De aanval van Hamas op 7 oktober kan worden vergeleken met een aardbeving die een oud gebouw treft. De scheuren waren al zichtbaar, maar ze zijn nu zichtbaar in de fundamenten. Zou het zionistische project in Palestina – het idee om een Joodse staat op te leggen aan een Arabisch, islamitisch en Midden-Oosters land – meer dan 120 jaar na zijn oprichting, op instorten staan?
Historisch gezien kan een groot aantal factoren ertoe leiden dat een staat kapseist. Het kan het gevolg zijn van voortdurende aanvallen van buurlanden of van een chronische burgeroorlog. Het kan het gevolg zijn van de ineenstorting van overheidsinstellingen, die niet meer in staat zijn om diensten te verlenen aan burgers. Vaak begint het als een langzaam proces van desintegratie dat in een stroomversnelling raakt en dan in korte tijd structuren neerhaalt die ooit solide en standvastig leken.
De moeilijkheid ligt in het herkennen van de eerste indicatoren. Hier zal ik betogen dat die in het geval van Israël duidelijker zijn dan ooit. We zijn getuige van een historisch proces – of beter gezegd, het begin ervan – dat waarschijnlijk zal culmineren in de ondergang van het zionisme. En als mijn diagnose juist is, dan gaan we ook een bijzonder gevaarlijke situatie tegemoet. Want zodra Israël zich de omvang van de crisis realiseert, zal het woeste en ongeremde kracht ontketenen om te proberen de crisis in te dammen, zoals het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime deed tijdens zijn laatste dagen.
1.
Een eerste indicator is de versplintering van de Israëlische Joodse samenleving. Op dit moment bestaat die uit twee rivaliserende kampen die niet in staat zijn een gemeenschappelijke basis te vinden. De breuk komt voort uit de anomalieën van het definiëren van jodendom als nationalisme. Terwijl de Joodse identiteit in Israël soms niet veel meer leek dan een onderwerp van theoretisch debat tussen religieuze en seculiere facties, is het nu een strijd geworden over het karakter van de publieke sfeer en de staat zelf. Die strijd wordt niet alleen in de media uitgevochten, maar ook op straat.
Het ene kamp kan de ‘staat Israël’ worden genoemd. Het bestaat uit meer seculiere, liberale en meestal, maar niet uitsluitend, Europese Joden uit de middenklasse en hun nakomelingen, die een rol speelden bij de oprichting van de staat in 1948 en er hegemoniaal in bleven tot het einde van de vorige eeuw. Vergis je niet, hun pleidooi voor ‘liberale democratische waarden’ heeft geen invloed op hun toewijding aan het apartheidssysteem dat op verschillende manieren wordt opgelegd aan alle Palestijnen die tussen de Jordaan en de Middellandse Zee wonen. Hun basiswens is dat Joodse burgers in een democratische en pluralistische samenleving leven waarvan Arabieren zijn uitgesloten.
Het andere kamp is de ‘staat Judea’, die zich heeft ontwikkeld onder de kolonisten op de bezette Westelijke Jordaanoever. Het geniet steeds meer steun in het land en vormt de electorale basis voor Netanyahu’s overwinning in de verkiezingen van november 2022. Haar invloed in de hogere echelons van het Israëlische leger en de veiligheidsdiensten groeit exponentieel. De ‘staat Judea’ wil dat Israël een theocratie wordt die zich uitstrekt over heel historisch Palestina. Om dat te bereiken is het vastbesloten om het aantal Palestijnen tot een minimum te beperken en het overweegt de bouw van een Derde Tempel op de plaats van de al-Aqsa moskee. De leden geloven dat dat hen in staat zal stellen om het gouden tijdperk van de Bijbelse koninkrijken te doen herleven. Voor hen zijn seculiere Joden net zo ketters als de Palestijnen als ze weigeren mee te doen aan dat streven.
De twee kampen botsten al vóór 7 oktober heftig met elkaar. De eerste weken na de aanval leken ze hun meningsverschillen te laten varen in het aangezicht van een gemeenschappelijke vijand. Maar dat was een illusie. De straatgevechten zijn opnieuw opgelaaid en het is moeilijk in te zien wat er voor verzoening zou kunnen zorgen. De meest waarschijnlijke uitkomst ontvouwt zich al voor onze ogen. Meer dan een half miljoen Israëli’s, die de ‘staat Israël’ vertegenwoordigen, hebben sinds oktober het land verlaten, een indicatie dat het land wordt opgeslokt door de ‘staat Judea’. Dat is een politiek project dat de Arabische wereld, en misschien zelfs de wereld in het algemeen, op de lange termijn niet zal tolereren.
