Op 16 oktober werden in Brussel twee Zweden doodgeschoten toen ze op weg waren naar een voetbalstadion om Zweden tegen België te zien spelen. Een andere Zweedse burger werd zwaar verwond.

Hun moordenaar, Abdesalem Lassoued ‒ die de volgende ochtend in een café werd doodgeschoten door de Belgische politie ‒ sympathiseerde naar verluidt met Islamitische Staat (ISIS). In een videoboodschap die hij kort na het incident op sociale media plaatste, beweerde Lassoued de Zweden te hebben gedood.

De Zweedse autoriteiten en media hebben deze moorden afgeschilderd als pogingen om Koranverbrandingen in Zweden te wreken.

Zweden is wereldwijd in het nieuws gekomen vanwege een stroom Koranverbrandingen eerder dit jaar. Boze demonstranten in Bagdad staken in juli de Zweedse ambassade in brand en plunderden de ambassade, terwijl Irak de Zweedse ambassadeur het land uitzette. Elders in de moslimwereld werd onrust geregistreerd tegen de Koranverbrandingen in Zweden.

Zweden verhoogde afgelopen augustus het dreigingsniveau naar vier (van de vijf) na dreigementen van Al Qaida en ISIS. Tekeningen van de profeet Mohammed door beeldend kunstenaar Lars Vilks zorgden in 2007 voor een wereldwijde storm, maar werden gezien als een geïsoleerde gebeurtenis. Sinds vorig jaar komen Koranverbrandingen in Zweden echter regelmatig voor. Wat verklaart dat?

Volgens Håkan Blomqvist heeft de vorming van een rechtse regering met de steun van de extreemrechtse partij Zweden Democraten de afgelopen maanden de voorwaarden geschapen voor een golf van Koranverbrandingen.

Blomqvist is universitair hoofddocent geschiedenis aan de Södertörn Universiteit in Stockholm en auteur van verschillende boeken over de Zweedse arbeidersbeweging. Hij is sinds het eind van de jaren zestig actief in de linkse beweging.

In het volgende interview met Farooq Sulehria van GreenLeft legt hij uit wat er achter de Koranverbrandingen in Zweden zit.

Wat denk je dat plotseling heeft geleid tot deze vlaag van Koranverbrandingen in Zweden ‒ een samenleving en land dat bekend staat om zijn liberale waarden en tolerantie?

Dat beeld klopt niet helemaal. Zweden is veranderd. We hebben al heel lang rechtsextremisten, sentimenten en georganiseerde groepen die tegen immigratie, buitenlanders uit andere culturen en de islam zijn.

Een rechts-populistische anti-immigratie- en anti-islampartij, de Zweden Democraten, die in 2010 voor het eerst electoraal doorbrak, is nu de op één na grootste partij in Zweden (na de sociaaldemocraten).

Na de zogenaamde ‘vluchtelingencrisis’ in 2015 heeft Zweden zijn grenzen vrijwel gesloten voor vluchtelingen ‒ zowel de niet-socialistische als de sociaaldemocratische regeringen deden dat.

Na de laatste algemene verkiezingen in 2022 vormden rechts-liberale partijen de regering met steun van de Zweden Democraten. Dat heeft de toch al groeiende rechtse stromingen geradicaliseerd.

Het was een rechtse activist die de Zweeds-Deense extremist Rasmus Paludan adviseerde om de Koran te verbranden tijdens Pasen in 2022. Het voorbeeld is gevolgd door anderen, zowel door rechts-extremisten als anti-islam activisten.

Wat was de reactie van links in Zweden, met name van de Linkse Partij en enkele van de belangrijkste uiterst linkse organisaties?

De algemene reactie van links was een oproep om te stoppen met het verbranden van Korans. Bij bepaalde gelegenheden namen linkse activisten hun toevlucht tot directe actie (door fysiek te proberen de brandstichters te stoppen of door zich voor te doen als brandweermannen). In andere gevallen eiste links dat er een beroep werd gedaan op de ‘wet tegen het opruien tegen etnische groepen’.

In Zweden is het niet toegestaan om in het openbaar een badge met een hakenkruis of een afbeelding van de nazileider Adolf Hitler te dragen, omdat dat als antisemitisch wordt beschouwd. Veel woordvoerders van links (en ook de voorzitter van de sociaaldemocratische partij) vinden dat de bovengenoemde wet ook in dit geval moet worden toegepast.

Onlangs werd een man in een klein Zweeds stadje volgens die wet vervolgd en veroordeeld. De rechtbank maakte echter duidelijk dat het niet alleen om de Koranverbranding ging, maar ook om de ‘omstandigheden’ (de veroordeelde draaide ‒ tegelijkertijd ‒ dreigende nazi-, antimoslimmuziek).

Wat was de reactie van de vakbeweging op deze gebeurtenissen?

In het algemeen is de Zweedse vakbeweging tegen dergelijke provocaties die de arbeidersklasse dreigen te verdelen. Een groot deel van de Zweedse arbeidersklasse bestaat uit immigranten, velen met een moslimgeloof. Maar ik denk niet dat de vakbeweging als geheel voorstellen heeft voor wetgeving.

