Op 18 december is het tien jaar geleden dat de serie opstanden en revoluties begon die bekend is geworden onder de naam de Arabische Lente. Yann Cézard van l’Anticapitaliste, het tijdschrift van de Nouveau Parti Anticapitaliste, kijkt met Gilbert Achcar terug op de laatste vijf jaar van opstanden en onderdrukking.
Van revolutie naar contrarevolutie in de Arabische wereld, moeten we vandaag de dag wanhopen? Bent u nog steeds optimistisch, ondanks de tragedies en tegenslagen van de afgelopen jaren?
Je moet nooit wanhopen zolang het potentieel bestaat dat hoop mogelijk maakt. Als atheïsten geloven we niet in wonderen of goddelijke interventie. Wat overblijft, is dus een kwestie van beoordeling van het potentieel voor verandering. Wat de Arabische wereld betreft, waren er zeker nederlagen, maar er is geen sprake van een verplettering van de massabewegingen en progressieve politieke krachten die de opstanden van 2011 hebben veroorzaakt zoals de vernietiging van de Duitse arbeidersbeweging nadat de nazi’s aan de macht kwamen.
Zelfs in het geval van Syrië, waar de situatie verreweg het meest tragisch is, is er geen sprake van een directe en systematische verplettering van die jonge mannen en vrouwen, democraten, progressieven en secularisten die aan de basis stonden van de opstand van 2011. Weinig van hen raakten betrokken bij de burgeroorlog en velen gingen in ballingschap, van waaruit ze de revolutionaire vlam in leven houden.
Tegelijkertijd is mijn oordeel ook gebaseerd op het besef dat wat in 2011 explodeerde een langdurig revolutionair proces is dat natuurlijk niet in een rechte, opwaartse lijn kon doorgaan, vooral omdat wat in het jargon de zogenaamde ‘subjectieve voorwaarden’ wordt genoemd nog lang niet waren vervuld. De terugslag was onvermijdelijk.
Het huidige kookpunt in sommige landen, met name Marokko, Tunesië en zelfs Sudan, laat echter zien dat het explosieve potentieel dat is geworteld in de sociaaleconomische en structurele crisis die de regio doormaakt, nog steeds aanwezig is en niet op het punt staat te verdwijnen. Er is geen ruimte voor optimisme. Ik verwerp het optimisme/pessimisme als alternatief. Er is vandaag de dag niet veel reden om optimistisch te zijn in de Arabische wereld, maar ik verwar optimisme niet met hoop. Hoop is gebaseerd op potentieel, de objectieve mogelijkheid op lange termijn die afhankelijk is van de subjectieve factor en het samenspel van omstandigheden. Dit is helemaal geen geloof in de onvermijdelijkheid van een stralende toekomst.
Nu we het toch over Syrië hebben, het meest tragische geval zoals u zegt, denkt u dat Assad de burgeroorlog definitief heeft gewonnen, of kan er nog een andere uitweg zijn?
Het is een pyrrusoverwinning. Assad heeft gewonnen in die zin dat hij op zijn plaats blijft, en er is nu zelfs een internationale consensus om hem op zijn plaats te houden. De laatste die zich daarbij aansloot was Macron. Vanuit dit perspectief heeft Assad gewonnen, maar hij blijft met veel aanhalingstekens aan de ‘macht’, omdat hij volledig afhankelijk is van Iran en Rusland, en zelfs in zijn eigen kamp, is een groot deel van de regio’s waarvan gezegd wordt dat ze ‘onder de controle van het regime’ staan in feite onderworpen aan de macht van oncontroleerbare milities, die officieel pro-regime zijn, maar bovenal een vorm van banditisme zijn.
Voor een heropleving van de revolutionaire beweging in Syrië zou een compromis nodig zijn dat een einde maakt aan de oorlog onder omstandigheden die de terugkeer van vluchtelingen en de vernieuwing van het politieke leven mogelijk maken. De enige mogelijkheid zou momenteel een internationale overeenkomst zijn, met inbegrip van de inzet van een internationale vredesmacht in het land, die degenen die noch het regime noch de gewapende oppositiegroepen vertrouwen, zou kunnen geruststellen.
