Na een jaar oorlog in Oekraïne spraken we met Mira en Bella van de Russische Socialistische Beweging (RSD) en Liliya Vezhevatova, een van de coördinatrices van het Feministisch Anti-Oorlogs Verzet (FAS) over het verzet in Rusland tegen de oorlog.
Welke vormen van verzet tegen de oorlog in Oekraïne bestaan er tegenwoordig in Rusland?
Mira: Het verzet kan in drie takken worden verdeeld. De eerste en meest veilige is de berichtgeving over hoe de oorlog de Russische samenleving beïnvloedt, het verzet tegen de propaganda van Poetin. Zo wordt informatie nu actiever verspreid op Telegram: op de persoonlijke blogs van bekende mensen en op kanalen die gespecialiseerd zijn in het onderwerp, zoals Nevoia (Geen oorlog). De veiligheid van deze methode van verzet moeten we zien in vergelijking met andere.
Het verspreiden van ‘verkeerde informatie over het Russische leger‘, wat vaak een kwestie is van eenvoudige waarneming, wordt door de rechtbanken bestraft. Zo werd de voormalige gemeentelijke afgevaardigde en politicus Ilya Iashin alleen gevangen gezet omdat hij (zonder directe verklaringen over de authenticiteit) de algemeen aanvaarde versie vertelde van wat er in Boetsja is gebeurd. Er zijn echter niet zoveel strafrechtelijke vervolgingen, terwijl er honderdduizenden mensen zijn die de wrede waarheid publiceren.
De tweede vorm van verzet zijn acties om protest te uiten. Een sprekend voorbeeld zijn de acties van het FAS. Flyers ophangen, binnenvallen in ‘niet-politieke’ ruimtes zoals buurt-WhatsAppgroepen of kruidenierswinkels. Dat alles moet de zichtbaarheid van het tegengeluid voor apolitieke burgers vergroten en de tegenstanders van de oorlog ondersteunen. Het vaststellen van de veiligheid van een dergelijke verzetsmethode is vrij moeilijk, want enerzijds moeten activisten massaal gemobiliseerd worden om de actie echt zichtbaar te maken en anderzijds moet hen verteld worden hoe ze voorzichtig moeten handelen.
Zo zit Sasha Skotchilenko nu in de gevangenis voor haar deelname aan de actie ‘Marioepol 5.000’, toen ze door ‘waakzame’ burgers (verklikkers) was aangeklaagd. Om het aantal van dergelijke gevallen te verminderen, beschikken Telegram-kanalen zoals Antivoienny Bolnitchny (Anti-oorlogsziekenhuis) of Anarkhia+ (Anarchie+) al over voldoende instructies om snel inzicht te krijgen in de bestaande strategieën van zelfverdediging tegen vervolging.
Ook moet worden opgemerkt dat acties soms spontaan ontstaan. Nadat bijvoorbeeld een Russische raket een huis in Dnipro had geraakt, begonnen mensen massaal bloemen, speelgoed en kaarsen te brengen naar monumenten die met de Oekraïense cultuur worden geassocieerd. Zulke initiatieven van onderop zijn ongelooflijk bemoedigend voor mij als activist. Toen ik langs het monument voor Lessia Ukrainka (Oekraïense schrijfster, 1871-1913) liep, bedolven onder de bloemen, kon ik mijn tranen niet bedwingen.
De derde en meest radicale tak van verzet is het verzet dat directe schade toebrengt aan het staatsapparaat. Mensen steken militaire registratiekantoren in brand en saboteren spoorwegen. Dergelijke acties vereisen maximale veiligheidsmaatregelen en vaak ook de aanwezigheid van een kleine organisatie, zoals een groep kameraden. Een goed voorbeeld is BOAK (Anarcho-communistische strijdorganisatie). Ook vrouwen nemen deel aan deze radicale vormen van protest. Uit een recent FAS-interview met BOAK bleek dat het bij dergelijke acties helpt als je vrouw bent, vanwege het seksisme van de politie en de uitgebreide mogelijkheden van vermomming.
Kan je voorbeelden en concrete resultaten van verzet geven?
Mira: De aangerichte schade is zelfs bij directe acties niet gemakkelijk te berekenen. Bijvoorbeeld, welke van de ‘plotselinge verstoringen’ van de spoorwegen houden werkelijk verband met reparaties en welke met de campagne ‘Stop de wagons’? Je kan alleen vaststellen dat ‘reparatiewerkzaamheden’ vaker lijken voor te komen en je kan aannemen dat dat te wijten is aan de guerrilla.
