Vorige maand vierde het Zapatistische Leger voor Nationale Bevrijding (EZLN), de leiders van een gewapende opstand in Chiapas op 1 januari 1994, de dertigste verjaardag van de opstand (40 jaar sinds de oprichting van de Zapatista’s in 1983). Degenen onder ons die oud genoeg zijn, herinneren zich het enorme gevoel van verbazing, verwondering en hoop dat de Chiapas-opstand van het EZLN teweegbracht.

Het armste en meest onderdrukte volk van Mexico, de inheemse bevolking, was in naam van het Mexicaanse patriottisme in opstand gekomen tegen de Mexicaanse regering en het Noord-Amerikaanse Vrijhandelsakkoord (NAFTA) tussen Canada, Mexico en de Verenigde Staten, dat op die dag in werking zou treden. Net toen de Mexicaanse presidenten Carlos Salinas en Ernesto Zedillo verkondigden dat Mexico de eerste wereld van kapitalistische welvaart en democratie was binnengetreden, trokken de Maya-boeren het doek weg dat de ongelijkheid, de armoede en het autoritarisme van het land verhulde.

Toen de Mexicaanse regering troepen stuurde om de opstand te onderdrukken, demonstreerden honderdduizenden mensen in steden in heel Mexico uit sympathie voor de Mayarebellen, waardoor de regering gedwongen werd haar aanval te staken. Het EZLN gebruikte het internet om contacten te leggen over de hele wereld en aanhangers verzamelden een wereldwijde solidariteitsbeweging bestaande uit jonge activisten die over hun gezicht de bivakmutsen of rode bandana’s droegen die de Mayarebellen droegen, zoals sommige jongeren vandaag de dag de keffiyeh dragen tijdens solidariteitsdemonstraties met de Palestijnen.

De Zapatistas inspireerden de antiglobaliseringsbeweging met hun slogan ‘Een andere wereld is mogelijk’ toen ze in 1999 protesten organiseerden van Europese steden tot de ‘Slag om Seattle’. In 2001 richtte het EZLN een netwerk van autonome gemeenschappen op, de zogenaamde caracoles (slakken) of Juntas de Buen Gobierno (JBG, eenheden van goed bestuur) waarbij tienduizenden inheemse inwoners betrokken waren. Het netwerk stond model voor de antikapitalistische en anarchistische bewegingen, zoals Rojava dat later op kleinere schaal voor anderen deed.

De verjaardag van de opstand in Chiapas heeft geleid tot de publicatie van verschillende soorten artikelen: veel eenvoudige nieuwsberichten, romantische verslagen van activisten over reizen naar en deelname aan de viering van de dertigste verjaardag, en nostalgische herinneringen aan de eerste jaren van het EZLN. Sommige onderzoeken op nuttige wijze een of ander onderwerp, zoals de situatie van vrouwen in de Zapatistische beweging. En er zijn meer dan een dozijn video’s met een vergelijkbaar karakter. Maar weinigen hebben de centrale vragen gesteld die je aan elke politieke beweging of partij kunt stellen: wat is het EZLN vandaag de dag en wat is haar politiek? Wat zijn de vooruitzichten voor het EZLN? En wat is haar toekomst?

Ik ben geïnteresseerd in het EZLN sinds het in 1994 voor het eerst op het toneel verscheen. Net als zoveel anderen was ik enthousiast en geïnspireerd door het EZLN. Maandenlang sprak ik op universiteitscampussen ter ondersteuning van de beweging, ik schreef pamfletten en een paar jaar later het boek Democracy in Mexico (1999), waarin ik probeerde de opstand in Chiapas in de context te plaatsen van andere hedendaagse gevechten voor democratie in Mexico door politieke hervormingsbewegingen, door de Partij van de Democratische Revolutie (PRD), door vrouwen- en feministische groepen en door arbeiders.

Tien jaar geleden schreef ik een uitgebreide waardering en kritiek van het EZLN, ‘Twenty Years Since the Chiapas Rebellion: The Zapatistas, Their Politics, and Their Impact‘ en een bespreking van hedendaags onderzoek naar de Zapatistas getiteld ‘Zapatistas: The Costs of Autonomy‘, die naar mijn mening allebei nog steeds de moeite van het lezen waard zijn. Op dat moment waren de Zapatistas, twee decennia na hun opstand, nog steeds een factor in de Mexicaanse politiek, zij het voornamelijk als een regionale politieke groepering. Nu zijn ze echter gemarginaliseerd en bedreigd als nooit tevoren. Ik vrees voor de groep en voor de mensen voor wie ze hebben gestreden.

