Dat rechts de verkiezingen won was geen verrassing. Wat wel verrassend was, was hoe doorslaggevend het aandeel van extreemrechts was in de totale rechtse overwinning. Voor Geert Wilders loonde jarenlang geduld terwijl de VVD (liberalen, partij van Rutte) gokte en verloor.
De electorale opmars van extreemrechts ging grotendeels ten koste van (centrum)rechts. Met 37 van de 150 Kamerzetels heeft de PVV nu een ruime voorsprong op de nummer twee, GroenLinks/PvdA die 25 zetels won. Het totaal aantal zetels voor linkse partijen bleef constant, terwijl de partijen die deel uitmaakten van de centrumrechtse regering allemaal zetels verloren, soms fors. Met andere woorden, rechts heeft zich gehergroepeerd en is geradicaliseerd, terwijl links niet in staat was om uit zijn eerdere zwakke positie te komen. Hoe kan dat worden verklaard?
Op een meer direct niveau lijkt een tactische keuze van de VVD een averechtse uitwerking te hebben gehad. In juli van dit jaar veroorzaakte premier Mark Rutte een crisis in de zittende regering door aan te dringen op nieuwe beperkingen van de rechten van vluchtelingen. Rutte overschreed opzettelijk een rode lijn van een van de coalitiepartners van de VVD en veroorzaakte daarmee de val van zijn eigen regering en nieuwe verkiezingen.
Dat was een poging van de VVD om de kwestie van vluchtelingen en migratie centraal te stellen in de verkiezingsstrijd. De VVD hoopte door op dat punt verder naar rechts te gaan voldoende steun te krijgen om weer de grootste partij van het land te worden. Rutte stapte opzij voor Dilan Yeşilgöz. Yeşilgöz, minister van Justitie, ging verder met het aanscherpen van het rechtse profiel van de VVD, vooral door middel van overdreven verhalen over het vermeende gemak waarmee migranten Nederland binnen kunnen komen.
De gok van de VVD was dat de verkiezingen zouden uitdraaien op een polarisatie tussen hen en centrumlinks op het gebied van migratie en Yeşilgöz werd gepresenteerd als de opvolger van Rutte. Die electorale tactiek leek zinvol: Rutte is sinds 2010 premier en heeft altijd zijn populariteit weten te behouden. Door de verkiezingsstrijd te richten op migratie, hoopte de VVD kwesties te vermijden waarvoor de partij kwetsbaar is, zoals de huizencrisis en de stijgende kosten van levensonderhoud. De VVD verloor echter 10 zetels en behaalde slechts 24 zetels.
De extreemrechtse opmars
Paradoxaal genoeg werkte de tactiek van de VVD te goed. De nadruk op een vermeende ‘vluchtelingencrisis’ en beperking van migratie kwam ten goede aan de partij die sinds haar oprichting in 2006 het sluiten van de grenzen en vijandigheid jegens migranten bovenaan in het vaandel voert: de PVV van Wilders. Niet alle eer voor de overwinning van Wilders kan echter naar de VVD gaan. Een journalistieke gemeenplaats in de afgelopen weken was dat Wilders zijn standpunten had ‘gematigd’, maar het PVV-programma bleef even radicaal anti-migranten als altijd. De partij wil de grenzen volledig sluiten voor asielzoekers en ‘geen islamitische scholen, Korans of moskeeën’ in Nederland. Dergelijk racistisch beleid wordt gecombineerd met repressieve retoriek over ‘zero tolerance voor straattuig’, inclusief de inzet van het leger, het denaturaliseren en deporteren van criminelen met een dubbele nationaliteit en preventieve arrestaties van mensen die geacht worden te sympathiseren met ‘jihadisme’.
