Een eerste blik op de redenen voor de hernieuwde opgang van Vlaams Belang dient gericht te worden op de media. Al geruime tijd is het zo dat het Vlaams Belang (net zoals de opvattingen, die deze partij koestert) veel meer dan vroeger het geval was, min of meer vrij spel krijgen in de Vlaamse mainstream media. Daar waar er in Franstalig België nog steeds kan gesproken worden van een ‘cordon médiatique’ tegenover extreemrechts, is dat in Vlaanderen al lang niet meer zo. Dat is niet alleen het geval in de meer ‘populaire’ pers, maar ook in zogenaamde kwaliteitskranten, op radio en televisie. Het gevolg daarvan is een zekere ‘dedouanering’ van Vlaams Belang. Vlaams Belang wordt daardoor in de ogen van velen beschouwd als “een partij als alle anderen”, zoals N-VA-kopstuk Jan Jambon het uitdrukte.

Ranzige weerbots

Deze ‘dedouanering’ door de media staat echter niet op zichzelf. Eigenlijk drukt de media enkel een evolutie uit, die al langer aan de gang is. Zo stonden de vorige verkiezingen (in 2019) mee in het teken van de klimaatwijziging, ook onder impuls van de scholierenstakingen tegen diezelfde klimaatwijziging. Boegbeelden zoals Greta Thunberg en – in eigen land – Anuna De Wever ondervonden er de ranzige weerbots van. Kijk maar naar wat er gebeurde tijdens Pukkelpop, in augustus 2019, waar Anuna De Wever eerst werd uitgejouwd en dan belaagd werd door jongens (!) met Vlaamse vlaggen. Dat diezelfde jongens zich nogal eens lieten opjutten door extreemrechtse,  seksistische ‘influencers’ als  Jeff Hoeyberghs – die zich op activiteiten van de extreemrechtse studentenclub KVHV smalend richtte tegen de #MeToo-campagnes – bleef daarbij veelal buiten schot.

Lockdown-effecten

Voeg daar de ontwrichtende effecten bij van de lockdown-maatregelen tijdens de corona-crisis. Die vrijheidsbeperkende maatregelen, die de bestrijding van het virus met zich mee brachten, werden door een relatief groot deel van de publieke opinie niet gesmaakt. Dit deel van het publiek richtte zich expliciet tegen de wetenschappers en dus ook tegen politici, die verklaarden zich op het onderzoek van die wetenschappers te steunen. Paradoxaal genoeg liet een groot deel van deze zelfverklaarde ‘libertaire vrijheidslievenden’ zich met plezier meeslepen in het verheerlijken van een vermeend ‘slachtoffer’ in de persoon van de door zelfmoord om het leven gekomen ex-militair en extreemrechts militant Jurgen Konings. Tal van complottheorieën daarover zagen op sociale media het levenslicht.

Identiteitspolitiek

Vanuit de VS kwam daarbovenop het verschijnsel van de identiteitspolitiek overgewaaid, gemeenzaam omschreven als ‘woke’. Aangewakkerd door soms hysterische, maar vooral zeer ongenuanceerde meningen (ook hier weer aangevuld met de nodige complottheorieën) – en de in sommige kringen wijdverbreide mening dat “we niks meer mogen zeggen” – speelde ook dit in de kaart van rechts en extreemrechts. Het vermeende ‘verzet’ tegen politieke correctheid vertaalde zich al snel in het meest abjecte racisme, gekoppeld aan een openlijke verheerlijking van het kolonialisme, gesymboliseerd door het zingen van “handjes kappen, de Congo is van ons”. Dat laatste voorbeeld kan ook geduid worden als een late (dialectische!) reactie op de massale manifestaties van ‘Black Lives Matter’ tegen racisme en politiegeweld in 2021.

Klimaatwijziging

De vorige verkiezingen (in 2019) stonden overal in het teken van protesten tegen de afwezigheid van een geloofwaardige politiek ter bestrijding van de klimaatwijziging. De Europese Unie tuigde een ‘Green Deal’ op, die op heel wat vlakken stevig tekortschoot. Niettemin deden de gevolgen ervan zich wel voelen, vooral dan inzake beleidsmaatregelen, die de boerenbevolking rechtstreeks troffen. Gesterkt door voorbeelden uit onder meer Nederland en Canada gingen vele boeren over tot actie. Zij werden, in de woorden van Dominique Willaert “de ‘motor’ van het plattelandsonbehagen, maar er is meer aan de hand. De maatschappelijk en politieke agenda wordt vanuit de steden gemaakt en veel mensen, ook mensen uit de werkende klasse, in de suburbane regio’s voelen zich achtergelaten, niet gehoord en onvoldoende gerepresenteerd.”  Deze tegenstelling tussen stad en platteland werd door de linkerzijde grotendeels genegeerd. Extreemrechts kon daar stevig van profiteren.

Crisissen

Voeg daarbij het gevoel van onbeheersbaarheid door de elkaar steeds sneller opvolgende crisissen: de wereldwijde financiële crisis (2007), de covid-pandemie (2019-2022), de Russische aanvalsoorlog tegen Oekraïne (2021-…), de energiecrisis (2022).; ja zelfs het wekenlang regenen tijdens de lente van dit jaar (onmiskenbaar samenhangend met… de klimaatwijziging!). Vijftig jaar neoliberale rethoriek over het ‘primaat van de markt’ maakt dat miljoenen mensen zich in vertwijfeling terugplooien, hetzij op complottheorieën, hetzij op… zichzelf. Zevendertig jaar na haar controversiële uitspraak dat “er niet zoiets bestaat als de samenleving; maar dat er alleen individuele mannen en vrouwen en families bestaan”, lijkt Margareth Thatcher alsnog omarmt te worden door grote delen van de publieke opinie.