Hoe zit het met de objectieve omstandigheden die heersten ten tijde van de revolutionaire explosie in 2011? En waarom zegt u dat de ‘subjectieve voorwaarden’ niet aanwezig waren in 2011?
Tunesië is daar een goede illustratie van. In vergelijking met andere landen in de regio waren en blijven de subjectieve omstandigheden daar verreweg het beste. Waarom is dat? Het is het enige land in de regio waar een georganiseerde arbeidersbeweging bestaat, met echte autonomie aan de basis, en zelfs op de tussenliggende niveaus. Alleen de top was onderhevig aan de macht van president Ben Ali. Het is deze unieke situatie die van Tunesië de zwakste schakel in de keten van staten in de regio heeft gemaakt, en dit werd bepaald door het bestaan van subjectieve omstandigheden die het gewicht van de objectieve crisis die de hele regio gemeen heeft, hebben vergroot.
Het is geen toeval dat de regionale opstand in Tunesië is begonnen en dat dit het eerste land in de regio was waar de volksbeweging erin slaagde een dictator uit de weg te ruimen. De arbeidersbeweging was het speerpunt en gaf richting aan de opstand van december 2010 en januari 2011 in Tunesië. Het was helemaal geen ‘Facebook-revolutie’, zoals westerse media vaak zeiden over de ‘Arabische Lente’.
Er was een krachtige organisatie die de Tunesische explosie kon leiden. Dat het een nationale opstand kon worden, was te danken aan de vakbondsfederatie, de UGTT, en met name haar meest strijdbare vakbonden, zoals de onderwijsbonden, die een sleutelrol hebben gespeeld in de verspreiding van de opstand. Het is ook geen toeval dat van de zes Arabische landen die een grote opstand hebben meegemaakt, Tunesië het enige land is waar de democratische verworvenheden tot op dit moment in stand zijn gebleven. Ook dat is het product van krachtsverhoudingen waarin de arbeidersbeweging bepalend is. De arbeidersbeweging is het belangrijkste onderdeel van de subjectieve factor in Tunesië, maar ze is beperkt gebleven tot het vooruitzicht op democratische politieke veranderingen. Ze zou radicaler moeten worden om verder te gaan, want een radicale verandering in de sociaal-politieke en sociaaleconomische orde, met andere woorden het klassenkarakter van de macht, is essentieel om uit de crisis te komen.
Dit brengt ons bij de kwestie van de revolutionaire partij en de revolutionaire krachten in de Arabische wereld. Bij het lezen van uw laatste boek word je getroffen door uw beoordeling van de fouten van links in de regio. U schetst een zeer kritisch beeld.
Ja, dat is wat de zwakte van de subjectieve omstandigheden in de regio in de eerste plaats inhoudt: de revolutionaire verandering die objectief gezien op de agenda staat, heeft geen afspiegeling onder de betrokken politieke krachten. Er is nu geen politieke kracht die in staat is om deze verandering te leiden. Natuurlijk zijn er uiterst linkse mensen die radicale veranderingen nastreven, maar in de regel zijn ze te zwak.
Wat we aan het werk hebben gezien, zijn conglomeraten van uiteenlopende politieke krachten, variërend van radicaal links tot progressief liberaal, die zich hebben verbonden met een van de twee contrarevolutionaire kampen: de krachten van de oude regimes of fundamentalistische islamitische opposities. Eerst zagen we, vanaf de opstand tegen de oude regimes, bijna overal allianties met fundamentalisten, en vervolgens zagen we in een tweede fase, of zelfs in sommige gevallen vanaf het begin (ik denk aan het geval Syrië), groepen met een meer dan dubbelzinnige houding ten opzichte van de krachten van het oude regime in naam van oppositie tegen de fundamentalisten.
In Egypte hebben we dezelfde verschuiving gezien: van een alliantie met de fundamentalisten tegen het regime, naar een open en verklaarde alliantie met het leger, dus met het oude regime, tegen de fundamentalisten. In Syrië was er, in tegenstelling tot Tunesië en Egypte, geen georganiseerd netwerk door het uiterst repressieve karakter van het regime. De oppositie was door de jaren heen door repressie gedecimeerd. De opstand werd in eerste instantie geleid door een netwerk van coördinatiecomités die zich spontaan hadden gevormd door intensief gebruik te maken van de middelen die het internet bood. Vervolgens ging het over naar een zelfverklaarde Syrische Nationale Raad, gevestigd in Istanbul onder Turkse en Qatarese voogdij en gedomineerd door de Moslimbroederschap. Een groot deel van Syrisch links is snel in dit tot mislukken gedoemde avontuur gestapt.
