Kijk naar Chili om te begrijpen wat voor wereld ze voor ons in petto hebben
Franck Gaudichaud kwam enkele weken geleden terug van een verblijf in Chili en gaf ons een interview om te praten over meer dan een half jaar sociale onrust die het land op zijn kop zette.
De Chileense opstand begon in oktober 2019 en verspreidde zich als een lopend vuurtje door de studentenbeweging na de beslissing van de regering Piñera om de prijs van metrokaartjes te verhogen. De repressie van de Chileense jeugd mobiliseerde uiteindelijk de hele samenleving, niet langer tegen de stijging van de vervoersprijzen, maar tegen het hele neoliberale systeem dat van de dictatuur van Pinochet is geërfd.
Op 22 oktober, toen al een dozijn mensen waren gedood en meer dan 80 gewond waren geraakt – sommigen van hen werden neergeschoten door de Carabineros (Chileense nationale politie) – en militaire patrouilles in Santiago zich schuldig maakten aan martelingen en seksuele agressie, waarna president Sebastián Piñera zich publiekelijk verontschuldigde tegenover de Chileense bevolking.
Ook kondigde hij sociale maatregelen aan om de woede van de opstandelingen te “kalmeren”: een verhoging van het minimumloon, een verhoging van 20% van de laagste ouderdomspensioenen, het schrappen van de recente verhoging van de elektriciteitstarieven met 9,2%, het creëren van een nieuwe belastingschijf voor mensen met een inkomen van meer dan 8 miljoen peso’s per maand (9.600 dollar), een verlaging van de salarissen van de parlementsleden, enz.
Daarnaast heeft de Kamer van Afgevaardigden op 24 oktober gestemd (88 stemmen voor, 24 tegen en 27 onthoudingen) over een wetsvoorstel om de werkweek te verkorten van maximaal 45 uur tot 40 uur. Het voorstel zal door een commissie en vervolgens door de Senaat moeten worden behandeld.
Jérôme Duval: Er is een verandering in de houding van de overheid die op het eerste gezicht substantieel lijkt. Waarom hebben deze aankondigingen de opstand niet tot bedaren gebracht?
Franck Gaudichaud: In werkelijkheid is de zogenaamde “sociale agenda” door de overheid volledig vergeten. Er zijn aankondigingen gedaan, er is zelfs een website van de overheid gemaakt die de voortgang laat zien, alsof we 77% van de realisatie van dit sociale programma zouden hebben bereikt. Als we naar de details kijken, zijn de meeste maatregelen nog niet uitgevoerd, en nog minder nu in de context van een wereldwijde pandemie en wanneer er een gezondheidsramp op komst is, in een context van een gezondheidssysteem dat verwoest is door decennia van neoliberalisme.
Zelfs wanneer bepaalde sociale maatregelen zouden worden uitgevoerd, zoals een lichte verhoging van het laagste ouderdomspensioen, bonussen voor lagere salarissen of kleine verbeteringen in de dekking van de gezondheidszorg, blijft de logica neoliberaal, dus dat de staat met overheidsgeld de markt in het onderwijs, de gezondheidszorg of de pensioenfondsen komt “helpen” en ondersteunen.
Bovendien is wat de regering aankondigt echt minimaal en het is vrij zielig. Er had enige vooruitgang kunnen worden geboekt met de aankondiging van belastingen op de rijken, maar niets: Piñera, die deel uitmaakt van de financiële oligarchie, wordt volledig gecontroleerd door het grootkapitaal en is niet van plan om de heersende klasse te belasten. Wat betreft een vergaand programma van sociale hervormingen is het meest ontwikkelde voorstel tot nu toe dat van de “Mesa de Unidad Social” (Ronde Tafel voor Sociale Eenheid), waar de CUT (Eenheids Arbeiders Centrale), verschillende vakbonden en vele andere organisaties (feministen en milieuactivisten in het bijzonder) deel van uitmaakten, totdat het in de afgelopen weken uiteenviel. Het is een 10-puntenvoorstel waar de regering niet op heeft gereageerd.
