COVID-19, de ziekte veroorzaakt door coronavirus SARS-CoV-2, het tweede ernstige en acute ‘ademhalingssyndroom virus’ sinds 2002, is officieel een pandemie. Eind maart zijn hele steden, regio’s en landen op slot gegaan. In quarantaine. De uitbraak van corona is het duidelijkst waar te nemen in de overvolle ziekenhuizen.

China waar de eerste uitbraken geconstateerd werden, kan weer rustiger ademhalen, daar krimpt het aantal besmettingen. Zoals ook in Korea en Singapore. De brandhaarden zijn nu in Europa en de Verenigde Staten. Heel langzaam volgen de andere werelddelen. Duidelijk zijn de verschillen in aanpak. ‘Kudde immuniteit’, of isoleren. Voldoende testen en testmiddelen aanwezig, of niet. Voldoende capaciteiten in ziekenhuizen, of niet. Beschermingsmiddelen, aanwezig of niet. Economie, of levens redden. Stijl van leidinggeven, bagatelliseren of overdrijven.

Isolatie

In de Verenigde Staten komen al deze tegenstellingen aan de oppervlakte. Het rijkste land ter wereld en de slechtste gezondheidszorg. Zo adviseerden de Centers for Disease Control and Protection (CDC) de verpleegkundigen om een sjaal of bandana te gebruiken als mondbescherming. Doordat aan alles gebrek is, probeert de Amerikaanse overheid andere staten te ‘overbieden’ bij het kopen van medische apparatuur en beschermingsmiddelen. Lang leve de dollar.

Twee belangrijke opinies beheersen het debat in de Verenigde Staten, die van het team van het Imperial College en het team onder leiding van Nassim Taleb. De Imperial College groep is er voorstander van om vastgestelde besmettingen te isoleren en ouderen tegen zichzelf te beschermen door ze sociaal apart te zetten. Dit zou moeten gebeuren door een wisselende mate van isolatie van ongeveer anderhalf jaar lang om de besmettingscurve af te vlakken. Dus als er weinig besmettingen zijn of intensive care bedden leeg staan, dan de teugels laten vieren of omgekeerd aanhalen. Hierdoor kan de economie doordraaien en worden veel sluitingen van instellingen voorkomen. Een ‘evenwicht’ tussen economie en ziektebestrijding. Of anders geformuleerd, een keuze tussen een miljoen doden of tweehonderdduizend doden.

Nassim Taleb pleit dan weer voor de strikte (en intensieve) aanpak van China, waardoor de bevolking bevrijd is van de maandenlange of zelfs jarenlange isolatie die het Imperial College team voorstelt. Het virus bestrijden, totdat de uitbraak ingedamd is en er geen nieuwe besmettingsketens meer komen. Het virus koste wat het kost uitroeien.

Privatiseren en bezuinigen

Een van ons, epidemioloog Rodrick Wallace, gooit het over een andere boeg. Structurele oorzaken maken evenzeer deel uit van de noodsituatie. Door daar rekening mee te houden, kunnen we te weten komen hoe het best te reageren in plaats van verder te gaan met alleen het herstarten van de economie.

Dit is belangrijk, omdat een mogelijke bron van (nieuwe) virussen de multinationale landbouwbedrijven zijn. Om hun winsthonger te stillen, worden belangrijke buffers tegen (wilde) virussen gekapt voor hun palmolie, soja en andere monoculturen. Hun winsten zijn geprivatiseerd, terwijl de kosten gesocialiseerd worden. In de toekomst zullen kosten van milieu- en klimaatschades en uitbraken van pandemieën in de kostprijs van de agrobusiness opgenomen moeten worden.

De bestrijders zijn niet voorbereid. De reactie op de uitbraak van het COVID-19 virus begon namelijk niet op 19 december 2019, toen het virus ook buiten Wuhan toesloeg. Het begon ook niet met de bezuinigingen van Trump op de gezondheidszorg door de opheffing van het pandemie team of andere maatregelen die hij nam, ondanks waarschuwingen van WHO, FBI en CDC en de kennis uit China. Deze vertragingen in de verwerking van de eerste informatie zullen samen met de totale misser bij het testen ongetwijfeld verantwoordelijk zijn voor vele, waarschijnlijk duizenden, verloren levens. De mislukkingen waren decennia geleden eigenlijk al geprogrammeerd, omdat de gemeenschappelijke basis van de volksgezondheid in veel landen tegelijkertijd verwaarloosd en verdienmodel werd. Samen te vatten als: privatiseren en bezuinigen.

Een land dat wordt geregeerd door een regime van geïndividualiseerde, just in time epidemiologie met nauwelijks genoeg ziekenhuisbedden en apparatuur voor normale operaties, faalt per definitie. Zo’n land is niet in staat om de middelen te verzamelen die nodig zijn om een met China vergelijkbare bestrijding na te streven.