Nergens is er een stroming naar voren gekomen die een beetje geloofwaardig is, met een lijn van politieke onafhankelijkheid ten opzichte van de twee polen van de contrarevolutie. Deze twee polen zijn beide verankerd in de bastions van de regionale reactie: de Golfmonarchieën, waarbij Qatar de fundamentalisten steunt en de Saudis de oude regimes.
U laat in uw boek over Tunesië een paradox zien. Het Volksfront en de UGTT wilden een bondgenootschap aangaan met Nidaa Tounes, die de mannen van het oude regime samenbrengt, tegen het gevaar van een islamistische dictatuur onder leiding van Ennahdha, maar de episode eindigde in een compromis tussen de mannen van het oude regime en de islamisten. Het Volksfront werd uitgesloten van dit compromis… en veroordeeld tot politieke onafhankelijkheid. Wat voor u vrij goed nieuws is.
Ja, ‘veroordeeld’ is het woord. Een deel van Tunesisch links heeft zich in 2011 verbonden met (de islamistische partij) Ennahdha, en nadat Ennahdha na de verkiezingen aan de macht was gekomen, hebben ze zich tegen hen verzet. Dit bracht hen ertoe een alliantie te vormen met de restanten van het oude regime, gegroepeerd in Nidaa Tounes, tegen Ennahdha. Het is een beetje hetzelfde scenario als in Egypte: er waren op 30 juni 2013 in Egypte grote demonstraties tegen de regering van de Moslimbroederschap voorafgaand aan de militaire staatsgreep van 3 juli, en op 6 augustus 2013 dwingt een enorme mobilisatie in Tunesië Ennahdha om een proces van het opgeven van de macht in te gaan. Met het verschil dat er in Tunesië waar het leger niet dezelfde rol speelt en niet dezelfde invloed heeft, geen sprake was van een staatsgreep.
Ten tijde van de vorming van de regering door Nidaa Tounes stond een deel van de Tunesische linkerzijde op het punt om er deel van uit te maken. Wat dit verhinderde was de keuze van Nidaa Tounes om Ennahdha te coöpteren in plaats van links, en aangezien links Ennahdha tot absolute vijand had verklaard, was het voor hen niet mogelijk om deel te nemen aan deze coalitieregering. Ze werden daarom ‘veroordeeld’ tot onafhankelijkheid. Dat was het beste wat hen kon overkomen. Maar ook hier is de Tunesische linkerzijde niet op het door de situatie vereiste niveau van radicalisme.
De situatie is nogal explosief. De jeugdwerkloosheid is enorm en de sociaaleconomische omstandigheden verslechteren gestaag. Dit vraagt om een radicalere houding dan die van het Volksfront tot nu toe. In plaats van de arbeidersbeweging op het politieke pad van de klassenmacht te duwen, houdt links vast aan de mythe van het syndicalisme dat ze buiten de politiek moet blijven, in tegenstelling tot wat de UGTT historisch gezien was. Dit gebrek aan radicalisme aan de linkerkant is een van de sleutels (niet de enige) die verklaart waarom het radicalisme van het totalitaire fundamentalisme van IS zoveel jonge Tunesiërs heeft weten aan te trekken. Tunesië heeft in verhouding tot zijn bevolking de meeste jongeren aan IS geleverd. De andere sleutels zijn de jeugdwerkloosheid en de immense frustratie van een jeugd die in 2011 in verandering geloofde en een van de drie oudste staatshoofden ter wereld als president had!
