Het langverwachte eerste rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) over het Nederlandse coronabeleid benadrukt wat iedereen wel wist: het covidbeleid van Rutte, De Jonge (Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport in de vorige regering Rutte) en Van Dissel (voorzitter van het OMT, het Outbreak Managment Team) was niet minder rampzalig dan de coronapandemie zelf. Dat beeld wordt verder ingekleurd door onthullingen die de NOS deed, na een reeks verzoeken onder de Wet Openbaarheid van Bestuur die de regering op de lange baan probeerde te schuiven.

Het OVV-rapport oordeelde dat Nederland slecht was voorbereid op een pandemie. Dat is nog zwak uitgedrukt. Zoals De Groene Amsterdammer in april 2020 al schreef, is de publieke infrastructuur voor de bestrijding van infectieziekten grotendeels verpatst aan marktpartijen. Toen de pandemie uitbrak was de staat daarom voor de simpelste dingen, zoals persoonlijke beschermingsmiddelen, afhankelijk van de markt. Er ontstond een graaicircus voor zakkenvullers, beunhazen en fraudeurs – creatieve en ambitieuze ondernemers in de visie van de regeringspartijen.

De zorg als geheel is vermarkt, geprivatiseerd en uitgekleed. Het totaal aantal ziekenhuisbedden is zo ongeveer gehalveerd sinds 1972. In de geestelijke gezondheidszorg, die al voor de pandemie met overbelasting kampte, is het aantal plaatsen tussen 2013 en 2019 met bijna een kwart afgenomen. Ondertussen stegen de kosten, voor een deel vanwege de wildgroei van zorgmanagers, de opkomst van private zorgverzekeraars en allerlei ‘cowboys’ op de zorgmarkt.

Eerste golf

Binnen het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) was al voor het eerste coronageval in Nederland duidelijk dat een coronapandemie grote gevolgen kon hebben, zo blijkt uit interne documenten die de NOS in handen kreeg na een WOB-verzoek. Het slechtste scenario waar men van uitging was er een met mogelijk tienduizenden doden, overbelasting van de zorg en ontwrichting van de samenleving. Ook ging men er halverwege februari 2020 vanuit dat de insteek zou zijn om het virus in te dammen.

Volgens de OVV heeft de regering inderdaad ingezet op een indamstrategie, maar gaf het die op 12 maart 2020, precies twee weken na de eerste besmetting, al op. Dat er in de praktijk weinig tot niets van dat indammen terecht kwam is wel duidelijk. Testen werd niet aangemoedigd en beschermingsmiddelen voor zorgwerkers waren niet voorhanden. De regering deed er niets aan om die materialen beschikbaar te stellen.

Integendeel: toen men in Groningen halverwege maart besloot om zorgwerkers wél te gaan testen, sprak De Jonge zich daar fel tegen uit. ‘Ieder voor zich is geen manier waarop je een crisis te lijf gaat’, vond hij. Maar door de keuze van de regering om in te zetten op de ‘gecontroleerde’ verspreiding van het virus was het in feite al ‘ieder voor zich en god voor ons allen’. Waar men probeerde er het beste van te maken, werd dat maar lastig gevonden. Deels omdat het De Jonge in zijn hemd zette, maar ook omdat verspreiding van het virus inmiddels het doel was.

Beschermingsmiddelen

Iets vergelijkbaars gold voor de beschermingsmiddelen. Zorgwerkers konden de rambam krijgen. Er werd niet gezorgd voor persoonlijke beschermingsmiddelen. Volgens Jaap van Dissel werkten mondkapjes niet of averechts. Sommige zorginstellingen begonnen wel beschermingsmiddelen in te kopen om te proberen hun personeel en hun cliënten te beschermen. Ook binnen het OMT werd gewerkt aan een advies om wel zoveel mogelijk mondkapjes te kunnen gebruiken in verpleeghuizen en andere zorginstellingen.

Desondanks stelde het OMT-advies van 14 april 2020 nadrukkelijk dat dit gebruik van mondkapjes ‘ongewenst’ was, en gebruikte de tekorten daarin als voorwendsel. Ambtenaren van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) namen contact op met Jaap van Dissel die voorzitter van het OMT was en zetten hem onder druk om deze expliciete ontmoediging op te nemen. Van Dissel gehoorzaamde graag, lichtte het OMT verder niet in en paste het advies eigenhandig aan door een voorgestelde zin, inclusief spelfout, over te nemen.

Er werd dus op allerlei manieren op harde hand ingegrepen door het ministerie om te voorkomen dat er een effectief indambeleid kan ontstaan. Het virus moest en zou zich (zogenaamd gecontroleerd) verspreiden. De achtergrond hiervan is zo klaar als een klontje: de regering wilde economische schade voorkomen, wilde zoveel mogelijk business as usual en nam daarom een gok met de volksgezondheid. Om die reden waren zowel de regering als Jaap van Dissel fel tegenstander van het sluiten van de scholen gedurende de eerste golf.

Stille ramp

Het gevolg van deze aanpak was dat er in de eerste golf in totaal 10.000 mensen stierven. Meer dan de helft daarvan stierven in de verzorgingshuizen en het OVV spreekt daarom van een ‘stille ramp’. Ook zorgwerkers stierven onnodig doordat zij zich niet mochten beschermen, sommigen van deze ‘zorghelden’, die in de eerste golf in de frontlinies stonden, liepen chronische klachten op en verloren hun baan. Deze groep krijgt vaak kosten voor revalidatie niet eens vergoed en de regering heeft nog niets gedaan om deze slachtoffers van hun beleid ook maar enigszins tegemoet te komen.

