen van aandelen en van het uitkeren van dividenden in de VS wordt onderzocht in Éric Toussaint, ‘The mountain of corporate debt will be the seed of the next financial crisis‘, gepubliceerd 3 mei 2019. Voor twee van de grootste, Pfizer en Johnson & Johnson, waren de uitgaven voor terugkopen en dividenden tussen 2006-2015 hoger dan hun totale netto-inkomsten; ze wendden zich tot de leenmarkt om stijgende rendementen voor investeerders en topmanagement te financieren, waarbij ze hun IP-activa (immateriële activa) als onderpand gebruikten.’

In die periode van 2006 tot 2015 betaalde Pfizer bijna 113 miljard euro aan zijn aandeelhouders, terwijl het 70,7 miljard euro uitgaf aan R&D.⁽³⁾De door Rossman aangehaalde cijfers zijn te vinden in Lazonick et al. ‘US Pharma’s Financialized Business Model‘, Institute for New Economic Thinking, juli 2017.

​​​​​​​In het licht van de coronapandemie

Sinds de wereldwijde uitbreiding van de pandemie is het debat over octrooien centraal komen te staan. Binnen de WTO hebben India en Zuid-Afrika, gesteund door 62 landen, begin oktober 2020 voorgesteld dat de lidstaten worden vrijgesteld van de verplichting om de TRIPs-overeenkomst toe te passen op vaccins, geneesmiddelen of nieuwe technologieën die verband houden met de behandeling van covid-19. Het voorstel stuitte echter op hevig verzet van de HIC’s) (hoge-inkomenslanden, waaronder de Europese Commissie, die weigerde gevolg te geven aan een besluit dat in het Europees Parlement tweemaal werd genomen ten gunste van de opheffing van octrooien op vaccins.⁽⁴⁾Miguel Urbán Crespo, Beatriz Ortiz Martínez, ‘Le fait que, pour la première fois, il existe un texte du Parlement européen demandant la suspension des brevets met la pression dans l’UE‘ (in het Frans en Spaans). Een jaar later, begin oktober 2021, steunden 105 landen het voorstel om de octrooien op te heffen.⁽⁵⁾Amnesty International, ‘Covid-19. Il est temps que les États qui bloquent la proposition de dérogation à l’Accord sur les ADPIC appuient la levée des restrictions‘, gepubliceerd 1 oktober 2021.

​​​​​​​Een dubbele dosis ongelijkheid

Dit is letterlijk een kwestie van leven of dood, want als de octrooien niet worden opgeheven, zal een groot deel van de bevolking in het Zuiden dat zich zou willen laten vaccineren, binnen een redelijke termijn geen toegang hebben tot vaccins. In augustus 2021 is minder dan 2% van de 1,3 miljard Afrikanen volledig gevaccineerd tegen covid-19, tegenover meer dan 60% in West-Europa en Noord-Amerika. In juni 2021 had een kwart van de 2,295 miljard geïnjecteerde doses in de wereld plaatsgevonden in de G7-landen, die slechts 10% van de wereldbevolking vertegenwoordigen. Volgens gegevens die zijn verzameld door onderzoekers van de Universiteit van Oxford, heeft in september 2021 slechts 2,1% van de mensen in lage-inkomenslanden één injectie met een covid-vaccin gekregen.⁽⁶⁾Our World in Data, Coronavirus (covid-19) Vaccinations – Statistics and Research. Uit de gegevens die het team van de Univerity of Oxford op deze website heeft verzameld, blijkt dat in sommige landen het vaccinatiepercentage in september 2021 onder de 2% ligt: 1,6% in Zambia, 1,6% in Niger, 1,5% in Somalië, 1,5% in Mali, 1,4% in Soedan, 1,4% in Kameroen, 1% in Jemen, 0,69% in Madagaskar, 0,58% in Tsjaad, 0,57% in Tanzania, 0,11% in de Democratische Republiek Congo. Ongeveer 700 miljoen mensen leven in lage-inkomenslanden.