In Egypte en Tunesië zijn islamisten van het type Moslim Broederschap aan de macht gekomen. Wat is er van hen geworden in de machtsstrijd? In het Westen hoor je geluiden – die de laatste jaren oorverdovend zijn geworden – dat de Arabische revoluties een misverstand waren, ze waren van meet af aan gedoemd om gedomineerd te worden door reactionaire krachten, de islamisten. Maar u zegt in uw boek dat het islamisme ‘de dominante contra-hegemonische ideologie’ was in de Arabische wereld sinds het begin van de jaren tachtig. Dus hoe zit het nu? En hoe kan revolutionair links zich ontworstelen aan de wurggreep van de twee grote contrarevolutionaire krachten in de regio?
In 2011 is deze oriëntalistische visie dat de cultuur, de religie van deze bevolkingen hen zou veroordelen tot de reactie, een tijdje teruggedraaid. Er werd ingenieus opgemerkt: ‘Kijk, deze Arabieren streven dezelfde dingen na als wij’… Het duurde niet lang: met de terugslag werd het oude discours weer van kracht: ‘Het is beter om dictators in die landen te hebben dan fundamentalisten die het enig mogelijke alternatief zijn. Het is een zeer verachtelijk manier van kijken.
Dat neemt niet weg dat het feit dat de Moslimbroederschap een cruciale rol zou spelen een uitgemaakte zaak was. Het is een kwestie van machtsverhoudingen. De nederlaag van het linkse nationalisme dat de regio in de jaren zestig domineerde, gesymboliseerd door de Arabische nederlaag in Israël in juni 1967, maakte de weg vrij voor de opkomst van twee tegengestelde polen: een nieuw radicaal links en fundamentalistische krachten. Deze laatsten werden door de Verenigde Staten en de Golfmonarchieën gesteund als tegengif voor links-nationalisme. In de jaren zeventig werden ze door regeringen tegen radicaal links gepromoot – overal, ook in landen als Tunesië en Algerije, waar ze later verpletterd zouden worden omdat ze gevaarlijk werden voor de machthebbers.
Maar in de hele regio werd de Moslimbroederschap, net als de Salafisten, financieel en via de televisie gesteund door de Golfmonarchieën. Halverwege de jaren negentig werd Qatar sponsor van de Moslimbroederschap en lanceerde het aan hen ter beschikking gestelde Al Jazeera-kanaal. Dus toen de opstand kwam, kregen deze krachten, zelfs daar waar ze hard werden onderdrukt, financiële middelen en televisie. Het was dus duidelijk dat ze een leidende rol zouden gaan spelen.
Qatar heeft ze onder leiding van de Verenigde Staten tijdens Obama naar voren geschoven als een contrarevolutionaire optie voor westerse landen. Het was de optie om de beweging te kanaliseren, een keuze voor herstel. Aan de andere kant was er een regelrechte contrarevolutionaire optie van confrontatie en verplettering, gesteund door de Saudi’s. In Bahrein greep men direct in, maar terwijl men de beweging overal elders in de kiem had willen smoren, bleken de machtsverhoudingen anders te liggen, waardoor frontale repressie werd voorkomen.
Het was toen de ‘hersteloptie’ die de regering-Obama verleidde. De Verenigde Staten bevonden zich toen op het zwakste punt van hun hegemonie in de regio sinds hun eerste oorlog tegen Irak in 1991. In 2011 verlieten ze Irak met een enorme nederlaag: niet alleen ontsnapte het land aan hun controle, maar het kwam ook onder de invloed van hun aartsvijand, Iran. De regering-Obama maakte daarom gebruik van de optie die door Qatar werd gepromoot. In Egypte en Tunesië oefenden de westerse regeringen druk uit om deze krachten aan de macht te laten komen. In Marokko heeft de monarchie het voortouw genomen en het lokale equivalent van de Moslimbroederschap in de regering gecoöpteerd om haar te dwingen de sociaaleconomische problemen aan te pakken, in de veronderstelling dat ze daardoor haar geloofwaardigheid zou verliezen, terwijl ze het protest dat 2011 ook in dat land was ontstaan, onschadelijk zou maken.
