Demografische angsten

Kroatië is erg in trek bij toeristen uit de rest van Europa en daarbuiten. In de drukke periode zocht en vond de toeristische sector altijd wel extra personeel in het minder welvarende binnenland. Maar dat is nu erg moeilijk geworden, nu trekt de sector naar Roemenië om nog personeel te vinden. En zelfs daar is het lastig. De oorzaak is simpel: emigratie, tijdelijke en definitieve, vooral van jongeren.

Cijfers?

De ontvolking van een groot deel van de Balkan is moeilijk in cijfers weer te geven, er zijn gewoon weinig betrouwbare gegevens. De grote emigratiestroom sinds ex-Joegoslavië, Bulgarije, Roemenië, Albanië en Moldova dertig jaar geleden de kapitalistische weg opgingen, bestaat uit veel tijdelijke migranten. Mensen die enkele maanden elders in Europa gaan werken en dan terugkeren zonder dat te doen registreren. De meeste cijfers zijn ruwe schattingen.

Cijfers van regeringen en Eurostat onderschatten de werkelijkheid, al zijn ze op zichzelf al sprekend genoeg. De bevolking van Roemenië zakte van 24 miljoen in 1990 tot nu 19,5 miljoen – of een pak minder, nogal wat steden en dorpen overschatten soms fors hun bevolkingscijfers. Bulgarije heeft nog iets meer dan 7 miljoen inwoners, een daling van meer dan een kwart. Eenzelfde daling in Bosnië-Herzegovina, nog 3,5 miljoen. Servië zegt 7 miljoen inwoners te hebben, een daling van 15 %. Moldova heeft er nog minder dan 3 miljoen, komende van 4,5, een daling van minstens 35 %.

Het is nooit duidelijk in hoeverre tijdelijke emigranten zijn meegeteld. Volgens Eurostat trokken in 2018 meer dan 230.000 mensen uit de westelijke Balkan weg. Ganse regio’s raken ontvolkt – maar dat verschijnsel kent men natuurlijk ook wel in Frankrijk, Italië, Spanje…

Waarom?

Waarom er zo veel uitwijken, en dan vooral jongeren met een opleiding? Artsen en ander :medisch personeel lopen deze dagen massaal weg uit Bosnië-Herzegovina en Kosovo, zodat de plaatselijke ziekenhuizen in hoge nood zitten. Zelfs in grote steden gaan departementen van ziekenhuizen dicht.

In de meeste landen verdient een arts hooguit 600 euro per maand, met om het even welke job in Oostenrijk of Duitsland heeft hij/zij een veelvoud. Zorgcentra uit West-Europa organiseren rekruteringsdagen waar ze aan zorgwerkers installatiekosten en 2000 tot 2500 euro per maand aanbieden.

Regeringen hopen dat het allemaal maar tijdelijk is. Tussen 20 en 50 %, naargelang het land, keert inderdaad binnen drie tot vijf jaar terug, soms ook maar tijdelijk. Het vele geld dat tijdelijke en permanente uitgewekenen naar hun familie sturen, schept welvaart. Het laat velen toe te investeren en zelf jobs te creëren. Er worden ook investeerders uit de rest van Europa aangetrokken, en er zijn plaatsen, zoals in het Roemeense Cluj en de Albanese hoofdstad Tirana, die het beter doen.

Loonkloof

Het gaat wel overwegend om buitenlandse investeerders die uit zijn op goedkope arbeidskrachten. Totnogtoe leidt dat niet tot enige nivellering met de lonen elders in Europa. In de EU-lidstaten Roemenië en Bulgarije ligt het gemiddeld loonniveau op respectief 16 en 24 % van het EU-gemiddelde. Investeerders blijven daardoor moeite hebben om ter plekke geschoolde arbeidskrachten te vinden, emigreren is veel aantrekkelijker.

Mensen emigreren niet alleen voor die hogere lonen. Vooral jongeren worden gedreven door elk gebrek aan perspectief of beterschap. Zij zijn nog altijd slachtoffer van het roofkapitalisme dat hier in de jaren 1990 wortel schoot. Mensen uit het “communistische systeem”, georganiseerde misdaadbenden en compagnie roofden via privatiseringen de rijkdommen, corrupte regeerders stabiliseerden dit; hun prioriteit is vaak zichzelf te verrijken.

In Servië merkt men bij voorbeeld dat jonge activisten die sinds 2017 succesrijke betogingen organiseerden tegen de autoritaire Aleksandar Vucic, ontmoedigd wegtrekken. Volgens diverse peilingen wil de helft van de 15-29 jarige Serviërs weg. Er zijn weinig formaliteiten en er zijn supergoedkope vluchten.

Het is een braindrain waarbij Duitsland en anderen volop profiteren van arbeidskrachten die anderen op hun kosten hebben opgeleid. Anderzijds heeft die emigratie in een land als Roemenië het probleem van de werkloosheid “opgelost”.

Kinderloos

Er is niet alleen emigratie die tot ontvolking leidt, er worden ook zo weinig kinderen geboren. Dat kan natuurlijk te maken hebben met het vertrek van veel jonge vrouwen. Neem nu Moldova: in de jaren 1990 trokken vrouwen tussen 15 en 40 jaar massaal naar het buitenland, er bleven er bijna geen achter. Een deel van die vrouwen kwam terecht in netwerken van vrouwenhandelaars die de prostitutienetwerken elders in Europa, waaronder Antwerpen, Gent en Brussel, bevoorraadden.