Meer dan 50 militaire registratiekantoren werden in brand gestoken. We weten niet hoeveel verbrande dienstplichtkaarten dat inhoudt, maar dat soort acties jaagt het systeem angst aan en belemmert het werk ervan. Ook de strijd tegen de staatspropaganda is moeilijk te beoordelen. Volgens Meduza (red. noot: liberale oppositiemedia) is het aantal voorstanders van de oorlog tussen juli en november 2022 gehalveerd. Welke rol speelt het anti-oorlogsbewustzijn hier en welke rol speelt het succes van het Oekraïense leger aan het front? Maar één ding is zeker: anti-oorlogsactivisten hebben geleerd ondergronds te leven en te vechten, wat volgens mij al een grote prestatie is.
Bella: Een perfect voorbeeld is het verzet van gewone burgers, oudere vrouwen, die in de USSR hebben geleefd en links zijn. Ze verzetten zich tegen de oorlog en staken militaire wervingskantoren in brand.
Liliya: We noemden al de straatoptredens. In maart hebben we bij het FAS bijvoorbeeld de campagne ‘Marioepol 5.000’ gelanceerd: onze activisten richten geïmproviseerde herdenkingskruisen op. We steunden ook de campagne ter herdenking van de slachtoffers van de raketaanval in Dnipro, toen mensen spontaan bloemen en speelgoed brachten naar stedelijke locaties die met Oekraïne worden geassocieerd. Ik ben ook hoofdredacteur van de anti-oorlogssamizdat Jénskaya Pravda, die we op straat plakken, in parken achterlaten en in brievenbussen stoppen.
De krant richt zich op moeders en grootmoeders, aan wie we een alternatieve mening geven in een taal die ze begrijpen, met aandacht voor onrecht, vervolging, positieve voorbeelden van verzet door oudere vrouwen. We hebben net nummer 19 gepubliceerd, we hebben een nummer in het Toevan gemaakt en we bereiden nu artikelen voor in Basjkir en Tsjoevasj (regionale talen in de Russische federatie).
Wie vormen het feministische verzet? Wat is hun motivatie?
Mira: Het verzet is nogal gedecentraliseerd, dus het is moeilijk om een beeld van de sociale samenstelling te geven. In het feministische verzet neigen activisten over het algemeen op zijn minst naar ‘links’. Veel liberale opinieleiders hebben het land verlaten, veel mensen zijn gevangen gezet. Dus ik denk dat de liberalen, die gewend zijn te protesteren via pickets en demonstraties, nog steeds een beetje in de war zijn.
Progressieve linkse mensen daarentegen hebben altijd sympathie gehad voor een zekere ‘illegaliteit’ en waren vertrouwd met de decentralisatie van het protest, waardoor linkse anti-oorlogsinitiatieven konden overleven. De meeste vrouwelijke activisten bevinden zich in de grote steden (waar het gemakkelijker is om kameraden te vinden en zich te organiseren), ze hebben ook meer tijd voor acties, wat betekent dat ze waarschijnlijk werkzaam zijn op het gebied van intellectueel werk, waar het schema niet zo dwingend is. De motivatie van het feministisch verzet is grotendeels gericht tegen het regime. De activistes begrijpen dat de oorlog een verschrikkelijk gevolg is van het hele systeem.
Heel andere vrouwen nemen echter deel aan spontane protesten tegen de mobilisatie. Vroeger waren ze niet tegen de staat, maar nu hun zonen en echtgenoten zonder goede kleding of opleiding naar het front worden afgevoerd, protesteren ze uit wanhoop en verdriet. Aangezien de mobilisatie vooral plaatsvindt onder de armere lagen van de bevolking in de armere regio’s, zijn dergelijke initiatieven daar meer verspreid.
Liliya: Er zijn FAS-vrijwilligers in ongeveer 50 steden, groot en klein, van Kaliningrad tot Vladivostok. We zijn een linkse beweging met een meerderheid van intersectionele feministen. Maar we hebben mensen met verschillende meningen. Als we het over leeftijd hebben, zijn er jonge vrouwen en transvrouwen, maar er zijn ook moeders, vrouwen boven de 30. Maar we verzamelen geen statistieken. Om lid te worden van het FAS hoef je alleen maar de waarden van ons manifest te delen: horizontaliteit, anti-imperialisme en anti-militarisme. Allereerst heeft FAS een anti-oorlog motivatie. De oorlog in Oekraïne is nu onze hoofdzaak. Alle andere kwesties reserveren we voor betere tijden.