In het rapport van Amnesty International van 22 september ⁽⁷⁾Zie rapport. wordt vastgesteld dat minder dan 1% van de bevolking in lage-inkomenslanden volledig is gevaccineerd en dat van de 5,76 miljard doses die in de wereld zijn geïnjecteerd, slechts 0,3% in die landen is gebruikt. In dit rapport, dat de suggestieve titel ‘A Double Dose of Inequality’ (een dubbele dosis ongelijkheid) draagt, legt Amnesty International de houding bloot van zes grote particuliere bedrijven die het merendeel van de anti-covid vaccins in rijke landen produceren (AstraZeneca, BioNTech, Johnson & Johnson, Moderna, Novavax en Pfizer): ‘Zes bedrijven die aan het roer staan van de wereldwijde uitrol van covid-19-vaccins wakkeren een ongekende mensenrechtencrisis aan vanwege hun weigering om afstand te doen van intellectuele eigendomsrechten en vaccintechnologie te delen, waarbij de meeste bedrijven verzuimen prioriteit te geven aan de levering van vaccins aan armere landen.'⁽⁸⁾Amnesty International, ‘Covid-19: Big Pharma fuelling unprecedented human rights crisis‘, gepubliceerd 22 september 2021. Zie noot 6 voor het volledige verslag.

​​​​​​​COVAX is geen oplossing

De regeringen van de landen in het Zuiden die hun bevolking de mogelijkheid willen geven zich te laten vaccineren, zullen schulden moeten aangaan, aangezien initiatieven van het COVAX-type schromelijk tekortschieten en in feite de greep van de particuliere sector versterken. COVAX wordt gezamenlijk beheerd door drie entiteiten: 1. De GAVI Alliantie, een particuliere structuur waarin bedrijven en staten zijn verenigd, 2. De Coalitie voor Innovaties ter Voorbereiding op Epidemieën (CEPI), een andere particuliere structuur waarin ook kapitalistische bedrijven en staten zijn verenigd, en 3. De WHO, een gespecialiseerde organisatie van de VN.

Onder de bedrijven die GAVI financieren en beïnvloeden vinden we de Bill & Melinda Gates Foundation, de Rockefeller Foundation, Blackberry, Coca Cola, Google, de Internationale Federatie van Farmaceutische Groothandelaren, de Spaanse bank Caixa, de Zwitserse bank UBS (de grootste vermogensbeheerbank ter wereld), financiële bedrijven zoals Mastercard en Visa, de lucht- en ruimtevaartfabrikant Pratt & Whitney, de Amerikaanse multinational voor consumptiegoederen Procter & Gamble, de Britse multinational voor consumptiegoederen Unilever, de oliemaatschappij Shell International, het Zweedse muziekstreamingbedrijf Spotify, het Chinese bedrijf TikTok en de autofabrikant Toyota.⁽⁹⁾GAVI, Donor profiles.

De tweede entiteit die COVAX mede aanstuurt is de Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI), die in 2017 in Davos werd opgericht ter gelegenheid van een bijeenkomst van het World Economic Forum. Onder de particuliere bedrijven die de CEPI financieren en sterk beïnvloeden vinden we, opnieuw, de Bill & Melinda Gates Foundation, die er 460 miljoen dollar in heeft geïnvesteerd.

Het lidmaatschap van het COVAX-initiatief onthult veel over de onwil van de verschillende WHO-lidstaten om hun verantwoordelijkheid te nemen in de strijd tegen de pandemie, in het bijzonder wat de volksgezondheid betreft. Een dergelijke houding is typerend voor de schade die is aangericht door de neoliberale vloedgolf die de wereld sinds de jaren tachtig in zijn greep houdt. Het Secretariaat-Generaal van de Verenigde Naties en de leiding van de gespecialiseerde organisaties binnen het VN-systeem (bijvoorbeeld de WHO op het gebied van gezondheid en de FAO op het gebied van voedsel en landbouw) zijn de afgelopen dertig tot veertig jaar de verkeerde kant opgegaan door steeds meer te vertrouwen op particuliere initiatieven onder leiding van een beperkt aantal grote mondiale bedrijven. Staatshoofden en regeringsleiders zijn in dezelfde richting gegaan. In feite kan zelfs worden gezegd dat zij de eerste stap hebben gezet. Door zo te handelen hebben ze grote particuliere ondernemingen in staat gesteld betrokken te worden bij de besluitvorming en voordelen te ontlenen aan de keuzes die worden gemaakt.⁽¹⁰⁾Op het moment van schrijven, is een topconferentie over voedselsystemen, bijeengeroepen door de Verenigde Naties, net afgelopen. De grote agro-industrie bedrijven nodigden zichzelf uit en speelden een belangrijke rol, terwijl ze in feite een van de oorzaken zijn van, en geen oplossing voor, de wereldwijde voedsel- en milieucrises. Een aantal bewegingen heeft hierop gewezen. Zie The Guardian. Zie ook het nieuwsbericht van Democracynow.org uit New York. Zie ook (in het Frans) CCFD-Terre Solidaire.