Er is gewelddadige repressie van de Carabineros en tegelijkertijd neemt het rechtssysteem wetten aan die de een einde maken aan de vrijheid van demonstratie. Is de meest recente wet die is aangenomen om het gebruik van gezichtsbedekking tijdens demonstraties te verbieden een illustratie hiervan?
In feite was de reactie van de regering vanaf het begin van de beweging repressie, een echt hevige staatsrepressie met het leger in de straten, en het systematische gebruik van scherpe kogels door de Carabineros. Tegenwoordig wordt Chili internationaal, maar ook binnen het land, aan de kaak gesteld door het Nationaal Instituut voor de Rechten van de Mens, dat een staatsinstelling is. Het telt meer dan dertig doden, bijna 400 verminkingen aan de ogen en enkele duizenden gewonden, waaronder honderden door scherpe kogels. Er zijn ook gevallen van marteling en verkrachting op politiebureaus geweest en er zijn meldingen van duizenden mensen die al maanden in de gevangenis zitten, die door de demonstranten als politieke gevangenen worden beschouwd: op dit moment zitten er nog meer dan 2000 van deze politieke gevangenen vast, op een moment dat het coronavirus duizenden levens dreigt te verwoesten, met name in gevangenissen. En de reactie van het Parlement was om deze repressie te intensiveren met een onlangs aangenomen wet, onder andere gesteund door parlementair links en de oppositie, die de sociale strijd strafbaar stelt.
Vandaag de dag kunnen mensen naar de gevangenis gaan omdat ze een wegversperring hebben opgeworpen en het verkeer hebben verhinderd, of omdat ze een capuchon dragen tijdens een demonstratie.
Er is een sterke protestbeweging tegen het pensioenmodel, tegen geprivatiseerde pensioenfondsen. Wat is het effect ervan, en kunnen we zeggen dat het in Frankrijk weerklank vindt in de beweging tegen de pensioenhervorming?
Een van de ervaringen die de afgelopen jaren zijn opgedaan met sociale mobilisaties is de massabeweging “No + AFP”, wat in feite betekent “we willen geen pensioenfondsen meer”. Deze strijd heeft aangetoond dat de bevolking dit kapitalisatiesysteem massaal afwijst, eenvoudigweg omdat de pensioenuitkering in Chili een van de laagste ter wereld is. Sommige werknemers die hun hele leven hebben gewerkt, zijn met pensioen gegaan met minder dan 20% van hun laatste salaris. Hoewel de helft van alle werknemers minder dan 500 dollar “netto” per maand verdient… Dit is een praktische demonstratie van het totale falen van het gefinancierde systeem.
Chili is het land met de grootste neoliberale ervaring ter wereld (sinds 1975) en is op dat gebied een van de meest radicale. De particuliere pensioenen werden onder de dictatuur op brute wijze ingevoerd door de broer van Sebastian Piñera, José Piñera, die minister onder Pinochet was. Op het hoogtepunt van de dictatuur moest iedereen deze gewelddadige hervorming doorstaan… behalve de militairen, die hun systeem van door de staat gegarandeerde pensioenen behielden. In de opiniepeilingen komt de eis om een einde te maken aan het particuliere pensioenstelsel, of om het te hervormen, op de eerste plaats, na de eis voor een nieuwe grondwet.
Als we willen begrijpen waarom het kapitalisatiesysteem en de privatisering van onze pensioenen dramatisch is, moeten we kijken naar de rampzalige resultaten van de Chileense ervaring. Daarom houdt dit ook rechtstreeks verband met de mobilisaties van de afgelopen maanden in Frankrijk, want we zien dat de vakbonden, de Franse werknemers, zich verzetten tegen de hervorming van de Macron-regering en het project van een op punten gebaseerd systeem dat – op de lange termijn – de invoering van kapitalisatie en particuliere pensioenfondsen van het type “Black Rock” en andere zal vergemakkelijken.