Welke moeilijkheden hebben Russische feministen de laatste jaren ondervonden? Wat zijn de uitdagingen?
Liliya: Eén van de belangrijkste problemen is het ontbreken van een wet die huiselijk geweld strafbaar stelt. In 2018 werd een wet aangenomen om huiselijk geweld te decriminaliseren, het werd geclassificeerd als een administratieve overtreding en niet als een strafbaar feit: de dader krijgt een boete, die het hele gezin, inclusief het slachtoffer, uiteindelijk betaalt. Het grote probleem is de onverschilligheid van de politie en het systeem in het algemeen voor de problemen van vrouwen. Statistieken over huiselijk en seksueel geweld worden niet verzameld of gepubliceerd. Nu worden initiatieven gepromoot om het recht op gratis abortus te verbieden en uit de gratis en verplichte ziektekostenverzekering te schrappen. Tot dusver zijn deze wetten nog niet aangenomen, maar als een vrouw zich tot een arts wendt om een abortus te ondergaan, wordt dat haar afgeraden en moet ze een bedenktijd van 48 uur of een week in acht nemen, afhankelijk van de zwangerschapsduur. Onlangs stelden vertegenwoordigers van de orthodoxe kerk zelfs voor om een verplichte toestemming van de echtgenoot voor een abortus in te voeren.
Nu hebben we maar één taak: helpen een einde te maken aan de oorlog in Oekraïne. Wij van het FAS helpen de Oekraïense asielzoekers in Rusland psychologisch en financieel, hoewel de autoriteiten hen niet snel de vluchtelingenstatus toekennen. Niettemin zijn we van mening dat het voor Oekraïners nu niet veilig is om in Rusland te zijn. Aan de andere kant zal vroeg of laat een groot aantal mannen die gewend zijn aan geweld terugkomen uit de oorlog, wat zeker zal leiden tot een toename van geweld tegen vrouwen. We moeten gaan nadenken over hoe we dat probleem tot een minimum kunnen beperken.
Mira: Het behoud van ’traditionele waarden’ is een integraal onderdeel van de retoriek van het Poetinisme, dus alle feministen in Rusland zijn ook tegenstanders. We moeten vechten tegen zowel de conservatieve opvattingen in de Russische geest als tegen de steeds strakker wordende staat. Dat gaat gepaard met twee grote moeilijkheden.
Ten eerste is er in het huidige systeem geen reële mogelijkheid om het huidige conservatieve beleid te beïnvloeden. Konden we in 2019 nog hopen op het aannemen van een weliswaar afgezwakte versie van een wet op huiselijk geweld, in 2023 moeten we toegeven dat de vrouwenbeweging niet mag vertrouwen op juridische instrumenten.
Ten tweede wordt de mogelijkheid om openlijk over de problemen te spreken en zo het grote publiek te bereiken beperkt. Een voorbeeld hiervan is de strafrechtelijke vervolging van Yulia Tsvetkova (noot van de redactie: vervolgd voor het verdedigen van LHBTIQA+ rechten en voor het verspreiden van tekeningen van vulva’s) en de manier waarop de Federatieraad berichten van radicale feministen en de beweging voor vrijwillige kinderloosheid als illegaal wil aanmerken.
Daarom is het de belangrijkste taak van feministen om het huidige regime omver te werpen.
Een andere taak blijft het bereiken van vrouwen, van wie de meesten het feministische discours alleen kennen uit pro-regerings horrorverhalen. De vrouwen en moeders van de gemobiliseerden, die zich spontaan verenigen om hun rechten te verdedigen, zijn de groep waarmee de feministische beweging de beste kans heeft om een dialoog tot stand te brengen.
Bella: De moeilijkheden in de feministische beweging worden ook veroorzaakt door de economische en sociale situatie van de activisten; de één heeft het land verlaten, een ander heeft een burn-out gehad. Maar we moeten blijven vechten om niet in barbarij te vervallen.
Hoe is de situatie in de nationale republieken?
Mira: Bijvoorbeeld in Tatarstan of Boerjatië zijn er geen opvallende bijzonderheden voor feministische activisten. Maar als we het over Tsjetsjenië en Dagestan hebben, zijn monsterlijke praktijken als vrouwenbesnijdenis en eerwraak niet ongewoon. In Tsjetsjenië geldt de wet niet echt en is het leven onderworpen aan de persoonlijke wil van Kadyrov. De bewustwording verloopt dan ook uiterst traag en vaak is de enige oplossing voor het probleem een uiterst gevaarlijke operatie om de slachtoffers uit de republiek en vervolgens het land uit te evacueren.
