Van Oekraïne tot Taiwan is Eurazië opnieuw het epicentrum geworden van een grote confrontatie tussen grootmachten (de Verenigde Staten, China en Rusland). Om dit te analyseren, moeten we ons bevrijden van de mentale software die we geërfd hebben van de Koude Oorlog, opnieuw denken en ten volle rekening houden met de planetaire context – die van een globale, multidimensionale crisis. Deze bijdrage heeft niet de pretentie volledig te zijn, maar is eerder een uitnodiging tot discussie.
De internationale politieke situatie wordt beheerst door het conflict tussen een nieuwe opkomende macht, China, en de gevestigde macht, de Verenigde Staten. Deze confrontatie wordt hier geanalyseerd als een inter-imperialistisch conflict. De sociale structuur van China is zeker heel specifiek (en dat is geen detail), maar de omvang van de breuk in de continuïteit tussen het maoïstische regime en dat van Xi Jinping is goed gedocumenteerd.(1)Zie met name Pierre Rousset, From whence did the new Chinese capitalism arise? ‘Bourgeoisification’ of the bureaucracy and globalization. Er is uiteraard controverse op dit gebied en het begrip imperialisme zelf kent verschillende legitieme interpretaties (zoals wanneer we het hebben over het imperialisme van Tsaristisch Rusland). Het is perfect mogelijk om de aan de gang zijnde geopolitieke conflicten te bestuderen en tegelijk bedenkingen te hebben over het ontwikkelingsstadium van de Chinese (of Russische) maatschappij, zonder dat dit de analyse verstoort – tenzij men denkt dat de regimes van Xi Jinping en Poetin – die het resultaat zijn van contrarevoluties – nog steeds ‘progressief’ zijn.
Het conflict tussen een opkomende macht en de gevestigde macht is een klassiek scenario. Maar het moet absoluut in zijn historische context worden geanalyseerd. De huidige context is die van de mondiale crisis waarin de kapitalistische globalisering ons heeft gestort, een context dus waarvan de implicaties ongekend zijn. We zullen hierop terugkomen, maar laten we eerst de bijzondere plaats benadrukken die Eurazië in de mondiale geopolitiek inneemt.
Eurazië en conflicten tussen grote mogendheden
Het grote spel tussen de opkomende macht en de gevestigde macht speelt zich overal ter wereld af, maar om historische en geostrategische redenen is het bijzonder acuut in Eurazië. Het continent, een uiterst belangrijke economische zone (met China in het hart), grenst in het westen aan de Noord-Atlantische Oceaan en in het oosten aan de Indo-Pacifische zone, van waaruit China zich kan projecteren tot aan de Stille Zuidzee. Het was het epicentrum van de revolutionaire en contrarevolutionaire omwentelingen van de twintigste eeuw waarbij Europa, Rusland, China, Vietnam en vele andere landen in de regio betrokken waren. Het heeft, ingrijpender dan elders, nazisme, stalinisme, verdeling in blokken en oorlogen meegemaakt.
Het continent draagt de littekens van die tijd. De nucleaire dreiging is wereldwijd, maar Eurazië heeft een monopolie op ‘hot spots’, waar de bezitters van kernwapens dezelfde grens delen – Rusland en NAVO-leden in het westen, India en Pakistan in het centrum, Taiwan in het zuiden (China-VS), het Koreaanse schiereiland in het oosten.
Dat verleden is echter voorbij. De internationale nederlaag van mijn activistische generatie in de jaren tachtig maakte de weg vrij voor de uitbreiding van de neoliberale contrarevolutie en de kapitalistische globalisering. Het vocabularium en de reflexen van de zogenaamde Koude Oorlog (brandend in Azië) zijn opnieuw opgedoken in reactie op de invasie van Oekraïne en dit analysekader is niet minder verouderd. Rusland en China zijn geïntegreerd in dezelfde wereldmarkt als de Verenigde Staten en Europa. Een van de grote vraagstukken van dit moment betreft de tegenstellingen die worden veroorzaakt door conflicten tussen staten in een onderling afhankelijke wereld die wordt beheerst door het vrije verkeer van goederen en kapitaal.