Gebied in Chiapas dat geheel of gedeeltelijk wordt gecontroleerd door de Zapatistas (Kaart: Hxltdq, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons)

Vandaag de dag claimen de Zapatistas een groot deel van het grondgebied in de deelstaat Chiapas te vertegenwoordigen met misschien wel 300.000 mensen. (zie kaart) Dat zijn plattelandsgemeenschappen die voornamelijk bestaan uit zelfvoorzienende Maya boeren en landarbeiders en ze zijn behoorlijk arm. Ze worden voortdurend onder druk gezet door de Mexicaanse regering, het leger, veeboeren en sinds kort ook door drugskartels. Soms zijn ze het slachtoffer van gewelddadige aanvallen, maar ze durven zich niet militair te verzetten omdat ze zwaar onderbewapend zouden zijn.

De precaire situatie waarin de Zapatistas zich momenteel bevinden is het gevolg van veel ingewikkelde en veelzijdige factoren: milieuproblemen en klimaatverandering, het ontwikkelingsbeleid van de Mexicaanse regering, de drugskartels, de alomtegenwoordigheid van vuurwapens, de alomtegenwoordigheid van geweld, emigratie, veranderingen in zowel de regionale als de nationale politiek en binnen links, en het beleid van de Zapatistas zelf. Samen hebben die verschillende krachten de sociale structuren van de regio aan het wankelen gebracht, de autonome gemeenschappen van de Zapatistas ondermijnd en nu bedreigen ze de hele samenleving die zowel het bestaansrecht als de sociale basis van het EZLN vormt. Hoewel het EZLN duizenden strijders en tienduizenden actieve aanhangers heeft en het leven van een paar honderdduizend mensen beïnvloedt, wordt de beweging niet alleen bedreigd, maar verkeert ze misschien wel in levensgevaar.

Laten we eens kijken naar die kwesties. Wat het klimaat betreft: Chiapas maakt deel uit van Midden-Amerika en deelt met die regio een reeks milieu- en klimaatbedreigingen. Lange tijd heeft ontbossing in Chiapas ‒ de afgelopen decennia is de helft van de bossen verloren gegaan ‒ samen met een toename van de rundvee- en schapenhouderij ernstige bodemerosie veroorzaakt en de watervoorziening aangetast. Door de klimaatverandering krijgt Chiapas nu steeds vaker te maken met periodes van droogte en tropische cyclonen die zowel de landbouw als de economische overlevingskansen in gevaar brengen. Opmerkelijk is dat de koffieproductie, die werk verschaft aan landarbeiders, dankzij technologische verbeteringen niet is aangetast. Veel kleine boeren die de traditionele gewassen maïs, pompoen en bonen verbouwen, kunnen echter niet altijd meer genoeg verbouwen voor hun gezin en voor de markt.

De Mexicaanse regering van Andres Manuel López Obrador (AMLO), met economische ontwikkelingsplannen en de inzet van het leger, de Nationale Garde en verschillende politie- en immigratieambtenaren, blijft een van de grootste problemen voor de Zapatistas. De twee grote regionale ontwikkelingsprojecten van de Mexicaanse regering ‒ de Mayatrein en de Interoceanische Corridor, inclusief de Tehuantepec Isthmus spoorweg ‒ bedreigen de cultuur en de bestaansmiddelen van de Maya-bevolking meer dan dat ze hun leven zullen verbeteren. De aanleg van de 1.600 km lange, bijna 26 miljard euro kostende Mayatrein houdt in dat er tropische bossen worden gekapt en dierenhabitats worden vernietigd om het spoor aan te leggen. Zowel de Zapatistas als het Nationale Inheemse Congres hebben zich tegen de spoorlijn verzet.

En zoals de LSE Latin America and Caribbean blog schrijft over de Interoceanische Corridor en de spoorwegen en havens langs de landengte: ‘Critici van het project vrezen dat de Interoceanische Corridor alleen maar ten goede zal komen aan de internationale handel en de uitbreiding van extractivistische en roofzuchtige megaprojecten in de regio zal stimuleren, zoals mijnbouw, windmolenparken, hydro-elektrische dammen en commerciële bosbouw en agro-industriële plantages.’ De critici hebben gelijk. Die twee projecten samen zullen een diepgaande invloed hebben op Chiapas en het economische, sociale en culturele leven fundamenteel veranderen.

Het Mexicaanse leger is nauw betrokken bij alle aspecten van die economische programma’s. Zoals ik schreef in een recent artikel over AMLO en zijn veronderstelde Vierde Transformatie van Mexico: ‘Het leger, de marine, de mariniers en de nationale garde houden zich bezig met misdaadbestrijding, met immigratie, bezitten banken die sociale uitkeringen verstrekken en beheren de luchthavens en de nieuwe Maya Trein’. Het leger, de Nationale Garde en de politie handhaven zogenaamd de orde, maar beschermen vaak zakelijke belangen en criminaliseren mensen die zich inzetten voor de bescherming van hun land en het milieu.

