Velen voelen zich als verward. De bodem wankelt, ze weten niet waarom en waarvan. Hun toestand heet angst, wordt hij preciezer dan is het vrees.
Ernst Bloch, Het Principe Hoop, 1959
‘De gedachten zijn vrij.’ Zo begint een van oorsprong Duits koorlied dat in het nabije verleden de vrije meningsuiting bezong. Maar je kan het ook anders interpreteren. Je kan wat mensen denken namelijk niet verbieden. Als ze hun ideeën niet mogen uiten houden ze die voor zich. In 1945 werd het fascisme en zijn ideologie een slag toegebracht. Maar daarmee was het op uiterst rechtse leest geschoeid denken niet dood. En wat in kleine kringen de hersenen in stilte bleef beroeren komt vandaag weer boven en vindt in onze verwarde tijden een geïnteresseerd publiek.
Mensen proberen de situatie waarin ze leven te begrijpen. Een simplistische verklaring heeft meer succes dan een wat complexere. Niet omdat de mensen dom zijn maar omdat de situatie waarin ze leven, werken of werkloos zijn voor hen zeer complex en onoverzichtelijk is. En dat heeft dan weer te maken met een samenleving die zelf onoverzichtelijk is.
Wie begrijpt bijvoorbeeld wat geld is? Gewoonlijk schrijft men het betaalmiddel een bijzondere, magische eigenschap toe, een eigenschap die ze niet sociaal, maar in zich draagt. Wie begrijpt wat koopwaar is, en in de eerste plaats de waar arbeidskracht die we moeten verkopen om in ons levensonderhoud te voorzien? Niet iedereen heeft daarover het hoofdstuk over geld en het hoofdstuk over het warenfetisjisme gelezen van Karl Marx. Hij vat ze namelijk op als sociale verhoudingen. Zo’n verhoudingen zijn afhankelijk van de specifieke structuur van de maatschappij en dus onderhevig aan mogelijke verandering.
Zolang de samenleving is wat ze vandaag is en ons verhindert haar structurele onrechtvaardigheid te begrijpen zullen velen onder ons eenvoudige maar foute verklaringen uitdenken. De heersende neoliberale ideologie van de geglobaliseerde markt wier onzichtbare hand de wereld bestiert brengt ons vertrouwen in de liberale democratie aan het wankelen. In onze onwetendheid geven we daarvoor de schuld aan de inwijkelingen, de politici en andere profiteurs, die van over de taalgrens, de immunologen, de farmaceutische industrie en andere complotteurs. Die spelen inderdaad een zekere rol in de ellende, maar het zijn oppervlakte verschijnselen waarachter structurele mechanismen schuilen. Die mechanismen, de regels die de kapitalistische accumulatie aandrijven, blijven buiten het bereik van dit ijdel protest. Uiterst rechts maakt handig gebruik van de situatie en de zogeheten traditionele partijen steken vermanende democratische vingertjes op terwijl ze om de algemene crisistoestand te bezweren op zoek zijn naar autoritaire vormen van beheer.
Het neoliberalisme heeft een ideologie van de vrijheid geïntroduceerd die met vrijheid niets te maken heeft. Het gaat om vrijheid van het individu als consument: de klant is koning, zowel in het grootwarenhuis als in het electoraal aanbod. Doen waar men zin in heeft en sommigen beroepen zich op die vrijheid om hun antisociale houding te rechtvaardigen. De coronaregels niet eerbiedigen, inenting weigeren. Ze vinden voorlopig nog wel dat je geen mensen mag doodschieten, maar willen niet beseffen dat ze indirect mensen de dood injagen, terwijl ze raaskallen over solidariteit, verbondenheid en vrijheid. Vrijheid moet evenwel gesitueerd worden in zijn maatschappelijke context. Zij heeft meer te maken met inzicht in de noodzakelijkheid dan met egoïstisch individualisme.
In een wereld waarin de economisch-sociale crisis gepaard gaat met een ecologische crisis, waarin we te maken krijgen met een algemene crisis van de beschaving, neemt het irrationele denken toe. Moraliseren helpt daartegen niet. Verplichte vaccinatie daarentegen wel, samen met een radicale en rationele kritiek van het kapitalisme Een rationele aanpak veronderstelt enerzijds het verwerpen van “bovennatuurlijke” oorzaken, mythevorming en complottheorieën om de verschijnselen te verklaren, en anderzijds een interne samenhang in de argumentatie zoals Aristoteles ons lang geleden geleerd heeft.
