Het traject van Podemos, een organisatie die is voortgekomen uit de Indignados-beweging in de Spaanse staat, geeft enkele aanwijzingen voor het mogelijke traject van radicaal linkse stromingen elders. Als politieke kracht is Podemos een tegenstrijdig fenomeen, met verschillende tendensen die de politieke lijn vanaf het begin hebben betwist en die daarom in een permanente crisis verkeert. Daarom wordt het door externe waarnemers vaak op een heel tegenstrijdige manier gezien: voor sommigen een voorbeeld van een partijbeweging die in het parlement opereert; voor anderen een sterk gecentraliseerde mediaoperatie rond een leidersgroep.

De waarheid is dat die twee binnen Podemos naast elkaar bestonden en dat de creatieve spanning tussen deze twee realiteiten ten dele verantwoordelijk was voor het aanvankelijke succes van Podemos. Maar de twee ‘zielen’ hebben een heel ongelijke oorlog op leven en dood uitgevochten, die uitliep op een nederlaag voor een van hen en ook voor het oorspronkelijke project.

Geboren uit mobilisaties, met sterke interne tegenstellingen

Podemos ontstond in 2014 na een cyclus van sociale strijd die begon met de opkomst van de Indignados-beweging in 2011. Dit proces van volksmobilisatie had aangetoond dat grote delen van de bevolking braken met de twee grote traditionele partijen (de rechtse Partido Popular en de sociaaldemocratische PSOE) en het gaf uiting aan een afwijzing van het economische beleid dat zich na de crisis van 2008 had ontwikkeld. De beweging, die deel uitmaakte van een wereldwijde cyclus van mobilisaties, heeft ook duizenden mensen in staat gesteld te experimenteren met nieuwe vormen van participatie en politieke en sociale actie: bezettingen van pleinen, volksvergaderingen, gebruik van sociale netwerken als uitdrukkings- en organisatiemiddel, enzovoort. We hebben ook slogans en eisen met brede steun van de bevolking zien opkomen: tegen corruptie, tegen neoliberaal economisch beleid, voor de vernieuwing van het politieke systeem, verdediging van openbare diensten waaronder onderwijs en gezondheidszorg.

Podemos heeft zich tot doel gesteld deze beweging electoraal politiek gestalte te geven. Maar ook al is ze vaak gezien als een uitvloeisel ervan, in feite is ze nooit organisch verbonden geweest met de Indignados-beweging en veeleer voortgekomen uit het initiatief van een kleine groep activisten die, in alliantie met Izquierda Anticapitalista (nu Anticapitalistas), het project lanceerden.

De lancering van Podemos

Bij de lancering van Podemos in januari 2014 presenteerde ze zichzelf als een burgerinitiatief dat, in het verlengde van de strijd van 2011-2014, de stem van de sociale meerderheden wilde laten horen op het politieke vlak. Ze presenteerde zich daarom als een organisatie die verschilt van alle politieke partijen, een soort democratisch instrument met horizontale werking, dat een vorm van directe democratie in de electorale context mogelijk maakt. Podemos nam de meest populaire slogans van de periode over, met een duidelijk radicaal programma van een breuk met het neoliberalisme en het regime van de grondwet van 1978.

De oproep om ‘kringen’ of zelfbeheerde comités van de achterban te vormen, om de verkiezingscampagne van onderaf op te bouwen, was een opmerkelijk succes en maakte het mogelijk om met zeer beperkte middelen een vrij massale campagne te voeren. Het succes van Podemos was ook gebaseerd op de populariteit van zijn woordvoerder, Pablo Iglesias, die bekend werd door zijn deelname aan politieke debatten op televisie, eerst door hemzelf georganiseerd en daarna als gast van rechtse media. De populariteit van Iglesias maakte het mogelijk het project een gezicht te geven, waarmee de mensen zich gemakkelijk konden identificeren.

