Op de grens tussen Wit-Rusland en Polen spelen zich taferelen af die voor Europa in de 21e eeuw ondenkbaar zouden moeten zijn. De daar gestrande vluchtelingen, die worstelen om te overleven bij temperaturen onder het vriespunt, zijn wanhopig, getraumatiseerd, ten einde raad – net als de hulpverleners. Een interview met de Poolse advocate Marta Górczyńska.

De situatie aan de Pools-Wit-Russische grens verslechtert met de dag. Ziet u tekenen van deëscalatie, zijn er politici in Polen die oproepen tot gematigdheid en menselijkheid?

Helaas niet. Het is een humanitaire catastrofe op alle niveaus die zich hier in het midden van Europa voltrekt. De politici zijn alleen maar bezig met het beschermen van de grenzen; niemand heeft het zelfs maar over de humanitaire hulp, die de vluchtelingen zo dringend nodig hebben. Het wordt met de dag kouder, de temperatuur daalt tot het vriespunt. Mensen hebben geen dak boven hun hoofd, niets te eten, geen warme kleren. Er zijn vrouwen die miskramen krijgen. Polen weigert medische of humanitaire hulp te verlenen aan degenen die bescherming zoeken, ondanks verzoeken van het Europees Hof voor de rechten van de mens. Mensen sterven. Niet omdat we niet de middelen hebben om ze te redden, maar omdat wij, omdat Europa, hen laat sterven. Het is een nachtmerrie.

Polen heeft onlangs de noodtoestand met 60 dagen verlengd. Wat betekent dat?

Militairen mogen de ‘rode zone’ betreden, dat wil zeggen het drie kilometer brede verboden gebied langs de grens. Niemand anders, noch artsen, noch journalisten, noch hulpverleners. Dit is in meerdere opzichten dramatisch. Ten eerste hebben we nauwelijks journalistieke informatie en foto’s over wat er in de bossen gebeurt. Het is niet zomaar een bos waar de vluchtelingen verblijven, maar eigenlijk een oerwoud: het oudste oerbos van Europa, een gebied dat doorkruist wordt door moerassen en rivieren. Er leven daar bizons en ’s nachts huilen de wolven. Maar het is vooral dramatisch omdat de vluchtelingen nauwelijks worden verzorgd. De enige mensen die er toegang toe hebben, afgezien van de veiligheidstroepen, is de plaatselijke bevolking. Ze doen wat ze kunnen, maar de mensen die er wonen zijn volledig overbelast met deze verantwoordelijkheid.

Vertel ons daar eens over.

Gewone burgers worden redders, maar ze hebben noch ervaring met dergelijke situaties, noch de juiste uitrusting. Ze brengen slaapzakken, thee in thermoskannen en warme soep naar de vluchtelingen in het bos. Maar het is niet zo gemakkelijk hen te bereiken – vanwege het moerasgebied, maar ook omdat velen zich schuilhouden uit angst voor de Poolse veiligheidstroepen. Vaak komen zelfs de ambulances niet als ze worden opgeroepen. En wie heeft er een brancard thuis? De lokale bevolking heeft onlangs iemand vervoerd met een geïmproviseerde hangmat. Ze haalden een 2-jarig kind uit het moeras dat bijna verdronk. Ze vertelden over een 14-jarige jongen die daar alleen rondzwierf omdat de Poolse veiligheidsdienst zijn vader teruggestuurd had naar Wit-Rusland en hem vergeten was. In het begin informeerden de plaatselijke bewoners de Poolse autoriteiten als ze vluchtelingen aantroffen, omdat ze ervan uitgingen dat deze dan naar de vluchtelingencentra zouden worden gebracht en daar zouden worden verzorgd. Maar toen ontdekten ze dat de Poolse veiligheidstroepen in plaats daarvan mensen in militaire vrachtwagens stopten en hen terugbrachten naar Wit-Rusland.

Dergelijke push-backs zijn illegaal volgens de Europese en internationale wetgeving. Maar nu heeft de Poolse regering deze tegenwerking defacto bij wet gelegaliseerd.