Schijn-immuniteit

De biologen Richard Levins en Richard Lewontin stellen dat het laten spreken van de cijfers de werkelijkheid verhult. Het rekenmodel van de Imperial College Group (ICG) laat de oorzaken van het uitbreken van een pandemie buiten beschouwing. Het zijn op maat gemaakte antwoorden op vragen vanuit de dominante politieke stroming. Daardoor worden bredere beschouwingen over oorzaak, gevolg en oplossing buiten de discussie gehouden.

Bewust of niet, de daaruit voortvloeiende prognoses stellen de gezondheid van iedereen op de tweede plaats. Inclusief die van de vele duizenden meest kwetsbaren die zouden worden gedood als een land ziektebestrijding zou verbinden aan economische belangen. Zie bijvoorbeeld de drang naar kudde-immuniteit die de Britse en Nederlandse regering voorstelden: namelijk het virus ongehinderd door de bevolking laten branden. Er is weinig bewijs, afgezien van een ideologische hoop dat de immuniteit van de kudde zou garanderen dat de uitbraak wordt gestopt. Het virus kan gemakkelijk evolueren en opnieuw uitbreken, ondanks de immuun deken over de bevolking.

Initiatieven

Wat moet er dan wel gedaan worden? Naast acute maatregelen om te overleven, moet er verder worden gekeken. Bijvoorbeeld:

– Ziekenhuizen nationaliseren (Spanje). Tests in volume en doorlooptijd opvoeren (Senegal). Geneesmiddelen socialiseren. Maximale bescherming voor medisch personeel afdwingen. Het recht op reparatie van medische machines veiligstellen.

– Massaproductie van cocktails van antivirale middelen en ouderwetse anti malaria en andere geneesmiddelen die veelbelovend lijken en tegelijkertijd klinische proeven uitvoeren om te testen of ze werken buiten het laboratorium.

– Een planningssysteem opzetten om 1) bedrijven te dwingen de benodigde apparaten en persoonlijke beschermingsmiddelen te produceren die gezondheidswerkers nodig hebben en 2) prioriteit te geven aan de toewijzing van locaties met de grootste behoeften.

– Er moet rekening mee gehouden worden dat er meer virussen op ons afkomen. De (ziekenhuis)zorg zal anders gestructureerd moeten worden om toekomstige pandemieën het hoofd te bieden. Er moeten een ‘pandemie visie’ komen voor de toekomst en noodscenario’s, inclusief belangrijke voorraden. Mensen moeten van de ziekte kunnen genezen en overleven.Als deze maatregelen niet worden genomen, dan blijven de gewone mensen de dupe. Als regeringen dwarsliggen, moeten we teruggrijpen op onze verloren gegane proletarische, honderdvijftig jarige oude, tradities om zelforganisatie en acties te ontwikkelen. Vakbonden moeten daarin een rol spelen om, naast solidariteitsacties, hun leden en anderen te leren hoe het virus niet verder te verspreiden.

Deze strategie biedt ook maatschappij breed de mogelijkheid van ‘mensenlevens boven winst’ in de discussie te brengen. We moeten oppassen dat een pandemie niet normaal gevonden wordt. Een virus dat ergens ontsnapt en zich razendsnel over de wereld verspreidt, zowel lokaal als via vliegtuigen, treinen en schepen.

Los van de analyse van het ontsnappen van het virus via een typisch oosterse markt in Wuhan, is de meest voor de hand liggende vraag hoe die markt van exotisch vlees ontstond en fysiek kon bestaan naast een markt van traditioneel vlees. Het was geen schimmige duistere achteraf gelegen markt. Wildvoer is een steeds meer geformaliseerde sector (wilde zalm!, insecten, vleermuizen, enzovoort) die gefinancierd wordt door dezelfde instellingen die de industriële productie in stand houden.

Waren bossen/wouden vroeger natuurlijke grenzen tegen verspreiding van ziekten ‘van mens op dier’, vandaag worden wilde dieren door de agrobusiness gezien als winstobjecten om via ontbossing de honger naar land te stillen.

Globalisering

Deze ontstaansgeschiedenis van virussen moet verder onderzocht worden om zowel ons te helpen vooruit te denken tijdens een uitbraak, als om te begrijpen hoe de mensheid zich in deze situatie manoeuvreerde. Sommige ziekteverwekkers komen rechtstreeks uit de productiecentra via bacteriën als bijvoorbeeld Salmonella die door voedsel overgedragen worden. Maar vele andere zoals COVID-19 vinden hun oorsprong aan de grenzen van de kapitaalproductie. Tenminste 60 procent van de nieuwe menselijke ziektekiemen ontstaan door de overstap van dier naar lokale gemeenschappen, voordat de meer succesvolle zich naar de rest van de wereld verspreiden.