Een voorbeeld in Dagestan is het verhaal van vier zussen die als kind waren besneden en besloten te vluchten toen hun familieleden een van hen wilden uithuwelijken aan haar neef. De familie, die de vlucht van ongehuwde meisjes traditioneel als een schande beschouwt, begon onmiddellijk naar hen te zoeken, maar de zusjes slaagden erin de grens met Georgië te bereiken, waar ze 8 uur lang illegaal werden vastgehouden. Familieleden, die hen bij de controlepost opwachtten, kwamen de meisjes halen, maar dankzij de wijdverbreide media-aandacht liep het verhaal goed af.
Ik wil benadrukken dat we slechts het topje van de ijsberg kennen. In deze regio’s is het nog moeilijker dan in de rest van Rusland om onafhankelijk journalistiek onderzoek te doen of echte statistieken op te stellen.
Liliya: In Tsjetsjenië en Dagestan verdwijnen mensen, er zijn gevallen van buitengerechtelijke executies geregistreerd. Onlangs weigerden ze in Tsjetsjenië een paspoort af te geven aan een vrouw zonder de garantie van een man.
Waarom zijn vrouwen (FAS, Comité van Moeders van Soldaten, enzovoort.) succesvoller dan andere sociale groepen bij het organiseren van hun verzet tegen de oorlog?
Liliya: Kort voor de oorlog waren veel politieke bewegingen gezuiverd. Feministen slaagden erin een netwerk van organisaties op te zetten op het niveau van steden en dorpen. We kenden elkaar allemaal al lang en daardoor konden we ons snel organiseren: we publiceerden ons manifest de dag nadat de oorlog was begonnen. Bovendien werd het FAS oorspronkelijk opgezet als een horizontale beweging, wat de inlichtingendiensten in verwarring brengt, omdat ze niet kunnen achterhalen wie de leiding heeft. De structurele eenheid van onze beweging is een cel, wat niet duidelijk is voor de veiligheidsdiensten.
Hoe verschilt het verzet van links tegen de oorlog van dat van andere politieke stromingen? Hoe verzet links zich tegen de oorlog?
Mira: Tijdens de oorlog vervaagt de ideologische verdeeldheid over andere kwesties. Als we het hebben over feministisch verzet, dan zijn er tussen de activisten meer raakvlakken dan gemiddeld in de politiek. Maar het lijkt erop dat links meer geneigd is radicale acties te steunen die de staat als gewelddadig definieert (bijvoorbeeld het in brand steken van militaire inschrijvingskantoren). Sommige liberalen hebben het idee dat dergelijke illegale acties de bevolking afstoten. Ter linkerzijde wordt vaak aangenomen dat de staat niet mag bepalen wat ‘geweld’ is en dat verzet vele vormen kan aannemen. Er zijn publieke discussies hierover, bijvoorbeeld op de pagina’s van DOXA (red.: studentenmedia).
Bella: Wij van RSD werken op het gebied van voorlichting, nemen deel aan discussies en organiseren conferenties. Op dit moment is dat onze belangrijkste activiteit. Het is vermeldenswaard dat het de liberalen zijn die altijd de geweldloze vorm van de demonstratie hebben bepaaald. Het is deze methode die het regime de afgelopen twintig jaar heeft geholpen zich aan te passen aan onproductieve tegenstanders. Helaas worden de meeste anti-oorlogsinitiatieven, waaronder het FAS, geleid door activisten die Rusland onlangs hebben verlaten onder dreiging van represailles. En ja, ze (de liberalen) blijven degenen die in het land zijn gebleven oproepen om geweldloze strijdmethoden te gebruiken, alsof de elites niet zijn overgegaan tot openlijke gewelddadige onderdrukking van degenen die het er niet mee eens zijn, wat betekent dat er een gelijkwaardige reactie moet komen.
Hoe kan links in andere landen solidariteit betuigen met anti-oorlogs links in Rusland?
Mira: Het is heel belangrijk dat de anti-oorlogsbeweging zichtbaar is. Ik zou willen dat meer mensen in andere landen begrijpen dat er in Rusland veel mensen zijn die er tegen zijn wat er nu gebeurt. Het beeld van Rusland als een staat waar ontevredenheid heerst en waar er actieve tegenstanders van de oorlog zijn, zou heel nuttig zijn. Het verhaal dat Poetin en zijn regering de belangen van de Russen vertegenwoordigen, speelt de autoriteiten immers tot op zekere hoogte in de kaart.