Sociale overheidsprogramma’s zoals Sembrando Vida (leven zaaien) die boeren aanmoedigen om fruitbomen of hout te verbouwen worden door de Zapatistas gezien als een manier om hen te scheiden van hun land en hun controle over de regionale economie.

In Jacobin heeft Kurt Hackbarth onlangs een fascinerend interview gehouden met antropoloog Leonardo Toledo die een aantal andere belangrijke stukjes van de Chiapas-puzzel heeft gelegd. Hij legt uit hoe veranderingen in het beleid van zowel de regering als de Zapatista’s de rebellengemeenschappen hebben beïnvloed. De Zapatistas voerden een gewapende strijd om de rechten en waardigheid van de Maya-boeren op te eisen; wapens werden gezien als ‘cool’ en noodzakelijk, en dus werden ze alomtegenwoordig. Dat ‘creëerde een solide basis voor de georganiseerde misdaad om zich te vestigen omdat iedereen wapens had, en toen ‒ ook door de afwezigheid van de staat ‒ werden veel gemeenschapsconflicten opgelost door wapengeweld… En toen vestigden mensen die banden hadden met de georganiseerde misdaad zich in die gebieden en met hen, de drugshandel, mensenhandel, de controle van alcohol en prostitutie.’ Het geweld nam dus toe.

Een woordvoerder van de Zapatista’s zei dat er in Chiapas nu ‘complete chaos heerst. De gemeentelijke voorzitterschappen zijn bezet door wat wij ‘legale moordenaars’ of ‘ongeorganiseerde misdaad’ noemen. Er zijn blokkades, aanslagen, ontvoeringen, afpersing, gedwongen rekrutering, schietpartijen. Dat is het gevolg van de betutteling door de staatsregering en de strijd om politieke posities die momenteel gaande is. Het zijn geen politieke voorstellen die tegenover elkaar staan, maar criminele samenlevingen.’

In de jaren negentig hielpen de welzijnsfondsen van de overheid, die vaak op corrupte wijze werden verdeeld, ook om een soort sociale orde te handhaven. Individuen en sociale groepen konden lobbyen, sociale druk uitoefenen en protesteren om een deel van die fondsen te krijgen. Toen AMLO dat systeem afschafte en overging op programma’s voor directe overdracht, werden de tussenpersonen buitengesloten. De tussenpersonen namen wraak, zegt Toledo: ‘Dus besloten ze op veel plaatsen om wraak te nemen door de federale uitkeringstelling te blokkeren zodat mensen geen toegang hadden tot die middelen: geen pensioen, geen studiebeurzen, niets.’

Het onvermogen van de leiders om voor hun mensen te zorgen leidde tot een sociale crisis, zodat ze nu hun toevlucht namen tot geweren of de verkoop van bescherming. Vanaf 2012 hadden de bestuurders van de deelstaat Chiapas de Zapatistische gemeenschappen toegestaan om deel te nemen aan officiële regeringsactiviteiten, wat de EZLN-groepen ook deden. De covid pandemie, die de belangrijke toeristenindustrie aantastte, leidde tot werkloosheid en een stijging van de armoede die de problemen nog verergerde. Dat alles veranderde natuurlijk hun karakter en maakte die gemeenschappen en hun verarmde inwoners rijp om geplukt te worden door de drugskartels.

En de kartels vormen op dit moment de grootste bedreiging voor de Zapatistas, hun gemeenschappen en de hele staat Chiapas. Er woedt een oorlog tussen het Sinaloa-kartel en het Jalisco-kartel van de Nieuwe Generatie (CJNG) om de controle over de deelstaat en in het bijzonder over het gebied dat grenst aan Guatemala. Het Sinaloa-kartel, dat lange tijd de drugshandel in het gebied controleerde, wordt nu uitgedaagd door het CJNG.

Geweld was al endemisch in Chiapas voor de verovering (door de Spanjaarden) en kwam veel voor in de moderne tijd toen rivaliserende politieke en religieuze groepen, etnische gemeenschappen en sociale klassen elkaar bevochten. Decennialang hebben de grote koffietelers in het gebied paramilitaire groepen gesponsord die de tientallen Zapatista gemeenschappen gewelddadig aanvielen, maar de kartels vertegenwoordigen een heel ander niveau van geweld. De kartels hebben vrachtwagens, automatische wapens, moorden en ontvoeren en honderden mensen zijn verdwenen terwijl duizenden de meest gewelddadige gebieden zijn ontvlucht.