Ja, half oktober heeft het Poolse parlement een wetswijziging goedgekeurd, waardoor grenswachten migranten nu onmiddellijk het land uit kunnen zetten. Ook kan hun de toegang tot Polen en het Schengengebied worden ontzegd voor een periode van zes maanden tot drie jaar. Als iemand asiel aanvraagt, is dat officieel nog steeds toegestaan. Het probleem is echter dat de asielaanvraag in de praktijk vaak wordt ‘afgeluisterd’ door de grenswachten en de mensen toch worden geweigerd. We weten van één geval waarbij iemand asiel aanvroeg in aanwezigheid van een advocaat, een journalist en een grenswacht – maar dit werd eenvoudigweg genegeerd en de man werd gedwongen terug te keren naar Wit-Rusland. Zelfs uit Poolse ziekenhuizen, waar slechts enkele mensen die bescherming zoeken terechtkomen, worden ze naar Wit-Rusland gedeporteerd.

Worden vluchtelingen in Polen überhaupt geregistreerd?

Sommige mensen wel, maar het is volstrekt onduidelijk welke criteria hier worden gehanteerd. In het begin dachten we dat Polen misschien gezinnen zou opnemen of mensen die bijzondere bescherming nodig hadden. Maar ook dat bleek niet het geval te zijn. Er is pure willekeur. De wet speelt geen rol meer. Het is een beetje als Russische roulette: soms staan de Poolse autoriteiten mensen toe asiel aan te vragen en soms niet.

Hoe is de situatie in de Poolse vluchtelingencentra?

Ze zijn volledig overbevolkt omdat onze regering noch meer personeel, noch meer ruimte ter beschikking heeft gesteld. Degenen die daar terechtkomen zijn voorlopig veilig, maar er is niet genoeg voedsel en de mensen hebben minder ruimte dan in een gevangeniscel. En de meesten die bescherming zoeken, komen niet eens zo ver, maar worden teruggestuurd. Ze hebben striemen, wonden en blauwe plekken van de afranselingen door de Wit-Russische veiligheidstroepen en de push-backs van de Polen. De Wit-Russische soldaten dwingen hen over de prikkeldraadversperringen aan de grens naar Polen of door gaten die in de versperringen zijn gemaakt en de Poolse soldaten dwingen hen via precies dezelfde routes terug naar Wit-Rusland.

En de EU zegt hierover…

Niets! Het is niet te geloven. Vanuit Brussel hoort men scherpe tonen richting Loekasjenko, maar geen richting de Poolse regering, ondanks de flagrante schending van de geldende wetgeving. Het kan zo niet doorgaan! De EU moet er eindelijk voor zorgen dat journalisten, medisch personeel en NGO’s toegang krijgen tot het verboden gebied. Het Rode Kruis en soortgelijke organisaties beschikken over opgeleid personeel en weten hoe ze met dergelijke situaties moeten omgaan. De Polen aan de grens kunnen er niet meer tegen. Ze zijn getraumatiseerd, net als de activisten van onze organisatie. Ik ben zelf uitgeput, ik heb nog nooit zoiets meegemaakt in mijn leven. Zelfs sommige Poolse grenswachten huilen en worden dronken omdat ze de psychologische druk niet meer aankunnen. Een vertelde hoe hij een kind naar de andere kant van de grens had teruggeduwd – dat was immers de opdracht – en nu nachtmerries heeft.

De Saksische minister-president Kretschmer heeft gezegd: ‘We hebben hekken nodig en we hebben ook muren nodig … Niemand is geïnteresseerd in muren, maar nu gaat het erom dat de Europese Unie haar waarachtigheid bewijst.’ Wat verwacht je van Duitsland?