We moeten ons bevrijden van de min of meer onbewuste analytische software van de Koude Oorlog om opnieuw na te denken nu Eurazië opnieuw het toneel is geworden van een acute confrontatie tussen de grootmachten, hetzij in het oosten rond Taiwan sinds Xi Jinping aan de macht is gekomen, hetzij in het westen sinds de invasie van Oekraïne.
De Verenigde Staten blijven veruit de grootste militaire mogendheid ter wereld, maar dat betekent niet dat ze altijd en overal in een superieure positie verkeren. Die superioriteit hangt af van de aard van het inzetgebied, de betrouwbaarheid van de bondgenoten, de binnenlandse politieke situatie, de logistiek, enzovoort. We kunnen inderdaad zeggen dat ze op alle Euraziatische ‘fronten’ in een situatie van zwakte hebben verkeerd.
President Obama had de ‘speerpunt’ van het politiek-militaire apparaat van de VS naar Azië willen kantelen. Hij kon dat niet, verstrikt in de crisis in het Midden-Oosten. Peking heeft van de gelegenheid gebruik gemaakt om greep te krijgen op de hele Zuid-Chinese Zee waarover het zijn soevereiniteit heeft uitgeroepen zonder rekening te houden met de maritieme rechten van andere oeverstaten. Het exploiteert de economische rijkdom ervan en heeft een reeks kunstmatige eilanden gebouwd die een dicht netwerk van militaire bases op riffen huisvesten. Donald Trump is er niet in geslaagd een samenhangend beleid ten aanzien van China te voeren. Joe Biden is erin geslaagd de VS weer op het front Azië-Stille Oceaan te richten, maar hij staat voor een voldongen feit.
Oorlog is niet alleen een militaire aangelegenheid, verre van dat, maar de uitkomst van gevechten is niet zonder betekenis. Een conflict in de Zuid-Chinese Zee zou op het eerste gezicht echter in het voordeel van Peking uitvallen, dat gebruik zou kunnen maken van zijn modernste wapens, van de gecombineerde vuurkracht van een gemilitariseerde maritieme zone en een gemilitariseerde kustlijn, van de nabijheid van bases op het vasteland (raketten, luchtvaart enzovoort), en van de logistieke faciliteiten van een modern wegen- en spoorwegennet (snelheid van vervoer en verplaatsing aan het front van troepen, munitie enzovoort) De oorlog in Oekraïne duurt lang en we zien hoezeer hij munitie verbruikt! De voortdurende herbewapening van de fronten is een belangrijke beperking, die voor Peking veel eenvoudiger op te lossen is dan voor Washington. Het Pentagon staat voor een ingewikkelde opgave.
Bij deze analyse kunnen echter vraagtekens worden geplaatst.(2)Zie in het bijzonder Pierre-Antoine Donnet, Taïwan: comment comprendre les déclarations de Joe Biden? China heeft geen ervaring met moderne oorlogsvoering. De maoïstische strategie was defensief, met het leger en de mobilisatie van het volk als pijlers. Xi Jinping bouwt met geweld aan de attributen van een grote mogendheid met de marine als haar pijler. Zijn troepen, zijn uitrusting, de betrouwbaarheid en precisie van zijn wapens, zijn commandostructuur, zijn logistieke organisatie, zijn informatiesysteem (beheersing van de ruimte) en kunstmatige intelligentie zijn echter nooit in reële situaties getest – terwijl zijn vloot van strategische onderzeeërs altijd een achilleshiel vormt
Op het moment van de invasie van Oekraïne bevond Washington zich ook in Europa in een zwakke positie. Rusland bereidde zich al minstens twee jaar voor op een offensief aan het Europese front, zowel economisch als militair. Hoewel Poetin hoopte op een bliksemoverwinning in Oekraïne (een vergissing die hem duur kwam te staan) en de daaruit voortvloeiende verlamming van de NAVO (hij was zich bewust van de crisistoestand waarin deze verkeerde), had hij andere doelen voor ogen en wist hij dat de spanning aan zijn grenzen van blijvende aard zou zijn. Aan de andere kant was het gebrek aan paraatheid van Washington overduidelijk.