Vergeet niet dat meer dan 20 jaar geleden onderzoekers en sociale bewegingen die gespecialiseerd zijn op het gebied van de gezondheid hebben voorgesteld dat de overheid voldoende zou investeren om doeltreffende remedies en vaccins te ontwikkelen tegen de virussen van de ‘nieuwe generatie’ die het gevolg zijn van de toename van zoönoses. De overgrote meerderheid van de staten heeft ervoor gekozen een beroep te doen op de particuliere sector en deze toegang te geven tot de resultaten van het door overheidsinstanties verrichte onderzoek, terwijl ze rechtstreeks hadden moeten investeren in de productie van vaccins en behandelingen in het kader van een openbare gezondheidsdienst.

Zoals we hebben gezien, is het COVAX-initiatief niet de oplossing die nodig is.

COVAX had beloofd om tegen eind 2021 2 miljard doses te leveren aan de landen van het Zuiden die daarom vragen en die bij het initiatief zijn aangesloten. In werkelijkheid blijkt uit de cijfers dat begin september 2021 slechts 243 miljoen doses waren verzonden.⁽¹¹⁾Zie blz. 5 van het hierboven geciteerde rapport van Amnesty International. En ook dit. Als gevolg daarvan is het doel van 2 miljard doses verschoven naar het eerste halfjaar van 2022.

Alle grote mogendheden van het Noorden zijn hun beloften niet nagekomen.

Zo heeft de Europese Unie, die had toegezegd voor eind 2021 200 miljoen doses aan de armste landen te leveren, slechts ‘ongeveer 20 miljoen’ gestuurd, zoals de Franse staatssecretaris voor Europese Zaken, Clément Beaune, op 7 september 2021 toegaf.⁽¹²⁾Ouest France (alleen in het Frans).

C-TAP (Covid-19 Technology Access Pool) is een ander teleurstellend initiatief van de WHO. C-TAP omvat dezelfde hoofdrolspelers als COVAX. Het is opgezet om intellectuele eigendom, gegevens en fabricageprocessen te bundelen door farmaceutische bedrijven die octrooien bezitten aan te moedigen het recht om het vaccin, de geneesmiddelen of de behandelingen te produceren af te staan aan andere bedrijven door de overdracht van technologie te vergemakkelijken.

Tot dusver heeft echter nog geen enkele vaccinproducent octrooien of know-how via C-TAP gedeeld.⁽¹³⁾Zie blz. 5 van het hierboven geciteerde rapport van Amnesty International.

Geconfronteerd met de mislukking van COVAX en C-TAP, hebben de ondertekenaars van het manifest ‘End the system of private patents!’ gelanceerd door de CADTM in mei 2021 gelijk als ze zeggen dat:

‘Initiatieven als COVAX of C-TAP zijn jammerlijk mislukt, niet alleen omdat ze ontoereikend zijn, maar vooral omdat ze het falen weerspiegelen van het huidige systeem van mondiaal bestuur, waarin rijke landen en multinationals, vaak in de vorm van stichtingen, proberen de wereldorde naar hun hand te zetten. Filantropie en ontluikende publiek-private initiatieven zijn niet het antwoord. Ze zijn dat nog minder in het licht van de huidige mondiale uitdagingen in een wereld die wordt gedomineerd door staten en industrieën die uitsluitend door marktkrachten worden gedreven en op zoek zijn naar maximale winsten.'⁽¹⁴⁾Uit het manifest ‘End the system of private patents!‘.

In het derde deel van deze serie komen we terug op de alternatieven.