2.
De tweede indicator is de economische crisis in Israël. De politieke klasse lijkt geen plan te hebben om de overheidsfinanciën in evenwicht te brengen te midden van voortdurende gewapende conflicten, behalve dat ze steeds afhankelijker wordt van Amerikaanse financiële hulp. In het laatste kwartaal van vorig jaar stortte de economie in met bijna 20 procent; sindsdien is het herstel broos. De toezegging van 14 miljard dollar door Washington zal dat waarschijnlijk niet keren. Integendeel, de economische last zal alleen maar groter worden als Israël zijn voornemen om oorlog te voeren met Hezbollah doorzet en de militaire activiteiten op de Westelijke Jordaanoever opvoert, terwijl sommige landen – waaronder Turkije en Colombia – economische sancties zijn begonnen toe te passen.
De crisis wordt nog verergerd door de incompetentie van minister van Financiën Bezalel Smotrich, die voortdurend geld doorsluist naar Joodse nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever, maar verder niet in staat lijkt om zijn departement te leiden. Het conflict tussen de ‘staat Israël’ en de ‘staat Judea’, samen met de gebeurtenissen van 7 oktober, zorgt er ondertussen voor dat een deel van de economische en financiële elite hun kapitaal buiten de staat verplaatst. Degenen die overwegen hun investeringen te verplaatsen, vormen een aanzienlijk deel van de 20 procent Israëli’s die 80 procent van de belastingen betalen.
3.
De derde indicator is Israëls groeiende internationale isolement, nu het geleidelijk een pariastaat wordt. Dat proces begon al voor 7 oktober, maar is intensiever geworden sinds het begin van de genocide. Het wordt weerspiegeld door de ongekende standpunten van het Internationaal Gerechtshof en het Internationaal Strafhof. Eerder slaagde de wereldwijde Palestijnse solidariteitsbeweging erin om mensen te mobiliseren om deel te nemen aan boycotinitiatieven, maar slaagde er niet in om internationale sancties in het vooruitzicht te stellen. In de meeste landen bleef de steun voor Israël onder het politieke en economische establishment onwankelbaar.
In die context moeten de recente beslissingen van het Internationaal Gerechtshof en het Internationaal Strafhof – dat Israël mogelijk genocide pleegt, dat het zijn offensief in Rafah moet stoppen, dat zijn leiders gearresteerd moeten worden voor oorlogsmisdaden – gezien worden als een poging om rekening te houden met de standpunten van de wereldwijde burgermaatschappij, in plaats van alleen maar de mening van de elite te weerspiegelen. De tribunalen hebben de brute aanvallen op de bevolking van Gaza en de Westelijke Jordaanoever niet verminderd. Maar ze hebben wel bijgedragen aan het groeiende koor van kritiek op de Israëlische staat, die steeds meer van bovenaf en van onderop komt.
4.
De vierde, onderling verbonden indicator is de ommekeer onder jonge Joden over de hele wereld. Na de gebeurtenissen van de afgelopen negen maanden lijken velen nu bereid om hun band met Israël en het zionisme los te laten en actief deel te nemen aan de Palestijnse solidariteitsbeweging. Joodse gemeenschappen, vooral in de VS, boden Israël ooit effectieve immuniteit tegen kritiek. Het verlies, of in ieder geval het gedeeltelijke verlies, van die steun heeft grote gevolgen voor het aanzien van het land in de wereld. De zionistische lobbyorganisatie AIPAC kan nog steeds rekenen op christelijke zionisten om hulp te bieden en zijn ledenbestand te versterken, maar het zal niet dezelfde formidabele organisatie zijn zonder een significante Joodse achterban. De macht van de lobby is aan het eroderen.
5.
De vijfde indicator is de zwakte van het Israëlische leger. Het lijdt geen twijfel dat de IDF een machtig leger blijft dat over geavanceerde wapens beschikt. Toch werden de beperkingen ervan op 7 oktober blootgelegd. Veel Israëli’s vinden dat het leger extreem veel geluk heeft gehad, want de situatie had veel erger kunnen zijn als Hezbollah zich had aangesloten bij een gecoördineerde aanval. Sindsdien heeft Israël laten zien dat het wanhopig afhankelijk is van een regionale coalitie, geleid door de VS, om zich te verdedigen tegen Iran, dat in april een waarschuwingsaanval uitvoerde met ongeveer 170 drones plus ballistische en geleide raketten. Meer dan ooit is het zionistische project afhankelijk van de snelle levering van enorme hoeveelheden voorraden door de Amerikanen, zonder welke het niet eens een klein guerrillaleger in het zuiden zou kunnen bestrijden.
