De Elvis of Cultural Theory over de Profeet: Žižek over Trotski

Je weet dat ik me inspan om het kort te houden, dat maakt deel uit van mijn poëtica. Soms gaat ‘t moeilijk, ook omdat ik al eens schrijf over iets waar mijn lezers niets van afweten. Over het trotskisme bijvoorbeeld, een politieke stroming die nauwelijks aanhangers telt. Een mens heeft dan de neiging om de schoolmeester uit te hangen, iets wat trotskisten trouwens vaak verweten wordt.

Over dat trotskisme heeft ook Slavoj Zizek (d.i. de Elvis uit de titel ⁽¹⁾The Elvis of cultural theory is een bijnaam van Slavoj Žižek, een hedendaagse Sloveense filosoof. De profeet slaat dan weer op de bekende driedelige biografie die Isaac Deutscher over Leon Trotski schreef: The prophet armed, The prophet outcast en The prophet unarmed., eigenlijk Žižek, maar ik moet haast het onmogelijke doen om die tekens telkens goed te krijgen) een interessant stuk geschreven, voorwoord bij een heruitgegeven boek van Trotski: Terrorism and Communism. ⁽²⁾Terrorism and Communism. A Reply to Karl Kautsky by Leon Trotsky. Preface by H.N. Brailsford. Foreword by Slavoj Žižek. Part of the Revolutions series. 240 pp. Uitg. VERSO. London/New York 2017. (Eerste uitgave 2007) Dat voorwoord heet in de ondertitel veelzeggend: Despair and Utopia in the Turbulent Year of 1920. Veelzeggend, omdat het ons eraan herinnert dat het boek in ’t midden van een bloedige burgeroorlog geschreven werd, iets wat de inhoud ervan erg tekent.

Trotski zegt daar in zijn autobiografie zelf over: ‘Twee en een half jaar bracht ik met korte onderbrekingen door in de spoorwagen, die vroeger ten dienste had gestaan van een verkeersminister. De wagon was van het standpunt van ministerieel comfort goed uitgerust, maar voor werken weinig geschikt. Hier ontving ik onderweg de berichtgevers, overlegde met de plaatselijke militaire en civiele autoriteiten, werkte de telegrafische berichten door, dicteerde bevelen en artikelen. Van hieruit ondernam ik met mijn medewerkers in auto’s grote reizen langs het front. In de vrije uren dicteerde ik in de wagon mijn boek tegen Kautsky (Terrorisme en Communisme) en een reeks andere werken.’ ⁽³⁾Mijn leven van Leon Trotsky kan hier gedownload worden: https://www.marxists.org/nederlands/trotski/1929/1929mijnleven.pdf. Over zo’n oponthoud van Trotski’s trein gaat het verhaal Svyazhsk van de schrijfster Larissa Reissner. Ik schreef er hier een stukje over.

Uit mijn activistische jaren herinner ik me dat de trotskisten dat boek ‘t liefst negeerden. Die herinnering wordt gestaafd door wat Zizek zegt: Ernest Mandel heeft het als Trotski’s slechtste boek aan de kant gezet.

Zizek ziet dat anders: ‘De strijd voor Trotski zou gewonnen moeten worden op het strikte stalinistische terrein van terreur en industriële mobilisatie: het is hier dat de minimale, maar cruciale, verschil tussen Trotski en Stalin aangetoond moet worden.’

Wat is dat minimale, maar cruciale verschil dan, volgens Zizek? Vóór de stalinistische periode was de staatsterreur iets wat openlijk door de communisten verkondigd werd, die het rechtvaardigden als tijdelijk en noodzakelijk om de burgeroorlog te winnen. In het stalinisme daarentegen was terreur een inherent deel van het bewind. Mij lijkt dat iets te zijn wat we al wisten, maar ’t is niet slecht dat die Zizek het ook eens zegt.

Ten slotte nog dit. Žižek begint zijn inleiding met het ontmantelen van valse beelden over Trotski’s identiteit, en een ervan mag ik in mijn zak steken: ‘Trotski de anti-bureaucratische libertaire criticus van de stalinistische Thermidor, aanhanger van de zelforganisatie van de arbeiders, aanhanger van de psychoanalyse en moderne kunst, vriend van de surrealisten, enz.’

‘t Zijn inderdaad thema’s die ikzelf graag aansnijd. Bewust, want je mag van mij zeker zeggen dat het trotskisme politiek gefaald heeft, maar zelf vind ik er veel in dat de moeite van ‘t doorgeven waard is. En ja, dan kom je algauw uit bij 1 en ander wat Žižek in bovenstaand citaat aanhaalt. Žižeks vals beeld wordt ook niet veroorzaakt doordat het leugens zijn, maar omdat ’t eenzijdig is. Zelf ga ik dat niet bijspijkeren hoor, er zijn genoeg anderen die dat maar al te graag doen.

P.S.: Dit past wel goed bij dit stuk, vind ik. Een stukje luisterplezier onder de titel De G-spot van de politiek. Je kunt ernaar luisteren als je  hier klikt.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op De Laatste Vuurtorenwachter.