Maar dat duurde niet lang. Het oude regime reageerde uiteindelijk. Syrië is het land dat het ‘domino-effect’ dat in Tunesië was begonnen heeft gestopt, dankzij de steun van Iran, dat sinds 2013 massaal ingrijpt. Dit is het signaal voor een wereldwijde ommekeer in de situatie, die zich vervolgens voortzette in Egypte met de staatsgreep, in Tunesië met het aan de macht komen van Nidaa Tounes, en vervolgens met de burgeroorlog in Libië en Jemen. Overal is er een confrontatie tussen de twee contrarevolutionaire kampen. Het oude regime zit middenin een tegenoffensief: zelfs in Libië, waar het radicaal is ontmanteld, hergroepeert generaal Haftar zijn overblijfselen tegen de fundamentalisten. Het is deze botsing van de twee opties die de huidige crisis tussen Qatar enerzijds en de Saudi’s en de Verenigde Arabische Emiraten anderzijds grotendeels verklaart.
Kunnen we teruggaan naar de ervaring van de islamisten die aan de macht zijn? Veel westerse commentatoren zijn verbaasd over het beleid van de Moslimbroederschap in Egypte en Tunesië om te zien in hoeverre ze bereid waren een neoliberaal beleid te voeren, en helemaal niet ‘antiwesters’. Kunt u bovendien meer zeggen over de huidige crisis tussen Qatar en Saoedi-Arabië en zijn bondgenoten?
De Verenigde Staten wisten heel goed waar ze stonden met de Moslim Broederschap. In een tijd waarin de Arabische wereld in een linkse stemming verkeerde, werkten de Verenigde Staten samen met de Moslimbroederschap, met het Saudische regime als derde element van deze drie-eenheid. Na de massale militaire interventie van de VS in Irak in het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw was er sprake van een flinke ruzie. Het was een zeer impopulaire interventie, en de Moslimbroederschap was er ook tegen.
Maar daarna zagen we weer een toenadering tussen hen en Washington, vooral na 11 september 2001, toen Washington hen weer waardeerde, niet alleen als bondgenoten tegen links, maar ook als ‘gematigde’ bondgenoten tegen Al-Qaida en de zogenaamde jihadisten, die toen een grote zorg werden voor de Verenigde Staten. Onder de regering Bush was er al sprake van een mentaliteitsverandering: Washington had de gesprekken met de Moslimbroederschap hervat en ook daar speelde Qatar zijn rol als tussenpersoon. In 2011 waren de Verenigde Staten erg blij met de Moslim Broederschap als optie in een land als Egypte, om een ontwikkeling te voorkomen die duidelijk tegen hun belangen in ging.
Inderdaad, met Morsi aan de macht, is het niet alleen neoliberalisme. Niemand, of je moet echt heel naïef zijn, beschouwde de islamisten als een linkse kracht op sociaaleconomisch terrein. Ze houden zich volledig aan de neoliberale ideologie, ook in hun opvatting op sociaal vlak, wat voor hen een kwestie van liefdadigheid is die door religieuze instellingen wordt geboden, en niet een recht van de burgers en een verplichting van de staat. Het is niet alleen op dit gebied, dat vanzelfsprekend is, maar ook op het gebied van het buitenlands beleid dat de Moslimbroederschap de Verenigde Staten heeft weten te behagen.
Morsi stelde op geen enkele manier hun nauwe relatie met Egypte ter discussie. Hoewel Hamas de Palestijnse tak van de Moslimbroederschap is, speelde Morsi bovendien de rol van bemiddelaar in het conflict in Gaza in plaats van Hamas te steunen. Hij werd hiervoor geprezen door de regering Obama. De optie van de Moslimbroederschap is daarom een zeer rationele keuze van de Verenigde Staten, en daarom heeft de regering Obama bij de militaire staatsgreep in Egypte in 2013 haar onvrede niet onder stoelen of banken gestoken. Ik denk dat ze zich daarin vergist hebben, want het alternatief zou een radicalisering van de sociale beweging zijn geweest, wat in Egypte in 2013 een sterke mogelijkheid was.
De Saudis en de Verenigde Arabische Emiraten steunden daarentegen enthousiast de machtsovername van Sissi in Egypte. De Egyptische staatsgreep was een zware politieke nederlaag voor Qatar. Maar vooral na de wisseling van hun vorst waren de Saudis – geobsedeerd door de Iraanse dreiging en gezien het feit dat ze in landen als Syrië en Jemen in hetzelfde kamp zaten als de Moslimbroederschap – een tijd lang voorstander van het soennitische verenigde front, met de Moslimbroederschap en Qatar. Totdat Trump aan de macht kwam.