Na het fiasco in Afghanistan verkeerde de NAVO in een crisissituatie en haar strijdkrachten in Europa waren niet in grote getale aan de grenzen met Rusland gemobiliseerd. Donald Trump had de multilaterale samenwerkingsverbanden van het westerse kamp op de helling gezet. De onmacht van de Europese Unie was duidelijk, niet in staat tot enige coherente diplomatie ten opzichte van China en Rusland.
Met Brexit is de samenwerking tussen de twee landen met interventie-legers, Frankrijk en Groot-Brittannië, tot stilstand gekomen en hun middelen blijven zeer beperkt. Het moreel is niet hoog (de opeenvolging van mislukkingen die Parijs in Afrika heeft geleden, is niet voor niets). De Franse strijdkrachten hebben geen strategische autonomie, ze zijn afhankelijk van Washington voor inlichtingen en van Russen en Oekraïners voor inzet. Ironisch genoeg heeft Parijs lange tijd grote vliegtuigen van Russische en Oekraïense bedrijven geleased om zijn troepen te vervoeren. Ik veronderstel dat dit niet langer het geval is (hoewel, kapitalisme en handel zijn wat ze zijn, het is mogelijk).
Oekraïne in de context
De NAVO was niet de enige en ook niet de belangrijkste reden voor de invasie. In Poetins eigen woorden was de invasie bedoeld om Oekraïne van de kaart te vegen – een staat die in zijn ogen nooit had mogen bestaan.(3)Zie citaten uit zijn toespraken in Yorgos Mitralias, Lenin is the author of today’s Ukraine’ or how all this is the fault of … Lenin and the Bolsheviks! Het is onmogelijk te weten wat er gebeurd zou zijn als Rusland door een blitzkrieg het land had kunnen veroveren, het had kunnen balkaniseren en in Kiev een marionettenregering had kunnen vestigen. Dat was niet het geval, aangezien het Russische offensief werd verijdeld door massaal nationaal verzet waarbij het leger, de territoriale strijdkrachten en het volk betrokken waren. Onder deze omstandigheden is de oorlog in Oekraïne een belangrijk geopolitiek feit geworden dat geostrategische herschikkingen veroorzaakt die veel complexer zijn dan men zich zou kunnen voorstellen.
Peking en het scenario dat niet plaatsvond
In hoeverre was de leiding van de Chinese Communistische Partij (CCP) gewaarschuwd voor de Russische plannen? Aan de vooravond van de invasie kondigden Xi Jinping en Poetin met veel tamtam een akkoord aan over onbeperkte strategische samenwerking. Peking viel Taiwan echter niet aan en opende daarmee geen tweede front, hoewel de gelegenheid gunstig leek en Xi de ‘herovering’ van dit grondgebied tot een markeringspunt van zijn bewind had gemaakt. In feite begon China met een voorzichtige houding in de VN, waarbij het zich niet expliciet distantieerde van Moskou, maar geen veto uitsprak over de eerste veroordeling van de invasie en zelfs stelde dat de internationale grenzen gerespecteerd moesten worden. Vergeet niet dat voor de leiding van de CCP (en de VN) Taiwan een Chinese provincie is en geen buitenlandse staat.