Dit aspect bracht echter ook het risico met zich mee van centralisatie van de toekomstige organisatie rond één persoon. Iglesias en degenen om hem heen maakten er namelijk gebruik van om de volledige controle te verzekeren over alle formele besluitvormingsprocessen, die werden goedgekeurd door middel van elektronische stemming door de massa van de leden. Vanaf het begin maakte de mogelijkheid om lid te worden van Podemos zonder zelfs maar contributie te betalen of een vergadering bij te wonen het mogelijk om honderdduizenden mensen te bereiken die geïnteresseerd waren in het project. Maar dat massale lidmaatschap creëerde ook een partijbasis die veel breder was dan de in kringen georganiseerde activisten, maar veel minder actief en minder betrokken bij debatten over partijopbouw.

Vistalegre, het oprichtingscongres

Deze tegenstellingen kwamen tot uitbarsting bij de voorbereiding van het eerste congres, of ‘volksvergadering’ in de terminologie van Podemos. Debatten over organisatievormen gaven aanleiding tot verschillende voorstellen over hoe een nieuwe kracht op te bouwen die een radicale democratie mogelijk maakt met een zekere mate van centralisatie en efficiëntie. Anticapitalistas werkte samen met veel andere mensen om deze voorstellen te bundelen, waarbij lokale groepen met uiteenlopende ideeën, maar bezield door het gemeenschappelijke project van een democratische activistische kracht, werden samengebracht.

In reactie hierop volgde Iglesias een vrij eenvoudige tactiek: hij presenteerde een vastberaden standpunt met een organisatiesysteem dat erop gericht was de ledenvergaderingen elke rol te ontnemen en de secretaris-generaal onbeperkte macht te geven bij de verkiezing van de plaatselijke raden, die via elektronische stemming zou plaatsvinden. Zijn argumentatie werd, naarmate de stemming naderde en de uitslag onzeker leek, gereduceerd tot eenvoudige chantage: als dit systeem niet werd bekrachtigd, zou hij zich terugtrekken als woordvoerder van de organisatie.

Deze twee voorstellen botsten op het congres. Terwijl in vergaderingen de twee stromingen even sterk leken, werd de uiteindelijke beslissing online genomen door de honderdduizenden leden die Podemos op dat moment al had (november 2014). Het project van Iglesias werd aangenomen, dat van een partij met onevenredig veel macht voor het uitvoerend comité, dat haar beleid laat beoordelen door interne raadplegingen en met een intermediaire structuur die zo goed als onbestaand was en van bovenaf werd opgebouwd.

Dit congres zal worden herinnerd door de zin in de toespraak van Iglesias die hij gebruikte om het alternatieve standpunt aan te vallen: ‘De hemel wordt niet met consensus, maar met geweld ingenomen’. Tegenover de inclusieve overlegprocessen die de meeste Podemos-activisten bezielden, werd een beroep gedaan op het gezag van de leider die zichzelf intern oplegde, gebaseerd op het vooruitzicht van een snelle (electorale) overwinning. Het was ook een impliciete breuk met de geest van de Indignados-beweging, die de voorkeur had gegeven aan horizontale en op consensus gerichte methoden, uitgedrukt in de slogan van het Puerta del Sol-plein: ‘We gaan langzaam omdat we ver gaan’.

Aangezien deze methoden van debatteren leidden tot momenten van inefficiëntie en frustratie, werd het beginsel van consensus als het enige besluitvormingsmiddel in vergaderingen vaak vervangen door stemprocedures met een brede meerderheid. Maar de door Iglesias gepresenteerde geest van Podemos was een drastische breuk met dit alles. Met het doel om snel de algemene verkiezingen te winnen, geloofwaardig gemaakt door goede scores in de peilingen, werd gekozen voor een partij als ‘electorale oorlogsmachine’, die elk beraadslagend en inclusief proces volledig elimineerde. De opbouw van de partij na het oprichtingscongres ging in feite gepaard met een felle strijd tegen de zelfbeheerde kringen en hun activisten en hun vervanging door lokale ‘raden’ die feitelijk van bovenaf werden gekozen en via elektronische stemming werden bekrachtigd. Deze oorlog tegen de kringen ging vaak schuil achter een oorlog tegen Anticapitalistas, met een half gemeende, half geveinsde paranoia over onze infiltratie in de basisvergaderingen (gelukkig voor de kringen waren ze veel groter dan wij en hadden we uiterst beperkte middelen om ze lokaal te beïnvloeden).