Het zou ook cool zijn als niet-Russisch links zou proberen hun regeringen duidelijk te maken dat ze niet met Poetins regime moeten onderhandelen, maar moeten inzetten op de verandering. Wat er gebeurde nadat de wereldgemeenschap de annexatie van de Krim door de vingers zag, spreekt voor zich; Poetin zal zijn imperiale ambities niet opgeven, we moeten van hem geen ander buitenlands beleid verwachten. En natuurlijk moet het dappere Oekraïense volk worden gesteund in zijn strijd. Het succes hangt af van de situatie aan het front.
Bella: Naar mijn mening is de solidariteit van linkse krachten in andere landen belangrijk: het gaat daarbij zowel om informatievoorziening als financiële steun, optreden in de publieke ruimte, samenwerking en gemeenschappelijke tactieken bespreken en het delen van effectieve recepten voor verzet tegen een autoritair regime. Per slot van rekening gaat het probleem niet alleen over Rusland.
Wat moeten onze lezers nog meer weten over het verzet tegen de oorlog in Rusland?
Liliya: Dat getreiter tegen Russen, zelfs tegen degenen die tegen de oorlog zijn, speelt Poetin alleen maar in de kaart. Westerse politici schudden Poetin al 20 jaar de hand en nu krijgen de Russen de schuld!
Mira: Waar ik het over heb gehad zijn de belangrijkste vormen van links protest. Maar verzet is daar, en tot collectieve politieke actie in het algemeen, niet toe beperkt. Er zijn veel mensen in Rusland die zich op hun eigen manier tegen de oorlog verzetten: in plaats van propagandistische ‘lessen’ geven leraren buitenschoolse bewustmakingscursussen, jongeren overtuigen hun ouders die TV kijken, advocaten helpen te ontsnappen aan de dienstplicht. Al deze Russen leveren hun kleine bijdrage.
Hoe ziet jouw ‘mooie Rusland van de toekomst’ eruit?
Bella: Ik geloof niet in dat concept van de liberale oppositie. Zolang er neoliberaal beleid is, zit het probleem niet alleen in het huidige regime in Rusland, maar ook in de economische structuur. ‘Het mooie Rusland van de toekomst’ is een leeg woord, waarin iedereen zijn eigen idee stopt.
Mira: Voor mij is het Rusland van mijn dromen ten eerste een democratische samenleving die de atomisering heeft overwonnen. En ten tweede natuurlijk een staat met een sterke vertegenwoordiging van linkse krachten aan de macht, die strijden tegen ongelijkheid en nadenken over kolonialiteit. Precies in die volgorde, want het belangrijkste probleem lijkt de desintegratie van de samenleving te zijn, niet haar ‘rechtse’ vooringenomenheid. In het ‘mooie Rusland van de toekomst’ zullen mensen elkaar weer vertrouwen en inzien dat politiek voor iedereen is en dat het gevaarlijk is je ervoor te verstoppen. En natuurlijk zal dat volwassen maatschappelijk middenveld de verantwoordelijkheid nemen voor het herstel van de schade die door het vorige regime is aangericht.
Het Rusland van de toekomst zal herstelbetalingen verrichten, zijn buitenlands beleid opnieuw vormgeven en onderzoeken instellen om een volledig beeld te krijgen van hoe de invasie van Oekraïne tot stand is gekomen. De nodige hulp bieden die de Oekraïners bereid zijn te aanvaarden. Ook zal Rusland zorgen voor zijn eigen, meest kwetsbare mensen, die al lang leven, bestolen door de elites. Er moet veel werk worden verzet in deze richting en in een land dat door oorlog is verarmd, zal het dubbel zo moeilijk zijn om een herstel door te voeren, maar ik ben er zeker van dat we eruit zullen komen.
Natuurlijk heb ik ook persoonlijke dromen over de toekomst van Rusland. Zo stel ik me soms voor hoe ik, na de afschaffing van de repressieve wetten, gewoon met een leeg vel papier het centrum van Moskou in zou lopen en lang zou blijven staan tot ik bevries. De hoge blauwe lucht van januari zal plaatsmaken voor roze schemering en geen enkele politieagent zal me tegenhouden.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Solidarités. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.