Waarom deze terughoudendheid? Laten we verschillende redenen overwegen. De eerste is militair. Taiwan is een enorm abces van fixatie in het hart van de Zuid-Chinese Zee dat Peking graag zou willen breken, maar het oversteken van de zeestraat, die 120 kilometer breed is, maakt een invasie zeer hachelijk. De Taiwanezen hebben waarschijnlijk de middelen om weerstand te bieden tot de tijd dat Amerikaanse troepen ter dekking zouden komen. Welke vooruitgang er ook is geboekt, China’s marine en luchtmacht is niet opgewassen tegen de situatie. Xi Jinping is zeker de mislukkingen uit het verleden niet vergeten, toen Mao aan het eind van de burgeroorlog driemaal probeerde de Kuomintang (Guomindang) troepen van Chiang Kai-check op het eiland aan te vallen. Het omgekeerde is ook waar: een Amerikaanse invasie van China lijkt ondenkbaar.
Ten tweede vallen de Russische en Chinese belangen niet altijd samen, verre van dat. Hun bondgenootschap is zinvol in een defensieve context en Rusland heeft ervaring waarvan China heeft willen profiteren, bijvoorbeeld door deel te nemen aan gezamenlijke militaire oefeningen in Siberië. Het historische geschil tussen Moskou en Peking op de achtergrond van de Chinees-Sovjetbreuk van 1969 is echter heel zwaar (het leidde destijds tot gevechten om de controle over de grens van de Amoerrivier). Met Xi Jinping’s belangrijke initiatief van de Nieuwe Zijderoutes is de Chinese invloed aanzienlijk versterkt in Centraal-Azië, een regio die Poetin als de zijne beschouwt. De invasie van Oekraïne heeft de Chinese belangen in Oost-Europa (met inbegrip van Oekraïne) en in West-Europa op de helling gezet. Het opgeven van de eigen Europese ambities in naam van de imperiale ambities van Moskou ligt niet voor de hand. Het ergst denkbare scenario voor Peking zou echter zijn dat het alleen komt te staan tegenover Washington.
Ten derde is de positie van Xi Jinping binnen de CCP niet geconsolideerd. Er is kritiek op zijn aanpak van de covid-19 pandemie. De generale staf van het leger heeft de zuiveringen waaraan het is onderworpen nog niet verwerkt. De facties van de machtsorganen die op oneerbiedige wijze zijn geëlimineerd, wachten op hun moment van wraak. Xi heeft een grondwetshervorming opgelegd die hem in staat stelt zo lang aan het bewind te blijven als hij wil – maar kan hij dat? Een partij van 90 miljoen leden in een land-continent laat zich niet bij de neus nemen en zijn situatie is waarschijnlijk kwetsbaarder dan het lijkt.
Een veralgemeende bestuurscrisis
De situatie van Joe Biden in de Verenigde Staten was al kritiek op het moment van de inval in Oekraïne, zonder een functionele meerderheid in het Congres, onder de dreiging van een terugkeer met wraakzucht van het Trumpisme. Sindsdien is de situatie verslechterd, met de sluipende rechterlijke staatsgreep door de zes ultraconservatieve leden (tegen de drie verstandige leden) van het Hooggerechtshof.
We weten nu hoe extreemrechts (vooral de evangelische component ervan) decennialang zijn wurggreep op de instellingen heeft voorbereid door advocaten en rechters naar sleutelposities te leiden en te plaatsen.(4)Katherine Stewart, United States: How the Christian right took over the judiciary and changed America. We kennen de omvang van het Trumpiaanse complot dat leidde tot de aanslag op het Capitool.(5)Neil Faulkner, Where is America going? – One year after the storming of the Capitol. En toch kan ik niet begrijpen hoe in de Verenigde Staten zes mensen (zes!) hun dictatuur kunnen opleggen door te breken met de traditionele werking van het Hooggerechtshof, door de reproductieve rechten aan te vallen, door het (toch zo gematigde) programma in de strijd tegen de opwarming van de aarde te blokkeren en door aan te kondigen dat dit nog maar het begin is en dat hun obscurantistische offensief zal doorgaan op andere gebieden, waaronder dat van de verkiezingen.(6)Against the Current, Abortion rights in USA: The Right wing’s Supreme Court Coup.