Podemos werd al snel omgevormd tot een lege huls, gericht op zijn parlementaire en institutionele apparaat met alle macht die uitging van de secretaris-generaal en zijn entourage. Jaren later erkende Iglesias de ‘fout’ om de kringen om zeep te helpen en probeerde men opnieuw een partijstructuur op te bouwen met activistische participatie. Maar de mogelijkheid om een nieuwe kracht te creëren, die de meest actieve en dynamische elementen van ons sociale kamp zou integreren, was al lang verkeken.

Welke rol voor Anticapitalistas?

De bittere uitkomst van het oprichtingscongres dwong Anticapitalistas tot heroverweging van haar rol in Podemos, dat geen gelijkenis vertoonde met de nieuwe kracht die we ons hadden voorgesteld, een partijbeweging, radicaal democratisch en activistisch. We kozen er echter voor om te blijven, op basis van de progressieve rol die Podemos in de Spaanse politiek bleef spelen, de verwachtingen van miljoenen arbeiders in dit nieuwe project en een zekere mate van overeenstemming met de leiding over de noodzaak van een breuk met het Spaanse politieke en economische systeem en de noodzaak van een grondwetgevend proces. Het was ons duidelijk dat we een heel verschillend idee hadden over de vorm die zo’n proces zou moeten aannemen en dat deze strategische verschillen op een gegeven moment tot een breuk zouden leiden, maar we kozen ervoor om te blijven samenwerken in een poging om onze ideeën en methoden te laten horen.

Het gebrek aan interne democratie van de nieuwe organisatie heeft ons nog duidelijker gemaakt dat we de deelname eraan moeten combineren met onze eigen opbouw als onafhankelijke revolutionaire organisatie, met een eigen politiek profiel en volledige autonomie, inclusief financiële autonomie, ten opzichte van Podemos en de institutionele posities die we hebben verkregen door deel te nemen aan de lijsten  bij verkiezingen.

Begin 2020, toen Iglesias en zijn volgelingen toetraden tot de coalitieregering met de PSOE, hebben we besloten Podemos definitief te verlaten. We wachtten op een moment van historische ommekeer, begrijpelijk voor de massa’s, dat effectief aantoonde dat Podemos niet langer in staat was om een project van breuk te belichamen. Anticapitalistas is sterker uit deze ervaring tevoorschijn gekomen, zowel numeriek als door de ervaring dat ze deze strijd eendrachtig hebben gevoerd.

Welk effect heeft Podemos gehad op volksmobilisaties?

De intrede van Podemos in de parlementaire instellingen maakte een generatievernieuwing van volksvertegenwoordigers mogelijk, geïllustreerd door het beroemde beeld van de afgevaardigde met dreadlocks voor de glazige blik van president Rajoy. Sommige van deze nieuwe afgevaardigden waren oorspronkelijk vertegenwoordigers van sociale strijd of linkse activisten die daarmee verbonden waren. Dit heeft ongetwijfeld geleid tot een grotere zichtbaarheid van de strijd van arbeiders en feministen, voor openbare diensten of voor de rechten van immigranten, die zich op die manier binnen de instellingen hebben kunnen laten horen.

De strategie van de leiding van Podemos was echter gebaseerd op een sterk delegatiebeginsel, waardoor alle activistische inspanningen werden overgeheveld naar het electorale niveau en alle hoop werd gevestigd op het belang van de leiders, die parlementaire vertegenwoordigers werden en vervolgens regeringsvertegenwoordigers. Deze consolidatie van Podemos heeft daarom ook bijgedragen tot een grote demobilisatie en het einde van de cyclus van strijd.

De integratie van Podemos in de coalitieregering heeft dit verschijnsel alleen maar geaccentueerd: zodra alle autonomie verloren is gegaan en door afspraken binnen de regering is Podemos nog minder in staat om een alternatieve stem te vertegenwoordigen en uitdrukking te geven aan de radicalere verwachtingen van verandering die uitgaan van sociale strijd en bewegingen.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op l’Anticapitaliste. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.