Carlos Ogaz van het mensenrechtencentrum Fray Bartolome de las Casas rapporteert: ‘Vanaf 2015 tot op heden hebben we een geleidelijke toename van geweld in de staat ervaren; gewapende groepen met veel vuurkracht, met tactische uitrusting en terreurmethoden die verbonden zijn aan criminele groepen ‒ Sicarios ‒ kwamen op de voorgrond. Het in stukken hakken van mensen, onthoofdingen… Meer en meer waren we getuige van elementen die gelinkt zijn aan het geweld van de georganiseerde misdaad.’ De kartels werken soms samen met lokale veeboeren en met het leger, dat 147 kampen heeft in het gebied, die allemaal samenwerken bij hun plunderingen van de Zapatistas. Het leger is recentelijk ingezet in Chiapas vanwege een oorlog tussen rivaliserende kartels, maar wordt beschuldigd van mensenrechtenschendingen en aanvallen op burgers.

Door al het geweld bloedt Chiapas leeg. De staat heeft 5,5 miljoen inwoners, waarvan er ongeveer 300.000 in het door de Zapatistas georganiseerde gebied wonen. Maar elk jaar verlaten ongeveer 700.000 mensen de staat, een groot aantal uit de Zapatistische zone, de meesten om werk te zoeken in grotere steden in Mexico of in de Verenigde Staten.

Hoe zit het met de solidariteit van links? Wie in Mexico steunt nu de Zapatistas? Yásnaya Elena A. Gil stelt in een artikel in het tijdschrift van de Nationale Autonome Universiteit van Mexico dat de Zapatistas steeds meer geïsoleerd raken binnen de Mexicaanse linkerzijde. Ze schrijft: ‘Ondanks wat neo-Zapatismo heeft betekend in de geschiedenis van dit land, heeft een deel van Mexicaans links gebroken met het EZLN. De recente mobilisatie om de oorlog tegen de Zapatisten te stoppen vond weinig weerklank bij linkse partijen.’ Het probleem is dat in de loop der jaren, toen de Zapatistas radicaler werden en hun oorspronkelijke idee dat ze de Mexicaanse regering konden hervormen opgaven en een soort autonomisten of anarchisten werden, de progressieve Mexicaanse bevolking naar rechts opschoof met het links-nationalistische populisme van AMLO en zijn partij MORENA. De minachting van het EZLN voor AMLO en MORENA wordt in natura beantwoord.

Hoe reageren de Zapatistas op deze ingewikkelde en gevaarlijke situatie? Met hun typische obscure en ondoorzichtige communiqués over hun besluitvorming hebben de Zapatistas onlangs een reeks cryptische aankondigingen gedaan. Eerst kondigde het EZLN aan wat de ‘tweede dood van subcomandante Marcos‘ wordt genoemd. De eerste vond plaats toen Marcos zogenaamd aftrad als leider in 2014 en de naam Galeano aannam ter ere van een overleden kameraad. Maar blijkbaar was Marcos niet echt afgetreden, zoals velen van ons al vermoedden, maar bleef hij een leidende rol spelen.

Nu wordt gemeld dat Galeano ‘is overleden’, wat blijkbaar betekent dat Marcos nu echt gaat aftreden, maar wie weet? Marcos, wiens echte naam Rafael Sebastián Guillén Vicente is, was 37 jaar oud in 1994; hij is nu 67 jaar. Sommigen interpreteren deze aankondiging als een aanwijzing voor een generatiewisseling in het leiderschap die nieuwe jonge leiders en meer vrouwen aan de macht zal brengen. Als er een nieuw leiderschap komt, weten we daar niets van; we kennen hun namen niet, weten niet hoe ze gekozen zijn en weten niet wat hun plan is.

Ten tweede hebben de Zapatistas aangekondigd dat ze, na discussies met de bevolking in hun regio, een einde maken aan hun gemeenschappen die bekend staan als Rebel Zapatista Autonome Gemeenten (MAREZ), evenals de Eenheden van Goed Bestuur (JBG), in de volksmond bekend als caracoles (slakken). In hun communiqué van 5 november 2023 staat: ‘In volgende communiqués zullen we stukje bij beetje de redenen en het proces uitleggen waarom we deze beslissing hebben genomen. Ik kan u vertellen dat deze beoordeling, die zich in de laatste fase bevindt, drie jaar geleden is begonnen. We zullen jullie ook de nieuwe structuur van de Zapatistische autonomie uitleggen en hoe die zich heeft ontwikkeld.’

Door alle recente ontwikkelingen heen lijken de Zapatistas in staat te zijn geweest om hun organisatie en hun strijdkrachten intact te houden en ze hebben altijd een opmerkelijk vermogen getoond om creatieve oplossingen te vinden voor hun problemen. Of ze dat opnieuw zullen kunnen, in antwoord op de talloze problemen waarmee ze geconfronteerd worden, valt nog te bezien. Veel mensen in Mexico en de rest van de wereld hebben nog steeds waardering voor hun poging om een meer democratische en egalitaire samenleving op te bouwen en die gevoelens van sympathie en solidariteit bestaan nog steeds, hoewel ze nieuw leven ingeblazen moeten worden.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Solidarity. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.