Wilders is niet veranderd, wat veranderd is, is de dynamiek tussen rechts en extreem-rechts. Rutte koos ervoor om Wilders, zijn belangrijkste concurrent op rechts, buitenspel te zetten door de standpunten van de PVV af te doen als ‘onrealistisch’ en zijn VVD te presenteren als de partij die het rechtse beleid efficiënter zou kunnen uitvoeren. Deze benadering normaliseerde in toenemende mate de standpunten van de PVV, standpunten die alleen werden verworpen omdat ze zogenaamd onmogelijk uit te voeren waren. In plaats van te proberen zichzelf te positioneren als een junior partner voor de VVD, hield Wilders vast aan zijn houding als de rechtse oppositie tegenRutte en bleef hameren op zijn kernpunten. Op 22 november plukte Wilders de vruchten van die langetermijnaanpak. Dat een andere extreem-rechtse partij, het FvD, een partij die een paar jaar geleden nog veel succes had geboekt, in een crisis was beland, grotendeels vanwege de megalomanie van haar leider Thierry Baudet, kwam ook Wilders ten goede toen hij het aantal extreem-rechtse stemmen consolideerde en uitbreidde.
Wilders is een doorgewinterde politicus, een van de langstzittende leden van het Nederlandse parlement en in staat om verder te kijken dan de volgende verkiezingscyclus. Hij begon zijn carrière eind jaren negentig bij de VVD, waarvan hij zich in 2006 afsplitste om de PVV te vormen. Aanvankelijk combineerde de PVV haar racisme en anti-migrantenbeleid met een radicaal pro-vrije markt discours, een geradicaliseerde versie van het neoliberalisme van de VVD. In de afgelopen tien jaar heeft de PVV haar retoriek echter verlegd naar een soort ‘verzorgingsstaatschauvinisme’, waarbij ze zichzelf presenteert als de beschermer van gewone mensen en van de overblijfselen van het Nederlandse welvaartsstelsel. Voor de PVV is de uiteindelijke oorzaak van het terugdringen van de verzorgingsstaat de aanwezigheid van parasiterende migrantengemeenschappen, vooral moslims, in de Nederlandse samenleving en de verspilling van geld aan ‘linkse hobby’s’ zoals maatregelen om klimaatverandering tegen te gaan. Dit geld, suggereert de PVV, zou voldoende zijn geweest om de levensstandaard van de ‘echte’ Nederlanders te beschermen. In haar verkiezingsprogramma presenteerde de PVV ook ‘progressieve’ voorstellen zoals het afschaffen van btw op dagelijkse levensbehoeften, het verlagen van de zorgkosten en het terugbrengen van de pensioenleeftijd van 67 naar 65 jaar.
Dergelijke ideeën zijn ongetwijfeld populair, maar ondergeschikt aan de kernagenda van de PVV. Voor Wilders zijn het slechts middelen om zijn doel te bereiken; het sluiten van de grenzen en het aanvallen van de rechten van minderheden, vooral die van moslims. Tussen 2010 en 2012 werd de eerste regering onder leiding van Rutte gesteund door de PVV die, in de woorden van Wilders, ‘bezuinigingsmaatregelen accepteerde in ruil voor grenzen aan immigratie’. In het parlement kwam de PVV met een wetsvoorstel dat CAO’s zou ondermijnen, stemde voor verdere beperking van de toegang tot sociale zekerheid en verzette zich tegen pogingen om belastingontduiking aan te pakken. Dat het ‘sociale beleid’ van de PVV grotendeels holle retoriek is, wordt echter niet consequent door de linkse partijen naar voren gebracht.
Links stagneert
Het totale aandeel van linkse partijen in het nationale parlement is ongeveer gelijk gebleven ten opzichte van voor de verkiezingen. De nummer twee in de verkiezingsuitslag was de gezamenlijke lijst van de PvdA en GroenLinks. Samen behaalden die twee partijen acht nieuwe zetels, een bescheiden vooruitgang die als een teleurstelling kwam. Centrumlinks stelde Frans Timmermans, voormalig Eurocommissaris, kandidaat in een poging hem te presenteren als toekomstig premier, iemand die progressief was, maar ook iemand die vertrouwd kon worden om de Nederlandse staat te besturen. De aanpak van de coalitie van PvdA en GroenLinks om gematigd progressieve voorstellen te combineren met een technocratische uitstraling en een oriëntatie op het vormen van een regeringscoalitie met partijen aan de rechterkant had enig succes in het aantrekken van stemmen uit het midden, maar niet in het aantrekken van veel nieuwe kiezers naar links.