De regering lijkt de dode ouderen gewoon te hebben ingecalculeerd. De doden waren immers voorspelbaar en ook door het RIVM voorzien. Hoewel zij er niet openlijk voor uitkwam – zoals ze om begrijpelijke redenen überhaupt naliet om op een eerlijke manier te communiceren – lijkt de regering gewoon een versie van het extreemrechtse dor-hout-verhaal te hebben omarmd: de ouderen waren slechts een kostenpost en hun dood was voor onze neoliberale misantropen slechts een financiële meevaller.

Vanuit de zorg en vanuit het RIVM zelf kwamen aanzetten voor een heel andere aanpak. Een die de volksgezondheid en niet de private winst als uitgangspunt nam. Die geluiden werden weggemoffeld en geridiculiseerd. Toen duidelijk was dat het criminele regeringsbeleid rampzalige gevolgen had kregen de voormalige zorghelden – niet voor het eerst en niet voor het laatst – een mes in de rug. Van Dissel zei eind 2020 dat de sterfte in de verpleeghuizen, waar hij een grote directe verantwoordelijkheid voor droeg, in werkelijkheid te wijten was aan het zorgpersoneel, dat onvoldoende was opgeleid.

Verantwoordelijkheid

Het behoeft geen betoog dat het de Nederlandse regering is die de verantwoordelijkheid voor dit groteske falen draagt. Bovendien heeft de regering steeds geprobeerd om de waarheid onder tafel te houden. Door WOB-verzoeken te traineren en nu ook door een apart debat in de Tweede Kamer over de onthullingen van de NOS over de bemoeienis van het ministerie van VWS met het OMT te blokkeren.

Maar daarbij moet de rol van hogere ambtenaren nodig worden onderzocht. Jaap van Dissels persoonlijke opvattingen – die er onder andere uit bestonden dat mondkapjes niet helpen, dat covid zich niet via aerosolen verspreidt en dat de scholen niet dicht hoefden – lijken een behoorlijke rol te hebben gespeeld. Ook is onduidelijk of de ambtenaren die zich bemoeiden met OMT-adviezen dat wel op instigatie van de minister deden.

Deze kwestie is van groot belang, omdat niet voor het eerst de schijn gewekt is dat (extreem-) rechtse denkbeelden van topambtenaren een rol spelen bij crimineel overheidsbeleid. Bij de toeslagenaffaire lijken de neoliberale en racistische opvattingen van hogere ambtenaren bij de Belastingdienst bijvoorbeeld ook een rol te hebben gespeeld.

Daarbij dragen ook de oppositiepartijen een grote medeverantwoordelijkheid voor het desastreuze beleid. Zij voerden in feite geen fundamentele oppositie. Pas na de Tweede Kamerverkiezingen in 2021, toen Sylvana Simons (van het linkse Bij1) werd verkozen, veranderde dat.

Wat verder is aangetoond, in het bijzonder door de gelekte RIVM-documenten, is dat de extreemrechtse corona-ontkennersbeweging het op alle punten bij het verkeerde eind had. De zogenaamd kritische complotdenkers beweerden dat de regering het gevaar voor de volksgezondheid overdreef en ondersteunden daarmee in de praktijk het moorddadige covidbeleid. Hun onsamenhangende gekrijs over een op handen zijnde dictatuur doet daar verder niets aan af – al zeker niet omdat dezelfde ‘systeemcritici’ en ‘beschermers van de democratie’ kritiekloos achter fascisten als Baudet en Van Meijeren aanhobbelden. Dat de feitelijke onthullingen haaks staan op hun leugenachtige beweringen maakt uiteraard niet de minste indruk op dit vuil van de samenleving.

De echte zinnige kritiek op het covidbeleid kwam vanuit de zorg, vanuit het Red Team, vanuit Containment Nu! en vanuit delen van radicaal links. Zij werden dan ook zoveel mogelijk genegeerd.

Terug naar ‘normaal’

Inmiddels heeft de regering opnieuw besloten dat covid-19 voorbij is. De samenleving gaat weer open. De opportunistische manier waarop de regering tot dat besluit is gekomen, past helemaal in het plaatje van de afgelopen twee jaar. Van echte onderbouwing is geen sprake, de regering laat vooral haar oren hangen naar extreemrechts en het bedrijfsleven, die het staartje van de pandemie nu aangrijpen voor een laatste ‘overwinning’ en om ervoor te zorgen dat er bij een volgende pandemie nóg slechter zal worden opgetreden.

De boodschap van de regering is nu dat iedereen die het virus tot nog toe heeft ontlopen verplicht besmet moet worden. Als je daar long covid aan overhoudt, dan zal dat in de praktijk geen enkel probleem zijn. Deze of een volgende regering zorgt er te zijner tijd wel voor dat de behandeling daarvan niet meer vergoed wordt en dat een eventuele erkenning van long covid als basis voor arbeidsongeschiktheid wordt uitgesloten. De kosten voor ‘de samenleving’ zullen zo wel worden beperkt.

Voor de kwetsbaren, in het bijzonder mensen die zich niet kunnen laten vaccineren, is er geen enkel perspectief. Zij mogen in feite kiezen tussen een potentieel dodelijke besmetting en een leven in isolement. Voor zolang de regering die laatste mogelijkheid nog toestaat althans. De neoliberalen en de fascisten kunnen zich in de handen wrijven: zij hebben straks geen last meer van covid-19, maar de voordelige gevolgen zullen zich nog even voortzetten.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op socialisme.nu.