‘Een baken van licht in Europa.’ Zo omschreef Donald Tusk de verkiezingsoverwinning van zijn nieuwe Burgercoalitie (KO) bij de Poolse parlementsverkiezingen eind 2023. De partij kwam aan de macht aan het hoofd van een coalitie met de rechts georiënteerde Derde Weg en de afgeslankte sociaaldemocratische alliantie die bekend staat als Links. De partij versloeg de zittende Wet en Rechtvaardigheid Partij (PiS), in wat algemeen werd gezien als een les in hoe het geplaagde liberale centrum de schijnbaar onvermijdelijke opkomst van hard-rechts ‘populisme’ kon stoppen. Maar ondanks alle fanfare heeft het eerste jaar van de ambtstermijn van Tusk aangetoond dat zijn regering niet zal breken met het beleid van de vorige.

De door KO geleide coalitie werd grotendeels gekozen dankzij de mobilisatie van vrouwen en jonge kiezers, die de dupe waren geworden van het reactionaire conservatisme van PiS: beperking van het recht op abortus, beknotting van minderheden (steden werden aangemoedigd om zichzelf ‘LHBT-vrije zones’ te verklaren) en een virulent islamofobe oorlog tegen migranten.

Tusk won de critici van dat cultuur-oorlogsprogramma voor zich door te beloven Polen zijn rechtmatige plaats in het hart van de Europese Unie terug te geven en door niet minder dan honderd beleidsmaatregelen aan te prijzen die hij van plan was in te voeren tijdens de eerste honderd dagen van zijn regering: de invoering van partnerschappen tussen burgers van hetzelfde geslacht, abortus legaal maken tijdens de eerste twaalf weken van de zwangerschap, de salarissen voor werknemers in de publieke sector met 20 procent verhogen en staatssubsidies aan religieuze organisaties afschaffen.

Vandaag de dag is het overgrote deel van die beloften losgelaten. Dat komt deels door parlementaire tegenstand: toen de regering maatregelen invoerde om de abortuswetgeving te versoepelen, blokkeerde een van haar coalitiepartners – de Poolse Volkspartij, die deel uitmaakt van de Derde Weg – samen met PiS die maatregelen, op een manier die ongetwijfeld herhaald zal worden bij toekomstige pogingen tot liberale hervormingen. Maar het is ook een kwestie van politieke wil en prioriteiten. Het wordt namelijk steeds duidelijker dat de regering van Tusk haar Europese geloofsbrieven niet wil bewijzen door de democratie of vrouwenrechten te beschermen, maar door de campagne tegen vluchtelingen op te voeren.

Toen de betrekkingen tussen Wit-Rusland en Polen in 2021 verslechterden, besloot de regering in Minsk migranten niet langer te beletten Polen binnen te komen. PiS reageerde door hen illegaal terug te dringen: het inzetten van honderden soldaten, het bouwen van een nieuw hek langs de grens en het instellen van een ‘noodtoestand’ in de regio. De publieke opinie was gepolariseerd: sommigen betreurden de wrede aanpak van PiS en anderen juichten die toe. Tusk, die nog niet zo lang geleden zijn ambt als voorzitter van de Europese Raad had beëindigd, haalde de regering rechts in door hen te bekritiseren voor het toelaten van een recordaantal ‘illegalen’ in het land.

Nu de partij van Tusk aan de macht is, heeft ze het beleid van pushbacks voortgezet en verklaard dat het ‘voortbestaan van de westerse beschaving’ afhangt van het stoppen van ‘ongecontroleerde migratie’. Eind oktober kondigde de regering aan dat ze het asielrecht tijdelijk zou opschorten. In zijn poging om PiS te slim af te zijn, heeft Tusk een strategie gevolgd die steeds gebruikelijker wordt onder de zogenaamd liberale politieke kaste van Europa, van Frankrijk tot Duitsland en Denemarken tot Nederland: extreem rechts ‘verslaan’ door zijn politiek in de hoofdstroom te brengen.

De regering-Tusk is ook begonnen met een brute overname van de publieke televisiezender TVP, in een poging om de omroep in lijn te brengen met haar politieke agenda, in een zet die werd veroordeeld als een duidelijke schending van de grondwet. Die maakte deel uit van een bredere strijd tussen KO en PiS om de controle over de verschillende takken van de staat. De PiS controleert nog steeds het presidentschap, met zijn bondgenoot Andrzej Duda aan het bewind, en heeft botte tactieken gebruikt om drie van zijn medestanders benoemd te krijgen in het Grondwettelijk Hof.

Om de invloed van PiS terug te dringen, heeft Tusk openlijk verklaard dat zijn regering misschien acties zal moeten ondernemen die ‘niet volledig in overeenstemming zijn met de wet’ – waarmee het proces wordt voortgezet waarbij de macht wordt gecentraliseerd in een uitvoerende macht die geen verantwoording hoeft af te leggen. De EU maakt zich op haar beurt geen zorgen. Na het bevriezen van 137 miljard euro aan financiering voor Polen vanwege de vermeende minachting van PiS voor de ‘rechtsstaat’, heeft de EU nu besloten om het geld vrij te geven voor Tusk – waarmee ze aangeeft dat ze de voorkeur geeft aan politieke naleving boven inhoudelijke verandering.

Tusk consolideert niet alleen de positie van Polen als bolwerk tegen migratie; hij maakt er ook de grootste militaire uitgever in de EU van. Terwijl de PiS-regering het militaire budget verhoogde tot 4,1 procent van het bbp, is KO van plan om het volgend jaar verder te verhogen tot 4,7 procent – ruwweg 44,23 miljard euro – en overtreft daarmee alle andere NAVO-leden. Toen Tusk en Duda afgelopen maart Washington bezochten, kwamen ze terug met de belofte van een lening van 2 miljard dollar om een breed scala aan wapens te kopen, bovenop de 31 miljard dollar die Polen in 2022-23 al in de Amerikaanse oorlogseconomie had gestort.