Er zijn belangrijke checks and balances in de Verenigde Staten, zoals de rol van de staten. In tegenstelling tot Frankrijk, een land van hyper-presidentialisme waar Macron een autoritaire ’transcendentie’ van de burgerlijke democratie probeert op te leggen, een project dat gelukkig (voorlopig) is gedwarsboomd door de recente parlementsverkiezingen. De situatie is niet minder rampzalig aan de overkant van de Atlantische Oceaan, net als in Europa (de burleske farce van Boris Johnson, bijvoorbeeld). We maken een pijnlijke democratische crisis mee.
Globalisering in kritieke crisis
De globalisering van de markt is nu tot stilstand gekomen, ook al geldt dat niet noodzakelijkerwijs voor de financiële globalisering. Geopolitiek bestudeert in principe de correlatie tussen veel factoren, wat alleen een collectief werk kan zijn.(7)Een werk begonnen in het kader van de Vierde Internationale. Discussiestukken zijn hier te vinden. Het valt buiten mijn onderwerp hier. Eurazië heeft echter een nieuwe geopolitieke factor van beslissend belang opgeleverd : de covid-19 pandemie. Ontstaan in China, verspreidde ze zich naar Europa, dat als springplank diende om de hele wereld te bereiken.
De snelheid waarmee de epidemie uitgroeide tot een pandemie wordt verklaard door de nalatigheid van regeringen die traag hebben gehandeld (ook in Europa), de handelsdichtheid van het geglobaliseerde kapitalisme en de kenmerken van het Sars-Cov-2-virus, waaronder zijn vermogen om nieuwe varianten te fabriceren en bijna alle longsystemen, bloed, zenuwstelsel, spijsverteringsstelsel enzovoort aan te vallen (wat dus niets te maken heeft met griep). Het enige precedent zou de ten onrechte zo genoemde Spaanse griep kunnen zijn (die kwam oorspronkelijk uit de Verenigde Staten), ten tijde van de Eerste Wereldoorlog, maar toen wisten we nog niet hoe we de varianten moesten analyseren en kunnen we dus niet vergelijken.
We zijn het tijdperk van epidemieën binnengetreden, naast de klimaat- en ecologische crisis. Covid-19 heeft de tegenstrijdigheden van een wereldeconomie, gebaseerd op ‘just-in-time productie’ en onbeperkte handelsgroei, tot ontploffing gebracht. Er zal geen weg terug zijn.
De nieuwe tektoniek van geopolitieke platen
Bijna vijf maanden na de inval in Oekraïne lijkt de wereldsituatie misschien eenvoudig te karakteriseren: Eurazië en de Indo-Pacifische regio blijven het epicentrum van geopolitieke conflicten, het leiderschap van de VS is hersteld in het westerse kamp, de NAVO is opnieuw opgericht met nieuwe ambities, Rusland en China staan samen ondanks hun geschillen die we hebben besproken, een ‘deglobalisering van oorlog’ is aan de gang op alle fronten, de klimaat-, ecologische en gezondheidscrisis versnelt dienovereenkomstig, het lijden van de volkeren neemt toe in lijn met de rampen die aan de gang zijn.
De heroprichting van de NAVO
De inval in Oekraïne heeft, zoals verwacht, de NAVO in staat gesteld haar crisis van na Afghanistan te boven te komen door haar een nieuwe bestaansreden en legitimiteit te geven – een zeer harde klap voor de strijd tegen de organisatie en militaire allianties. De Top van Madrid, eind juni 2022, was een gelegenheid om een onbeperkt mandaat te verwerven, dat haar machtigt wereldwijd in te grijpen tegen elke ‘bedreiging’, wat die ook moge zijn.(8)Zie Jaime Pastor, Towards a new permanent global war? NATO’s ‘new strategic concept and Anuradha Chenoy, NATO’s New Security Architecture. Rusland wordt voorgesteld als ‘de belangrijkste bedreiging’ voor het moment en China, op de lange termijn, als de belangrijkste ‘strategische concurrent’ op alle gebieden.