Persoonlijkheidsstructuur

Nieuw is dat allemaal niet. Hetzelfde fenomeen werd eerder ook al geanalyseerd door uiteenlopende auteurs als Wilhelm Reich, Theodor Adorno en (recenter) Samir Gandesha. Die laatste zegt terecht dat “we Adorno’s theorie van de ‘autoritaire persoonlijkheid’ kunnen vertalen naar onze tijd en kunnen spreken van de ‘neoliberale persoonlijkheidsstructuur’.” Wellicht is dit veelomvattende en diepgaande fenomeen de echte ‘Zeitenwende’, die we momenteel beleven.

‘clickbait’

De media, die eigenlijk allemaal in meer of mindere mate commercieel van aard zijn, zijn niet zozeer begaan met het duiden van gebeurtenissen, dan wel met het lokken van aandacht. Hun focus op ‘clickbait’ maakt dat ze omzeggens eender wat publiceren, als het maar lezers, luisteraars of kijkers lokt. Eerder dan aan ‘fact checking’ te doen, versterken ze daarmee de onderhuidse socio-psychologische – ja zelfs socio-pathologische! – trends in de samenleving.  Tegelijk zou het wel erg makkelijk zijn om enkel de media met de vinger te wijzen voor het succes van rechts en extreemrechts.

‘bromance’

Enkele jaren geleden was de ‘autoritaire draai’ ook al aan de gang. Toch leken tot voor kort slechts weinige verantwoordelijken bij middenveldorganisaties, zoals de vakbonden, er zich veel zorgen om te maken. De reden daarvoor was louter politiek van aard. Het ging daarbij vooral om de zogenaamde ‘bromance’ tussen toenmalig Vooruit-voorzitter Conner Rousseau en N-VA-voorzitter Bart De Wever. Begin september 2022 verklaarde Rousseau in een interview over Bart De Wever: “In anderen is mijn vertrouwen lager. De Wever houdt de boel samen en geeft de ruimte om ons ding te doen.” Met dat laatste verwees hij overduidelijk naar de reeds vermeldde Antwerpse stedelijke coalitie, waarin Vooruit de junior-partner is van de N-VA. Rousseau vervolgde over een mogelijke samenwerking met de N-VA: “Uiteraard hebben we andere standpunten. Maar een regering vormen is niet alleen ideologie, maar ook rekenkunde. De kans is groot dat we niet rond N-VA kunnen als we extreemrechts uit de Vlaamse regering willen houden. Ik wil niet wakker worden in een Vlaanderen waarin een extreemrechtse partij met zulke foute figuren zal kunnen meebesturen. Ik wil niet dat mijn kinderen opgroeien in een extreemrechtse samenleving.”

Conner Rouseau

Deze opening naar de N-VA past volkomen in de klassieke ‘politiek van het minste kwaad’, zoals die sinds mensenheugenis beleden wordt door de sociaaldemocraten. Omdat het ‘zonder ons nog erger zal zijn’, zijn de sociaaldemocraten zoals gezegd steevast bereid om ‘toegevingen’ te doen ‘om erger te vermijden’. Het zijn echter niet alleen de partijpolitieke leiders van de sociaaldemocratie die dergelijke politiek voorstaan. Ook grote delen van de vakbondsapparaten zijn als vanouds gepokt en gemazeld in deze aanpak van ‘geven en nemen’. Het is bij uitstek de manier waarop zij hun overlegsyndicalisme vormgeven. Bij de vakbondsleiding steeg dan ook een zucht van verlichting op na het lezen van het hierboven vermelde interview met Conner Rouseau. Ineens bleek het niet meer zo nodig om de eigen achterban te mobiliseren tegen het gevaar van uiterstrechts. Immers: ‘Conner heeft het gevaar bezworen.’

Zattemansklap

Helaas voor de vakbondsleidingen zorgde diezelfde Conner er alras voor dat deze ‘bezwering’ allesbehalve standvastig kon zijn. Nadat hij eerder de Brusselse gemeente Molenbeek beschreef als een plaats waar hij “zich niet echt thuis voelde” (doelend op de vele bewoners van niet-Belgische afkomst), deed hij er in de zomer van 2023 nog een stevige schep bovenop, met ronduit seksistische en racistische opmerkingen, naar eigen zeggen “zattemansklap”. De verbijsterende reacties waren van zulke omvang dat Rousseau niet anders kon dan een stevige stap opzij te zetten door ontslag te nemen als partijvoorzitter. Opeens leek de ‘bromance’ met Bart De Wever evengoed onzeker. Bij de vakbondsleidingen nam de twijfel weer pijlsnel toe. Die onzekerheid werd nog versterkt door de reeds besproken dreigementen van Bart De Wever over potentiële coalitievorming met Vlaams Belang. De onzekerheid van de vakbondsleidingen werd daarmee omgevormd tot een alarmbel. lJlings werd dan ook beslist een (laattijdige!) sensibiliseringscampagne te starten over de gevaren van uiterstrechts. Of deze campagne de verkiezingsuitslag nog heeft kunnen beïnvloeden is moeilijk te zeggen.

Toekomst

Dat wil echter niet zeggen dat we het daarbij moeten laten. Integendeel! De sensibiliseringscampagne tegen extreemrechts kan ook aangegrepen worden als een eerste aanzet voor een veel omvangrijker en vooral ook veel langduriger campagne, gericht op de herbewapening van de sociale meerderheid. Het beste wapen tegen extreemrechts blijft immers de herpolitisering rond haar eigen belangen van die sociale meerderheid.