De leiding van de vakbondskoepel Lands Organisationen of LO, heeft meestal dezelfde mening als de sociaaldemocraten (omdat ze deel uitmaken van de leiding daarvan). Ik heb gezien dat er binnen de vakbeweging een debat gaande is over dezelfde vragen als in andere kringen over vrijheid van meningsuiting versus een verbod op opruiing.

Hoe heeft de huidige regeringscoalitie gereageerd? Is er een debat over veranderingen in de wetgeving over de vrijheid van meningsuiting? 

De zittende rechtse coalitieregering vermijdt de toepassing van de wet tegen opruiing. In plaats daarvan probeert ze van het verbranden van Korans een kwestie van nationale veiligheid te maken. Dat wil zeggen, als de politie (en rechtbanken) een geplande Koranverbranding als een bedreiging voor de nationale veiligheid beschouwen, moeten dergelijke acties als illegaal worden beschouwd en dus worden verhinderd. Op die manier vermijdt de regering de confrontatie met de anti-moslim opvattingen van de Zweedse Democraten en maakt ze van de kwestie een kwestie van landsbelang in plaats van discriminatie.

Dit debat is zeker moeilijk. Aan de ene kant is er de kwestie van vrije meningsuiting. Aan de andere kant islamofobie. Hoe zou je die twee met elkaar in evenwicht brengen? 

Voor mij is het niet zo verschrikkelijk moeilijk. Een samenleving, tenminste van het Zweedse type, trekt altijd grenzen. Niet alles is toegestaan, zelfs niet als het gaat om het recht op vrije meningsuiting.

Je mag in Zweden geen propaganda voeren voor pedofilie, nazi-genocide of haat tegen verschillende etnische groepen. Je mag geloofsovertuigingen, religie en atheïsme bekritiseren en zelfs belachelijk maken, maar geen haat verspreiden tegen nationaliteiten of etnische groepen.

Voorheen had Zweden een wet die ’trosfrid’ heette ‒ ‘vrede voor religies’. Volgens trosfrid was het beledigen van religie illegaal. Maar die wet werd in 1970 afgeschaft. De reden was de secularisatie van de samenleving en de zeer sterke oppositie van kunstenaars, schrijvers en anderen die volgens die wet werden vervolgd voor het bekritiseren van religie.

Zweden was honderden jaren lang (sinds de 16e eeuw) een protestants land met een zeer sterke en autoritaire staatskerk. Kritiek op het christendom en de kerk leidde aan het eind van de 19e eeuw vaak tot gevangenisstraf (en daarvóór tot de doodstraf).

In de loop van de 20e eeuw verslapte de greep van de kerk echter naarmate de democratische ontwikkeling sterker werd. In 1951 kreeg men het recht om de staatskerk te verlaten zonder zich bij een ander geloof aan te sluiten. Vanaf 1960 waren christelijke gebeden op scholen niet langer verplicht en vanaf 1970 was het toegestaan om vrij kritiek te hebben op religie.

In 2000 werden de staat en de protestantse kerk gescheiden en hebben we geen staatskerk meer. Je geloof en gemeente is een privéaangelegenheid.

Maar de vrijheid van godsdienst en meningsuiting is volgens mij niet hetzelfde als het toestaan van haatcampagnes tegen gelovigen, religieuze en etnische groepen.

De Zweedse Democraten, de extreemrechtse partij, heeft de Koranverbrandingen verdedigd in naam van de vrijheid van meningsuiting. Toch wil de huidige regering de subsidies aan de media verlagen, wat de radicale pers zal schaden. Hoe zou je die tegenstrijdigheden in de standpunten van de coalitiepartners analyseren?

Voor hen is dat geen tegenstrijdigheid. Hun verdediging van de persvrijheid is puur retorisch. Ze verdedigen anti-islamitische acties op de meeste gebieden omdat ze vinden dat de islam vreemd is aan de Zweedse nationaliteit en tot een minimum moet worden beperkt in de Zweedse samenleving. Daarom verzetten ze zich tegen elke beperking tegen islamofobie. In plaats daarvan maken ze nu ‒ in lijn met de agenda van nationale veiligheid ‒ ook van de Koran-kwestie een anti-immigrantenthema. Ze stellen voor om Koranverbranders Zweden uit te zetten.

Het intrekken van subsidies aan de pers ‒ radicaal of liberaal ‒ die zich verzet tegen islamofobie, is volledig in lijn met die oriëntatie.

Na dreigementen van Al Qaida werd het dreigingsniveau in augustus verhoogd naar maximaal. Denk je dat er een reële dreiging is van aanslagen door Al Qaida? 

Ja. Op maandag 16 oktober werden twee Zweedse voetbalsupporters in Brussel ‒ waar het Zweedse team tegen België speelde ‒ gedood (en één gewond) door een terrorist die beweerde lid te zijn van Islamitische Staat (ISIS). De moordenaar had het expliciet gemunt op de Zweden. Dus ja, dat zou een reële dreiging kunnen zijn, misschien zelfs nog sterker nu de Zweedse rechtse regering zo’n sterke voorstander is van de oorlog van Netanyahu tegen Gaza, de Zweedse hulp aan de Palestijnen stopzet en probeert de Zweedse erkenning van de Palestijnse staat in te trekken.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op GreenLeft. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.