Een andere centrale eis van de volksbeweging is een wijziging van de van Pinochet geërfde grondwet. Op 15 november 2019 ondertekenden de in het parlement vertegenwoordigde partijen een “Akkoord voor sociale vrede en een nieuwe grondwet”. Dit initiatief stelde een stemming voor 26 april voor, waarbij de kiezers gevraagd wordt twee vragen te beantwoorden. De eerste, “Wilt u een nieuwe grondwet”,gevolgd door een tweede, waarin de kiezers wordt gevraagd te kiezen tussen een “constitutionele conventie” die uitsluitend bestaat uit leden van het maatschappelijk middenveld en een “gemengde vergadering”, met inbegrip van burgers en parlementariërs. Welke optie kiezen we? Kan dit door de regering voorgestelde proces de aandacht afleiden en een manier zijn om de woede in de straten te kalmeren?
Het Sociale Vredesakkoord en een nieuwe Grondwet werden in het Parlement besproken vlak na de tweede grote nationale staking die deze mobilisatieronde markeerde, eind november 2019. Dit akkoord streeft, zoals de titel aangeeft, naar “sociale vrede” en kalmeert en kanaliseert zo de volksopstand in de straten tegen het grootkapitaal, dat bang was voor een blokkade van de economie. Het akkoord werd ook verkregen onder druk van het leger, aangezien er geruchten waren dat er een staatsgreep zou kunnen plaatsvinden zonder een akkoord op parlementair niveau. Onder de ondertekenaars zijn natuurlijk rechts, het centrum en zelfs enkele vertegenwoordigers van het Frente Amplio (het “nieuwe” links). Het gaat er dus om een einde te maken aan de volksmobilisatie en tegelijkertijd de belangrijkste eis van de demonstranten gedeeltelijk te integreren: een nieuwe grondwet. In zekere zin is dit een overwinning voor de mobilisaties “van onderaf”, omdat de Chileense politieke elite voor het eerst erkent dat de grondwet die in 1980 van Pinochet is geërfd, moet worden gewijzigd. Maar de overeenkomst biedt voldoende ruimte om te proberen dit proces te beheersen.
Als de pandemie het toelaat, wat zeer onwaarschijnlijk is, zou de stemming in april moeten uitmonden in een “ja” voor een nieuwe grondwet en een constitutionele conventie, met andere woorden de meest “progressieve” van de opties die in het parlementaire akkoord worden voorgesteld (uiteindelijk heeft Piñera, in het licht van de pandemie, besloten het referendum uit te stellen tot oktober.). Maar het is een “constitutionele conventie” waarin de “oude” partijen die sinds 1990 aan de macht zijn, het veranderingsproces onder controle willen houden, en waarin er geen garantie is dat de onafhankelijke lijsten van burgers tot het einde toe in de conventie kunnen blijven.
Er wordt nog steeds onderhandeld over de vertegenwoordiging van inheemse volkeren, die sommigen aan de rechterkant niet willen, en over gendergelijkheid, aangezien dit niet in de oorspronkelijke overeenkomst was opgenomen. Bovenal heeft rechts geprobeerd de discussie over de grondwet af te sluiten en heeft het een tweederde meerderheid opgelegd om elk artikel van de toekomstige Magna Carta goed te keuren, terwijl een andere sector van conservatieve parlementariërs elk vooruitzicht op een wijziging van de grondwet van Pinochet geheel afwijst.
Dit betekent niet dat links zich moet onthouden van ingrijpen in dit toekomstige referendum: grote sectoren van sociaal en politiek links (inclusief de libertaire sectoren) zijn van plan om in te breken in deze ruimte van overheersing, en proberen een constitutionele opening van het systeem te bevorderen en de strategie van controle “van bovenaf” van de regering te destabiliseren om een echt democratisch constituerend proces te bereiken, of op zijn minst centrale kwesties op tafel te leggen, zoals een einde maken aan de privatisering van water, onderwijs en gezondheid. Ook wordt gestreefd naar nieuwe politieke rechten, bijvoorbeeld de erkenning van het zelfbeschikkingsrecht van het Mapuche-volk of de renationalisatie van het koper.