Onder de Joodse bevolking in het land heerst nu de wijdverspreide opvatting dat Israël onvoorbereid en niet in staat is om zichzelf te verdedigen. Dat heeft geleid tot grote druk om de militaire vrijstelling voor ultraorthodoxe Joden – die al sinds 1948 bestaat – op te heffen en hen met duizenden tegelijk op te roepen. Dat zal nauwelijks verschil maken op het slagveld, maar het weerspiegelt de omvang van het pessimisme over het leger – wat op zijn beurt de politieke verdeeldheid binnen Israël verdiept.
6.
De laatste indicator is de hernieuwde energie onder de jongere generatie Palestijnen. Die is veel verenigder, organisch verbonden en duidelijker over haar vooruitzichten dan de Palestijnse politieke elite. Aangezien de bevolking van Gaza en de Westelijke Jordaanoever tot de jongste ter wereld behoort, zal dat nieuwe cohort een immense invloed hebben op het verloop van de bevrijdingsstrijd. De discussies die plaatsvinden onder jonge Palestijnse groepen laten zien dat ze gericht zijn op het oprichten van een werkelijk democratische organisatie – een vernieuwde PLO of een nieuwe organisatie – die een visie op emancipatie nastreeft die haaks staat op de campagne van de Palestijnse Autoriteit voor erkenning als staat. Ze lijken de voorkeur te geven aan een éénstaatoplossing boven het in diskrediet geraakte tweestatenmodel.
Zullen ze in staat zijn om een effectief antwoord te bieden op het verval van het zionisme? Dat is een moeilijk te beantwoorden vraag. De ineenstorting van een staatsproject wordt niet altijd gevolgd door een beter alternatief. Elders in het Midden-Oosten – in Syrië, Jemen en Libië – hebben we gezien hoe bloedig en langdurig de gevolgen kunnen zijn. In dit geval zou het een kwestie van dekolonisatie zijn, en de vorige eeuw heeft aangetoond dat postkoloniale realiteiten niet altijd de koloniale toestand verbeteren. Alleen de inzet van de Palestijnen kan ons in de goede richting bewegen. Ik geloof dat een explosieve samensmelting van deze indicatoren vroeg of laat zal leiden tot de vernietiging van het zionistische project in Palestina. Als dat gebeurt, moeten we hopen dat er een robuuste bevrijdingsbeweging is om de leegte op te vullen.
Meer dan 56 jaar lang was wat het ‘vredesproces’ werd genoemd – een proces dat nergens toe leidde – in feite een reeks Amerikaans-Israëlische initiatieven waarop de Palestijnen moesten reageren. Vandaag moet ‘vrede’ worden vervangen door dekolonisatie en moeten de Palestijnen hun visie voor de regio kunnen verwoorden, waarbij de Israëli’s wordt gevraagd te reageren. Dat zou de eerste keer zijn, althans in vele decennia, dat de Palestijnse beweging het voortouw neemt in het uiteenzetten van haar voorstellen voor een postkoloniaal en niet-zionistisch Palestina (of hoe de nieuwe entiteit ook zal heten). Daarbij zal ze waarschijnlijk naar Europa kijken (misschien naar de Zwitserse kantons en het Belgische model) of, meer toepasselijk, naar de oude structuren van het oostelijke Middellandse Zeegebied, waar geseculariseerde religieuze groepen geleidelijk veranderden in etnisch-culturele groepen die naast elkaar in hetzelfde gebied leefden.
Of mensen het idee nu toejuichen of vrezen, de ineenstorting van Israël is voorspelbaar geworden. Die mogelijkheid zou de basis moeten vormen voor het lange termijn gesprek over de toekomst van de regio. Het zal op de agenda komen als mensen zich realiseren dat de eeuwenlange poging, geleid door Groot-Brittannië en daarna de VS, om een Joodse staat op te dringen aan een Arabisch land langzaam ten einde loopt. Het was succesvol genoeg om een samenleving van miljoenen kolonisten te creëren, waarvan velen nu van de tweede en derde generatie zijn. Maar hun aanwezigheid hangt nog steeds af van hun vermogen om met geweld hun wil op te leggen aan miljoenen inheemse mensen, die hun strijd voor zelfbeschikking en vrijheid in hun thuisland nooit hebben opgegeven. In de komende decennia zullen de kolonisten afscheid moeten nemen van die aanpak en hun bereidheid moeten tonen om als gelijkwaardige burgers te leven in een bevrijd en gedekoloniseerd Palestina.
Lees verder: Haim Haneghi, Moshe Machover & Akiva Orr, The Class Nature of Israeli Society, NLR I/65.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op New Left Review. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.