Het doel is om een van de grootste legers van het continent te worden, door de omvang van het Poolse leger te verdubbelen tot 300.000 soldaten en tegen 2035 een equivalent van 20 procent van het huidige bbp aan defensie te besteden, in de hoop dat dat de Poolse invloed zal vergroten en in de gunst zal komen van de Amerikaanse hegemoon. Nu de oorlog in Oekraïne zijn vierde jaar ingaat, blijft Polen een van de meest uitgesproken voorstanders van escalatie en is het een voorstander van de recente beslissing om Kyiv toe te staan langeafstandsraketten op Rusland af te vuren.

Toch zijn de relaties met Zelensky gespannen geworden naarmate het conflict zich voortsleept. In 2022 sloot de Poolse regering eenzijdig haar grenzen met Oekraïne nadat Poolse boeren protesteerden tegen de import van Oekraïense landbouwproducten. Warschau en Kyiv zijn ook begonnen te botsen over de historische massamoorden op honderdduizenden Polen in Volhynia en Oost-Galicië tussen 1943 en 1945 door het Oekraïense opstandelingenleger– waarbij Polen dreigt de mogelijke toetreding van Oekraïne tot de EU te blokkeren als het land niet de verantwoordelijkheid neemt voor de moorden en de herbegrafenis van de slachtoffers niet toestaat.

De Poolse minister van Buitenlandse Zaken Radosław Sikorski heeft bovendien voorgesteld dat de regeringen van de EU de sociale uitkeringen van Oekraïense mannen in de dienstplichtleeftijd opschorten, waarbij hij suggereerde dat dat een nuttige manier zou zijn om de migratie terug te dringen – door hen te dwingen naar huis terug te keren en in de loopgraven te sterven.

De economie is een ander punt van continuïteit tussen PiS en KO. De eerste introduceerde een reeks sociale welzijnsprogramma’s – waaronder universele kinderbijslag en extra pensioenvoorzieningen – samen met loonsverhogingen die de tweede heeft behouden en in sommige gevallen heeft uitgebreid. De bbp-groei bedroeg de afgelopen vier kwartalen gemiddeld 1 procent en het ziet ernaar uit dat de instroom van EU-fondsen de overheidsinvesteringen zal stimuleren, terwijl grote aantallen (voornamelijk Oekraïense) migranten de Poolse arbeidsmarkt zullen ondersteunen.

Toch betekent de sterke stijging van de inflatie dat de levensstandaard onder druk staat. De vastgoedprijzen stegen in 2023 met 18 procent, het hoogste niveau in de EU. Miljoenen mensen zijn uitgesloten van de woningmarkt en zitten vast in onzeker werk. Ongeveer 2,5 miljoen Polen konden in 2023 niet in hun basisbehoeften voorzien, tegenover 1,7 miljoen in 2022, en nog veel meer Polen moeten rondkomen van het absolute minimum.

In die context lijkt de poging om zowel ‘geweren als boter’ te financieren steeds onhoudbaarder. De regering schat dat ze dit jaar een begrotingstekort van 9,6 miljard euro zal hebben, wat grotendeels te wijten is aan de last van de militaire langetermijncontracten die de vorige regering heeft getekend. Dat zal in 2025 nog verder oplopen (hoewel een deel van de kosten kan worden gecompenseerd door de EU, die heeft aangekondigd dat een derde van de cohesiefondsen uit de huidige begroting kan worden gebruikt voor militaire investeringen). Het gevolg is dat de druk om te bezuinigen, die vooral van grote bedrijven en de internationale financiële wereld komt, zal toenemen.

Slechts 20 procent van de militaire uitrusting van Polen wordt in eigen land geproduceerd, wat betekent dat meer wapenaankopen geen multipliereffect zullen hebben op de binnenlandse economie. De belangrijkste leveranciers zijn gevestigd in de VS, vandaar dat Sikorski opmerkte dat tot 90 procent van de staatsuitgaven op dat gebied ‘rechtstreeks naar Amerikaanse banen op Amerikaans grondgebied gaat’. Alle hoop op Pools militair keynesianisme is daarom misplaatst. Er is ook geen duidelijke route naar progressieve sociale maatregelen, aangezien de conservatieve krachten binnen de coalitie zich duidelijk hebben uitgesproken tegen abortusrechten en partnerschappen tussen mensen van hetzelfde geslacht.

Links heeft intussen niets meer om zijn besluit om deel te nemen aan de huidige rechtse regering te rechtvaardigen. Links wordt steeds meer een gemarginaliseerde en irrelevante speler op het politieke toneel. De leden van de meest linkse partij in de alliantie, Razem, hebben onlangs gestemd voor het verlaten van de linkse parlementaire fractie uit protest tegen de koers van de regering – wat leidde tot de uittocht van vier parlementsleden en een senator. Maar zelfs Razem durft het beleid van Tusk om de militaire uitgaven te verhogen niet aan te vechten, waardoor haar oproepen tot economische herverdeling hol klinken. Polen blijft dus naar rechts afglijden, niet langer als een vermeende rebel binnen de EU, maar als voorstander van haar politieke consensus, die steeds moeilijker te onderscheiden is van het ‘populisme’ waar het tegenover staat.

Dit artikel stond op NLR/Sidecar. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.

Foto: Donald Tusk. CC: Platforma Obywatelska RP; beschikbaar op Wikimedia Commons.