Ik verwacht van Duitsland dat het zich niet achter de Poolse regering schaart, die de wet overtreedt, maar achter de migranten. Maar de hele tijd hoor ik Duitse politici de Poolse veiligheidstroepen prijzen en steunen en tegen Loekasjenko tekeergaan. Natuurlijk heeft hij schuld, maar we hebben het over een paar duizend vluchtelingen! Sommigen van hen hebben familie in Duitsland.

Kunt u een concreet voorbeeld geven?

Onder de vluchtelingen aan de grens bevindt zich bijvoorbeeld een Syrische vrouw wier ouders asiel hebben gekregen in Duitsland. Ze is ziek en is zonder medeweten van haar ouders naar Wit-Rusland gereisd om van daaruit verder te reizen naar Duitsland. Ze verloor haar schoenen in het slijk van de jungle en liep dagenlang rond in het bos bij temperaturen onder nul. Toen kreeg ze een zware epileptische aanval. Ze is een van de weinigen die het gered heeft tot een Pools ziekenhuis. Ze werd opgenomen in een uiterst kritieke toestand. Haar ouders kwamen uit Duitsland naar Polen, maar mochten haar eerst niet eens zien vanwege de Coronaregels, en dan nog maar voor een kwartiertje. De eerste keer in jaren dat ze hun dochter weer zien – die aan allerlei slangen in een ziekenhuisbed ligt. En er is nog steeds het risico dat ze teruggestuurd wordt naar Wit-Rusland. Alstublieft, Duitsland, verminder de bureaucratische hindernissen en neem zulke mensen op!

Wat kunnen jullie van de Helsinki Stichting voor Mensenrechten nu doen?

Wij, een team van advocaten, vluchtelingenhulpverleners en mensenrechtenactivisten,  steunen waar we kunnen. We verlenen rechtsbijstand aan asielzoekers en zijn momenteel ook het aanspreekpunt voor Poolse burgers die aan de grens wonen en daar hulp bieden. Wij en andere hulporganisaties zamelen donaties van geld en goederen in en rijden dan tot aan de grens met slaapzakken, warme jassen, schoenen enzovoort. Daar overhandigen we de goederen aan de plaatselijke bevolking, die ze uitdeelt aan de mensen die bescherming zoeken. Er is geen gebrek aan hulp – het probleem is dat die de migranten moet bereiken. Omdat alles geïmproviseerd moet worden en er, zoals ik al zei, geen professionele steun is van de staat, de EU of ervaren hulporganisaties, is het moeilijk. Hoe kan het dat de regering ons hier alleen mee laat?

De hulpeloosheid en uitputting zijn op uw gezicht te zien.

En ik ben niet de enige die er zo aan toe is. De jungle aan de grens was een paradijs, veel stedelingen trokken erheen omdat het zo mooi was. Nu is het de hel. Maar te midden van deze hel, is er menselijkheid en hulp. Alleen wordt dit politiek gecriminaliseerd. Veel mensen die er al lang wonen, worden herinnerd aan de donkerste tijden. Ze verborgen Joodse mensen in hun huizen in de regio. Nu verbergen ze vluchtelingen in hun huizen, maar ze durven het niet aan hun buren te vertellen omdat de juridische situatie zo verwarrend is geworden dat ze moeten vrezen achter de tralies te worden gezet. Want er zijn niet alleen mensen die helpen, maar ook rechtse nationalisten die vluchtelingenhelpers verraders noemen en hen aangeven bij de autoriteiten. Onlangs gaven Poolse mensenrechtenactivisten een Iraakse vluchteling een lift in hun auto. Er staat hen nu acht jaar gevangenisstraf te wachten wegens vermeende mensensmokkel. In Polen! In het midden van Europa! In de 21ste eeuw! Dit zijn omstandigheden die ik niet voor mogelijk had gehouden. We zijn in oorlog. Het voelt als een verdomde oorlog.

Marta Górczyńska is een in asiel gespecialiseerde advocaat in Warschau. Ze werkt voor de Helsinki Foundation for Human Rights, waarmee Pro Asyl verbonden is via de European Council on Refugees ECRE.

Dit interview verscheen oorspronkelijk op Pro Asyl. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.