Met Trump komt in Washington een islamofobe kracht aan de macht, die sterk contrasteert met het beleid van de regering-Obama. De extreemrechtse adviseurs van Trump drongen er bij hem op aan om de Moslimbroederschap als ’terroristen’ te classificeren. Zij voelen zich verwant met de Verenigde Arabische Emiraten, die fel gekant zijn tegen de Moslimbroederschap. De Emiraten zijn zeer nauw verbonden met Egypte, waarmee ze in Libië ingrepen om Haftar, die net Benghazi had ingenomen, te steunen. Samen hebben ze de Saudi’s in de richting geduwd van een nieuwe verharding in de kwestie. Het bezoek van Trump aan het koninkrijk was de gelegenheid om die overeenstemming te bevestigen. Vandaar de sterke druk op Qatar om te stoppen met het steunen van de Moslimbroederschap.
Dit is wat er momenteel in de kern gebeurt. We zijn getuige van een conflict tussen enerzijds Qatar, dat door Turkije wordt gesteund (Iran maakt zeker gebruik van de situatie, maar Qatar let er goed op dat het zich aan deze kant niet bemoeit met Washington, terwijl er met Turkije geen probleem is omdat het lid is van de NAVO) en anderzijds de as Saoedi-Arabië-Verenigde Arabische Emiraten-Egypte. De Amerikaanse regering is op dit punt verdeeld tussen enerzijds Trump en zijn extreemrechtse islamofobe adviseurs die neigen naar Caïro en Abu Dhabi, en anderzijds het ministerie van Buitenlandse Zaken en het Pentagon – vooral omdat Qatar de grootste Amerikaanse basis en het militaire commandocentrum voor de hele regio herbergt op kosten van de emir. Zowel het Pentagon als het ministerie van Buitenlandse Zaken hebben een somber beeld van dit conflict.
Denkt u dat de episode van de islamisten aan de macht, daarna hun val in Egypte en hun terugtocht in Tunesië, de islamistische ideologie in een deel van de Arabische wereld verzwakt, en dat dit meer mogelijkheden geeft aan revolutionair links?
Niet automatisch. Sissi is niet beter voor de revolutionaire linkerzijde dan Morsi. In zekere zin is het zelfs andersom: met Morsi aan de macht was het effectiever om de Moslimbroederschap in diskrediet te brengen dan om er weer een slachtoffer van te maken. Deze reactionaire staatsgrepen zijn winnende tegenrevoluties, terwijl Morsi aan de macht het revolutionaire potentieel niet in gevaar bracht; integendeel, de situatie werd steeds radicaler. De komst van het leger maakte een einde aan deze radicalisering. De Moslimbroederschap en revolutionair links zijn geen communicerende vaten. Er is niet slechts een tegenstelling tussen twee partijen, maar er is sprake van een driehoeksverhouding, en dus verbetert de nederlaag van de Moslimbroederschap, als het via een versterking van het oude regime en de gewapende contrarevolutie gaat, de condities voor links niet, verre van dat. Het is dus ingewikkelder.
Wat nog overblijft van het echte potentieel voor links is de sociaaleconomische crisis. In Egypte koos Sissi voor de door het IMF bepleite shocktherapie. Maar die is gedoemd te mislukken: er zal geen spectaculaire opleving zijn in particuliere investeringen in de context van de Arabische landen. Wat overblijft is de schok zonder de therapie, zoals in de jaren negentig van de vorige eeuw in Rusland werd gezegd. Maar de volkswoede groeit, en de gedoogperiode van Sissi is al voorbij. Het probleem blijft het vermogen van linkse krachten om zich te organiseren als alternatief voor zowel het oude regime als de fundamentalisten. Dat links moet worden opgebouwd. De omstandigheden voor de opbouw ervan zijn nu veel beter dan vóór 2011. De regio heeft decennialang onder despotisme geleefd en zag in 2011 voor het eerst dat volksbewegingen dictators ten val brachten. Deze ervaring is een bron van hoop voor de toekomst. We zitten in een langetermijnproces dat vele jaren, zo niet decennia zal duren.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op l’Anticapitaliste. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.