Een aantal eco gezondheidsinstituten, op ironische wijze gesponsord door Unilever en Johnson&Johnson, heeft al kaarten ontwikkeld waarop te zien is waar mogelijke besmettingshaarden kunnen ontstaan. Namelijk aan de randen van de wereldwijde ontbossing in China, Indonesië, India, Zuid-Amerika en Afrika.

Daarbij is veronachtzaamd hoe de globalisering werkt. Door deze uitbraken te bekijken als het gevolg van achterlijke culturele tradities wordt de rol van de grote agro-bedrijven onthuld. Door de grote schaal van deze industrie en de daarmee samenhangende verstedelijking, vooral de sloppenwijken, kan een virus van dier naar mens binnen een paar dagen van het platteland door een dagloner zijn verhuisd naar een stad waar het naar hartenlust kan voortwoekeren.

De lokale ecosystemen die vroeger een barrière vormden tegen uitbraken van ziektes ‘van dier op mens’, zijn vernietigd door de winsthonger van de agrobusiness. In deze ecosystemen stierven voorheen veel ziektes snel uit bij het overlijden van hun gastheer. Een ontmoeting met een mens was hier zeldzaam. De investeringen in de gezondheidszorg en milieumaatregelen houden geen gelijke trend met de commerciële ontbossing. Met alle gevolgen van dien.

Ziekteverwekkende voedselketens

Hoe langer de bijbehorende toeleveringsketens van de agro-industrie en hoe groter de aanvullende ontbossing, hoe diverser (en exotischer) de ziekteverwekkers van ‘dier naar mens’ die de voedselketen binnenkomen. Tot de recent opkomende en opnieuw opduikende ziekteverwekkers op de boerderij en al het door mensen gemaakte voedsel behoren bijvoorbeeld de Afrikaanse varkenspest, diarree verwekkende parasieten, mond- en klauwzeer, hepatitis E, Q koorts, Salmonella en een verscheidenheid aan nieuwe influenza varianten.

Door groeiende genetische monoculturen worden oude, aangeboren weerstanden tegen ziektekiemen uitgeschakeld die de overdracht vertragen in meer diverse populaties. Grotere en op kleine afstand van elkaar liggende fabrieksboerderijen vergemakkelijken een ruime overdracht en terugkerende infectie. Een hoge verwerkingscapaciteit, een onderdeel van elke industriële productie, zorgt voor een voortdurend vernieuwd aanbod van vatbare stoffen in stal, boerderij en de omliggende regio’s. Veel en dicht bij elkaar gehuisveste dieren belonen de ziektekiemen die er het beste overleven. Vermindering van de slachtleeftijd – tot zes weken bij kippen – zal waarschijnlijk selecteren op biologische ziekteverwekkers die een robuuster immuunsysteem kunnen overleven.

Door de geografische reikwijdte van de handel en export van levende dieren te vergroten, is de diversiteit aan mogelijke overdrachten toegenomen en kunnen ze makkelijker en sneller evolueren/veranderen.

Hiertegen maatregelen nemen, kost geld en omdat het particuliere beheer van de productie nog steeds op winst is gebaseerd, worden bij uitbraken de kosten afgewenteld op de maatschappij, met alle gevolgen van dien. Dat laat onverlet dat er af en toe successen worden geboekt ten gunste van milieu en dierenwelzijn: Urgenda of verbod op pesticiden.

Politieke elites

Nationalistische ‘vingerwijzers’, zoals het racistische ‘China virus’ van Trump en de racistische bejegeningen van Chinezen, – maar ook van joden, moslims en vele anderen – verdoezelen de in elkaar grijpende mondiale verhoudingen van staat en kapitaal. Vijandelijke broers, noemde Karl Marx hen. De werkende mensen die dood en schade ondergaan op het slagveld van de economie, vechten nu thuis om te overleven. Tegelijkertijd trachten de concurrerende elites elkaar af te troeven bij de verovering van de natuurlijke hulpbronnen en de verdeling van de middelen om te overleven.

Een pandemie die voortkomt uit de kapitalistische productiewijze die door de staat beschermd wordt, komt niet duidelijker aan de oppervlakte dan door het gedrag van Amerikaanse politici, februari jongstleden. Zij deden snel voor miljoenen hun aandelen van de hand om gebruik te maken van de niet-openbare voorkennis over het virus, terwijl ze publiekelijk de mensen vertelden dat er niets aan de hand was. Deze handelswijze zit ingebakken in het Amerikaanse politieke systeem.

We delen het optimisme van de verschillende vaccin deskundigen en onderzoekers van biotechbedrijven naar aanleiding van de tot nu toe geboekte vooruitgang met verschillende therapieën en vaccins. Wij zijn van mening dat de angst zal afnemen bij het eerste significante bewijs van een dergelijke vooruitgang. Volgens Goldman Sachs biedt de huidige crisis ook ruimte om te groeien. Ze bedoelen daarmee dat er vele speculanten zullen zijn die uit deze crisis rijker te voorschijn komen. Overigens door Goldman Sachs bediend.