Andere sectoren van links en van de volksvergaderingen roepen op tot een actieve boycot van het referendum om wat zij zien als een nieuwe electorale schertsvertoning en een “rehash” van de door de dominante klassen overeengekomen “consensus”-democratie, die sinds de overgang van 1990 bestaat, aan de kaak te stellen. Beide kampen hebben argumenten voor en tegen.
Het constituerende proces is een centraal thema van de volksvergaderingen, ook wel cabildos genoemd, die in het hele land tot bloei zijn gekomen. Hoe functioneren deze bijeenkomsten en is er sprake van enige coördinatie?
Een van de meest interessante zelfsturende en democratische aspecten van de beweging is in feite deze territoriale en buurtvergaderingen. Er was een klein debat tussen “cabildos” en “assemblies”, aangezien de “cabildos” vaak werden bijeengeroepen door partijen of samengestelde krachten en de “assemblies” door mensen die niet tot een politiek-sociale organisatie behoorden. Vandaag lijkt dit debat mij echter achterhaald. Er zijn tientallen bijeenkomsten in Santiago en in verschillende andere steden van het land, zoals Antofagasta of Concepción. Het zijn momenten van collectieve uitwerking, van debat over wat voor soort samenleving er gebouwd moet worden, wat voor soort grondwet, wat voor economisch model, van gezondheid of onderwijs, maar ook hoe men zich moet beschermen tegen repressie, of soms tegen het plunderen van winkels en magazijnen, enz.
De kracht van deze beweging is haar territoriale verankering en haar horizontaliteit. Hoewel de meeste vakbonden verzwakt blijven en de belangrijkste politieke partijen volledig in diskrediet werden gebracht, is er sprake van een sterke politisering “van onderaf”, vooral wanneer de vergaderingen goed gestructureerd zijn. De laatste twee weken zijn er pogingen geweest om in Santiago te coördineren rond vijfentwintig territoriale vergaderingen of organisaties die proberen een duidelijk anti-neoliberaal, feministisch en democratisch perspectief te geven aan deze strijd. Dit is heel duidelijk in hun toespraken en beraadslagingen. Uiteraard is nu met COVID-19 alles min of meer verlamd, maar er bestaan al contacten en solidariteitsnetwerken, en dat is van fundamenteel belang.
Een paar weken geleden waren er moorden op voetbalfans, waaronder Jorge Mora, die werd meegesleept door een politiewagen, en Ariel Moreno Molina, 24 jaar oud, die werd doodgeschoten tijdens een protest tegen Mora’s dood. Het lijkt erop dat de sociale beweging herleeft. Wat denk je?
Tijdens de kerstvakantie, de zomervakantie in Chili, was er al een daling van de protesten, hoewel er elke vrijdag op het “Plaza de la Dignidad”, zoals het is hernoemd, een demonstratie en confrontaties met de Carabineros waren. In zekere zin is het een ‘Gilets Jaunes’ in Chileense stijl! Totdat de gezondheidscrisis en de pandemie arriveerden, gingen andere mobilisaties door, zoals die van de scholieren van de middelbare scholen die de afgelopen weken zeer actief waren. Zij hebben de “PSU”, een elitair en zeer ongelijkwaardig toelatingsexamen voor de universiteit, geboycot.