De geboortecijfers zijn hoe dan ook erg laag. Koploper is Bosnië-Herzegovina met een vruchtbaarheidscijfer van 1.26, een van de laagste ter wereld. In Bulgarije ligt het sterftecijfer hoger dan het geboortecijfer.

De prognoses, voor wat ze waard zijn, geven een dramatisch beeld voor 2050, met een ontvolking van – 39 % voor Bulgarije, – 30 % voor Roemenië, – 29 in Bosnië-Herzegovina, – 22 in Kroatië, – 18 voor Albanië, slechts lichte daling voor Noord-Macedonië en Montenegro.

Trend ombuigen

Hoe de trend om te buigen. Enkele regeerders – zoals de Kroatische ex-presidente Kolinda Grabar-Kitarovic – hebben al geopperd het emigratierecht van hun burgers tijdelijk in te dijken, een suggestie die ze rap inslikten na verontwaardigde reacties in binnen- en buitenland.

De nataliteit opdrijven, zoals Viktor Orban in Hongarije wil doen, met o.m. vrijstelling van alle belastingen voor moeders van minimum vier kinderen. In Polen heeft de conservatieve PiS-regering extra kindergeld uitgetrokken. Het heeft de welvaart van miljoenen Polen opgetrokken, maar niet het aantal geboorten. Hier zit weinig perspectief in.

Zelf immigranten aanlokken, zoals Polen doet met het aantrekken van naar schatting één miljoen Oekraïners om de eigen emigratie te compenseren? De vele “transmigranten” die nu o.m. in Bosnië-Herzegovina in kampen zitten, hebben weinig zin om in de regio te blijven – waar ze overigens niet welkom zijn.

Het enige dat op termijn kan werken, is het vooral voor jongeren aantrekkelijker te maken om te blijven. Dat heeft niet alleen te maken met loonniveaus, maar met vooruitzicht dat het er binnen afzienbare tijd beter op wordt. Dat is een politieke kwestie.

Homogeen

Wie ooit genoot van de boeken van Panaït Istrati, weet hoe heterogeen de Balkan wel was, met allerlei minderheden – Grieken, joden, Aroemenen, Turken, Armeniërs enz. gemengd tussen de ‘grote volkeren’. Dat is geschiedenis. De joden werden tijdens de Tweede Wereldoorlog massaal uitgemoord. Na de vorige oorlog hadden enkele landen al bevolkingen “uitgewisseld” (bv. de Grieken werden uit Turkije verdreven).

Na die Tweede Wereldoorlog werd gewerkt aan etnische homogeniteit, ook onder de “communisten” die zich nochtans uitgaven voor ‘internationalisten’. Dat nam sinds lachwekkende vormen aan, zoals de Roemeense leider Nicolae Ceausescu die op de begraafplaatsen namen van Hongaarse burgers deed “roemaniseren”, terwijl hij de etnische Duitsers aan de Bonsrepubliek verkocht.

In Bulgarije gebeurde iets gelijkaardig met de Turkse minderheid. We zagen in ex-Joegoslavië hoe de etnische bommen die Tito dacht te hebben ontmijnd, in de jaren 1990 ontploften. In de zeven ontstane landen is gewerkt, soms zeer moorddadig, aan etnisch homogeniteit.

Roma

In de huidige migratiestromen, zitten ook enkele onderstromen. Onder de emigranten zijn er niet alleen de nationaliteiten die meespelen, ook de etnische oorsprong. Het gebeurt dat een etnische Kroaat uit Bosnië-Herzegovina zich in het buitenland opgeeft als Kroaat.

En dan zijn er de talrijke Roma onder de emigranten. Over die onderstroom zijn de cijfers nog onbetrouwbaarder. Er zijn slechts beperkte gegevens, zoals de meer dan 90.000 aanvragen in Duitsland van Roma uit Servië in de voorbije tien jaar. Over de jaren waren de helft van de asielzoekers uit Bosnië-Herzegovina Roma.

Vertegenwoordigers van Roma-gemeenschappen klagen vooral in de westelijke Balkan over toegenomen discriminatie, zowel voor werk, woning als scholing. In de landen van ex-Joegoslavië zou volgens een VN-rapport driekwart van de jongeren geen school afmaken. Bij de Roma ligt het geboortecijfer wel beduidend hoger dan bij de rest, maar de meeste regeerders verwachten geen demografisch heil uit die hoek.

EU

Is er heil te verwachten van de EU? Veel lidstaten profiteren van die emigratie, ook uit landen die nog geen lid zijn. En het lidmaatschap uitbreiden naar de anderen? Servië en Montenegro zitten in de wachtkamer; wellicht voor lang. Noord-Macedonië en Albanië raken zelfs niet zo ver.

De Franse president Macron vindt dat er beter kan gewacht worden. Maar het wachten, zo blijkt, moedigt de emigratie aan, jongeren willen geen tijd verbeuzelen tot wanneer hun land ooit bij de EU zit. Lidmaatschap zou daar weinig aan veranderen zolang er in het eigen land geen uitzicht op een betere toekomst is. En dat is niet echt in zicht.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Uitpers.