Een aanzet tot verklaring

Hier en daar zijn er geluiden dat het anders moet. Maar de meningen lopen ver uiteen. Hier een samenvatting van onze visie op neoliberale ziekten die ook China treffen:

– de rol van het wereldwijde circuit van het kapitaal;

– de inzet van internationaal kapitaal vernietigt de regionale complexiteit van het milieu, waardoor de populatie van virulente ziekteverwekkers ongehinderd kunnen toeslaan;

– de zich uitbreidende circuits van goederen rond de voorsteden die deze nieuwe ziekteverwekkers in vee en arbeid vervoeren van het diepste achterland naar regionale steden;

– de groeiende wereldwijde netwerken van verhandeling en verplaatsing van vee die de ziekteverwekkers van besmette steden in recordtijd naar de rest van de wereld brengen;

– de internationale handel gaat steeds sneller en met steeds minder belemmeringen;

– het gebrek aan lokale reproductie van industrieel vee dat de natuurlijke selectie als ‘eco systeem’ dat onmiddellijk en bijna gratis ziektebescherming biedt, uitschakelt.

De onderliggende gedachte is dat de kapitalistische productiewijze het natuurlijke ecosysteem ten gunste van de winst steeds verder terugdringt. Hierdoor zijn uitbraken van bekende en nog onbekende ziektes te verwachten die alle verbonden zijn aan de agrobusiness en de organisatiewijze van de productie.

Tijdbom

Naast de bestrijding van het Covid-19 virus moet er nagedacht worden over de plaats en rol van de mensheid in relatie tot de aarde en natuur. De grootste menselijke overgang zal het afscheid zijn van de kolonistenideologie, dat wil zeggen een andere benadering van de reproductie van de aarde en de verhouding tussen kapitaal en staat. Alles toeschrijven aan de economie is niet de oplossing.

Het mondiale kapitalisme is een veelkoppige hydra die zich als een vis in het water voelt bij alle lagen van de bevolking, ongeacht ras, geloof, geslacht, klasse en waarden. Een slang die zich goed weet aan te passen en de wereld naar eigen inzicht ordent. Om met de historica Donna Haraway te spreken: kan deze bom op tijd onschadelijk worden gemaakt?.

Het kapitalisme maakt van alles een (handels)waar. Exploitatie van Mars of de maan, duurzaamheid, wel of geen intensive care apparatuur enzovoort. In alle aspecten van het leven wordt iedereen overal ter wereld met het marktmechanisme geconfronteerd en eraan onderworpen. Door politici worden aan de markt vooral menselijke eigenschappen toegekend. De markt lost dit op, de markt zorgt er voor dat ….

Wapenstilstand

Kortom, elke strijd tegen elke ziekteverwekker die in de agrobusiness klaar staat om de mensheid te decimeren, zal wereldwijd de confrontatie moeten aangaan met het kapitaal en zijn lokale vertegenwoordigers. Hoezeer ook individuele leden van de heersende klasse met goedbedoelde initiatieven proberen de kreukels glad te strijken: de agribusiness is in oorlog met de volksgezondheid. En de volksgezondheid verliest.

Mocht het ervan komen dat deze strijd gewonnen wordt, dan zal onze plaats op aarde een andere zijn. We zullen ons leven moeten inpassen in de oude, lokaal heersende, ecologische milieus en stoppen de natuur te zien als een naaste concurrent in de strijd om de markt in deze wereld. Dit heeft niets te maken met utopie, maar alles met overleven.

De uitweg is niets minder dan een nieuwe wereld voortbrengen, of misschien meer in de trant van het terugkeren naar de aarde. Het zal ook helpen – met de mouwen opgestroopt – veel van onze meest urgente problemen aan te pakken.

Niemand van ons die in zijn of haar huiskamer van New York tot Beijing vastzit, of erger nog, rouwt om onze doden, wil zo’n uitbraak opnieuw doormaken. Ja, infectieziekten – voor het grootste deel van de menselijke geschiedenis de grootste bron van voortijdige sterfte –blijven een bedreiging. Maar gezien de dodelijkheid van ziekteverwekkers die nu in omloop zijn, de ergste die bijna jaarlijks zullen terugkeren, worden we waarschijnlijk geconfronteerd met een nieuwe dodelijke pandemie; in veel kortere tijd dan de honderdjarige stilte sinds 1918.

Kunnen we de manieren waarop we ons de natuur toe-eigenen fundamenteel aanpassen en met deze infecties tot een wapenstilstand komen?

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Monthlyreview. Nederlandse vertaling en bewerking: Ab de Wildt.