De SP verloor ondertussen vier van haar negen zetels. De partij is gefixeerd geraakt op het combineren van een steeds conservatiever profiel over ‘culturele’ kwesties (migratie, maar ook maatregelen tegen klimaatverandering) met progressieve sociaaleconomische standpunten. Voortdurende tegenslagen zijn niet genoeg geweest om de SP te overtuigen van koers te veranderen. De huidige leider Lilian Marijnissen heeft die positie sinds 2017: november 2023 was voor haar de zevende keer dat de partij electoraal achteruit ging. De laatste keer dat de partij winst boekte in landelijke verkiezingen was in 2006 en sindsdien heeft de partij tienduizenden leden verloren. De nadruk die de SP in de verkiezingscampagne legde op de beperking van arbeidsmigratie versterkte het rechtse kader dat migranten als zodanig een probleem vormen, terwijl de partij verzuimde zich te richten op haar sterke punten zoals huisvesting en gezondheidszorg. De SP verloor uiteindelijk een groot aantal stemmen aan rechts en extreem-rechts.
Een bittere pil voor radicaal-links is het verdwijnen van de radicale partij BIJ1 uit het parlement. BIJ1, ontstaan uit met name de antiracistische beweging, was in staat om steun te verzamelen uit verschillende delen van activistisch en uiterst-links, maar werd geteisterd door interne ruzies. De Partij voor de Dieren verloor de helft van haar zetels en werd gereduceerd tot drie zetels. De Partij voor de Dieren kreeg geleidelijk steeds meer steun voor haar principiële ecologische standpunten, maar de partij is verdeeld en onduidelijk over hoe ze zich moet verhouden tot linkse kwesties in het algemeen, niet alleen ecologie. De afgelopen maanden was er ook een lelijke strijd over het leiderschap van de partij en verdeeldheid.
Vooruitzichten
De vorming van een rechtse coalitie onder leiding van Wilders is nu mogelijk. Een andere grote winnaar bij de verkiezingen is de nieuwe partij NSC, een afsplitsing van het christendemocratische CDA. De NSC kwam het parlement binnen met 20 zetels. NSC is een conservatieve partij, een versie van de christendemocratie zonder expliciete religieuze verwijzingen. Samen met VVD, de rechtse BoerBurgerBeweging, die ook grotendeels gebaseerd is op brokstukken van de CDA-basis, en NSC zou de PVV een meerderheid krijgen. Maar NSC heeft gezegd geen coalitie te willen vormen met een partij als de PVV die fundamentele principes als gelijkheid voor de wet en vrijheid van godsdienst wil aantasten. En de VVD heeft na haar verkiezingsnederlaag gezegd dat de partij niet in de regering zou moeten gaan, maar slechts gedoogsteun geven aan een rechtse regering. Zulke bezwaren zouden wel eens manoeuvres kunnen zijn om concessies van de PVV los te krijgen. De komende regering zal waarschijnlijk behoorlijk instabiel zijn. Zeker is dat er van de ‘progressieve’ economische voorstellen van de PVV weinig over zal blijven.
De situatie is somber, maar tegenstrijdig; de afgelopen weken was er de grootste demonstratie tegen klimaatverandering ooit in de Nederlandse geschiedenis, maar de winnaar van de verkiezingen is een partij die klimaatverandering belachelijk maakt als onzin. Ook de solidariteit met Palestina heeft velen op straat gebracht, maar de PVV is trots op haar onvoorwaardelijke steun aan Israël en wil de Nederlandse ambassade naar Jeruzalem verplaatsen. De komende tijd zal links in het defensief zijn. Het tegengaan van het anti-migrantenbeleid en racisme en het opkomen voor de rechten van minderheden, vooral die van moslims, zullen centraal moeten staan.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op International Viewpoint. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.