​​​​​​​Big Pharma harkt kolossale winsten binnen

De bruto-inkomsten en nettowinsten die de Big Pharma bedrijven nu binnenharken dankzij octrooien zijn kolossaal. Volgens het bovengenoemde Amnesty rapport zullen drie van de zes grootste bedrijven die covid-vaccins produceren – BioNTech, Moderna en Pfizer – tegen het eind van 2022 112 miljard euro aan inkomsten hebben. Dat is tweeënhalf keer het bruto binnenlands product van de Democratische Republiek Congo (RDC), die een bevolking heeft van meer dan 100 miljoen mensen. Een andere vergelijking: 112 miljard euro is 20 keer de begroting van de RDC voor 2021. 130 miljard dollar 112 miljard euro is ook het equivalent van twee derde van de totale begroting van de Europese Unie voor 2021. 112 miljard euro is 10 keer de begroting van India voor het jaar 2020-2021.⁽¹⁵⁾Deze vergelijkingen vallen onder de verantwoordelijkheid van de auteur van dit artikel, voor de RDC, voor de begroting van de EU en voor de gezondheidsbegroting van India in 2020-2021.

Over het algemeen schommelen de productiekosten van een dosis covid-vaccin tussen 1 en 2 euro, maar wanneer het door de overheden in het Noorden wordt aangekocht, ligt de prijs tussen het 10- en 20-voudige van dat bedrag.⁽¹⁶⁾Mathilde Damgé, ‘Covid-19 : comprendre le prix d’un vaccin, de la recherche au flacon‘, Le Monde, gepubliceerd 9 juni 2021. Pfizer rekent de Staat Israël 23 euro voor een enkele dosis, en de Europese Unie betaalt 19,50 euro.

Merk op dat de prijs die de Europese Commissie betaalt voor een dosis van het Pfizer-vaccin tussen eind 2020 en de zomer van 2021 is gestegen van 15,50 naar 19,50 euro. Het vaccin van Moderna, dat op 19 euro geprijsd was, steeg tot 21,50 euro.⁽¹⁷⁾Rtbf en Agence Belga, ‘Coronavirus: Pfizer et Moderna augmentent le prix de leur vaccin pour l’Europe‘, gepubliceerd 1 augustus 2021. En vergeet niet dat de productiekosten dalen. Dat komt omdat naarmate de geproduceerde hoeveelheden toenemen, de productiekosten per eenheid afnemen.

​​​​​​​Actie kan positieve resultaten opleveren

De farmaceutische industrie wil ons doen geloven dat de octrooien die ze bezit en de winsten die ze maakt onontbeerlijk zijn voor het verrichten van onderzoek en het waarborgen van de menselijke gezondheid. Maar het proces van Pretoria in 2001 toont aan dat het tegendeel waar is! De industrie is bereid honderdduizenden doden te aanvaarden om haar winsten en haar octrooien te verdedigen. In 1997 keurde Zuid-Afrika een wet goed die parallelle invoer en dwanglicenties of vervanging door generieke geneesmiddelen mogelijk maakte om het hoofd te bieden aan de aids-noodtoestand.

De 39 grootste farmaceutische concerns ter wereld vielen de wet in 1998 aan. Ze beweerden dat die in strijd was met het recht op exclusiviteit dat door de octrooien wordt verleend. Een krachtige mobilisatie door Zuid-Afrikaanse organisaties, waaronder TAC (Treatment Action Campaign), die over de hele wereld werd verspreid door petitiecampagnes en verklaringen waarin de actie van de farma-lobby aan de kaak werd gesteld (campagnes waarbij Artsen zonder Grenzen, Aides en Act-Up betrokken waren), toonde aan dat door het blokkeren van de wet, waardoor ze geen antivirale behandeling kregen, 400.000 Zuid-Afrikanen aan HIV waren overleden.

Geconfronteerd met dit wereldwijde schandaal hadden de farmaceutische bedrijven geen andere keuze dan hun actie in te trekken, ook al was het proces al aan de gang. In dit geval heeft het recht op gezondheid het gewonnen van het recht op octrooien.⁽¹⁸⁾The Guardian, Shamed and humiliated – the drugs firms back down, gepubliceerd 19 april 2001. BBC News | AFRICA | SA victory in Aids drugs case, gepubliceerd op 19 april 2001. Fred Eboko, ‘Le droit contre la morale? L’accès aux médicaments contre le sida en Afrique‘ Revue internationale des sciences sociales 2005/4 (n° 186), blz. 789-798. Dat voorbeeld moet nu gevolgd worden tijdens de covid-pandemie.

De auteur dankt Christine Pagnoulle, Frank Prouhet en Claude Quémar voor hun herlezing en hun advies. De auteur is volledig verantwoordelijk voor eventuele fouten in deze tekst.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op CADTM. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.