Maar de onderdrukking gaat ook door, en er zijn demonstranten gedood. De afwijzing van de regering door de bevolking is massaal: Piñera’s populariteit is gedaald tot 6%, lager dan die van Pinochet, wat historisch is. Dat hebben we goed kunnen zien tijdens het muziekfestival van Viña del Mar in februari, waar het publiek en verschillende artiesten (zoals Mon Laferte) al hun afwijzing van het beleid van Piñera uitten door de eisen van de sociale bewegingen opt e voeren en de repressie aan de kaak te stellen, wat allemaal live werd gezien door tientallen miljoenen toeschouwers in Chili en in heel Latijns-Amerika!
In feite werd aangekondigd dat er een zeer sterke voortzetting van de volksmobilisaties zou zijn in maart, wanneer het school- en universiteitsjaar begint, maar het coronavirus verandert dat, zoals overal ter wereld, en de regering probeert van deze situatie gebruik te maken om de volksopstand te ontmantelen. De oppositiepartijen van het centrum en centrumlinks (de voormalige “Concertación”) hebben al aangekondigd dat ze bereid zijn een nieuw “pact” te sluiten met rechts en met Piñera in naam van het behoud van de “nationale eenheid”, de “sociale vrede” en nu de noodsituatie op gezondheidsgebied, waardoor ze opnieuw hun rol bevestigen in dienst van de “orde” van de consensusdemocratie en het radicale neoliberalisme dat in het land heerst en dat ze decennialang hebben bestuurd.
En je conclusie?
We moeten echt kijken naar wat er in Chili gebeurt: “Chili is dichtbij”, zoals ze vroeger zeiden in de jaren zeventig, ten tijde van het Allende-experiment en na de staatsgreep van 1973, in de kringen van Europees radicaal links. Ik denk dat dit vandaag de dag nog steeds het geval is, om de neoliberale wereld waarin we nu leven te lezen en te begrijpen. Het is dringend noodzakelijk om de voortdurende onderdrukking met alle middelen aan de kaak te stellen en onze internationale solidariteit met het verzet daar te organiseren, in het bijzonder nu met de politieke gevangenen en alle gewonden. Het is belangrijk te begrijpen wat er in het “mondiale Zuiden” gebeurt om te weten in welke wereld de neoliberalen en hun ideologen ons willen laten leven.
De mondialisering van het kapitaal is in die zin zeer duidelijk: Chili is het laboratorium van het neoliberale kapitalisme en is ook een soort spiegel van de mondiale tendensen, met inbegrip van wat er in de “rijke landen” van het Noorden gebeurt, tendensen die we hier in Frankrijk dagelijks zien werken onder de regering Macron, met name door de contra-hervorming van de pensioenen, met de toenemende onderdrukking van de Franse sociale beweging en nu met het management van de pandemie. De beste manier om uiting te geven aan onze solidariteit met het verzet van de Chileense bevolking is ons ook hier en nu collectief te verzetten tegen de stoomwals van het Macronisme en aanverwanten.
Jérôme Duval is medewerker van het netwerk van CADTM en lid van de Spaanse Citizen’s Debt Audit Platform (PACD) (http://auditoriaciudadana.net/). Hij is samen met Fátima Martín de auteur van het boek Construcción europea al servicio de los mercados financieros (Icaria redactioneel, Barcelona 2016) en hij is ook co-auteur van La Dette ou la Vie (Aden-CADTM, 2011), dat in 2011 de prijs voor het beste politieke boek in Luik (België) kreeg.
Franck Gaudichaud is hoogleraar politieke wetenschappen aan de Universiteit van Toulouse – Jean Jaurès (Frankrijk), waar hij Latijns-Amerikaanse geschiedenis doceert. Hij is ook lid van de redactie van het Franse tijdschrift Contretemps: https://www.contretemps.eu. Hij is de auteur van het boek Chili 1970-1973. Mille jours qui firent trembler le monde (Presses universitaires de Rennes, 2013). Hij is ook co-auteur van een boek over de progressieve regeringen van Latijns-Amerika met Jeff Webber en Massimo Modonesi (UNAM, 2019) dat online (in het Spaans) hier beschikbaar is.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op CADTM. Nederlandse vertaling: redactie Globalinfo.