Het ‘nieuwe strategische concept’ van de NAVO is op geen enkele manier dubbelzinnig. De vraag blijft: heeft de organisatie de middelen voor haar beleid? Daarover is niets duidelijk. Terwijl de meeste landen in de Verenigde Naties de invasie veroordeelden, begaf slechts een kleine minderheid zich op het pad van de sancties. Nu eisen Joe Biden en de NAVO dat de landen van Eurazië en de Indo-Pacific één front vormen tegen zowel Rusland als China. Wat hebben ze gekregen? De toetreding van nieuwe Europese landen tot de Organisatie met, en dit is wat belangrijk is, steun van de bevolking, de instemming van de overgrote meerderheid van de leden van de Europese Unie om onder de militaire paraplu van de VS te vallen, de enthousiaste aansluiting van Japan.
Wat Japan betreft, bevat de grondwet van het land een pacifistische clausule (artikel 9) die het land verbiedt opnieuw een leger op te richten (‘het Japanse volk ziet voor altijd af van oorlog als een soeverein recht van de natie’) en de dreiging met of het gebruik van geweld als middel om internationale geschillen te beslechten. Deze clausule werd vanaf 1954 omzeild (‘geherinterpreteerd’) door de (rechts-nationalistische) Liberaal-Democratische Partij, die de ‘zelfverdedigingstroepen’ ontwikkelde in strijd met artikel 9, dat bepaalt dat ’ter bereiking van het doel van het voorgaande lid, land-, zee- en luchtmacht, alsmede ander oorlogspotentieel, nooit zullen worden gehandhaafd’.
Japan heeft dus het op vier na grootste leger ter wereld, na de Verenigde Staten, Rusland, China en India. Het heeft 1.450 vliegtuigen (alleen de VS heeft er meer) en een marine met 36 torpedobootjagers. Torpedobootjagers zijn na vliegdekschepen de krachtigste oorlogsschepen. Tokio heeft geen kernwapens maar zou die heel snel kunnen verwerven. De regering gelooft dat ze door deel te nemen aan multilaterale operaties een voldongen feit zal kunnen stellen en haar strijdkrachten naar externe operatiegebieden zal kunnen sturen. Tokio zal zijn eigen spel spelen en zal geen ondergeschikte bondgenoot van Washington zijn.
Wat India betreft, heeft Joe Biden het concept van een Indo-Pacifische zone gepromoot om New Delhi te integreren in een gemeenschappelijk front tegen China. Hij heeft nu geen schijn van kans om de instemming van de Modi-regering te verkrijgen om de kant van Washington te kiezen tegen Rusland. Om voor de hand liggende redenen van opportuniteit hanteert India ogenschijnlijk een beginsel van diplomatieke neutraliteit. Het onderhoudt sinds de jaren zestig ononderbroken banden met Moskou en ongeveer 60% van zijn militaire behoeften worden door Rusland gedekt. Het zou er zelfs mee instemmen handel te overwegen in roebels (de Russische munteenheid) en niet in dollars.(9)Zie Classements.net.
De nieuwe beweging van niet-gebonden landen
De ongebondenheid is weer een terugkerend thema geworden. Het is een verleidelijke term, die de herinnering aan de Bandung-conferentie van 1955 doet herleven. Die conferentie werd gehouden onder auspiciën van de Indonesische leider Soekarno, met Zhou Enlai voor China, Nehru voor India, Nasser voor Egypte, Sihanouk voor Cambodja, Tito voor Joegoslavië, alsmede Japan (het enige geïndustrialiseerde land) en Hocine Aït Ahmed voor het Algerijnse FLN. De Niet-Gebonden Beweging (NAM) maakte deel uit van een grote strijd voor dekolonisatie en een betwisting van de heersende orde.
Dat heeft niets te maken met de huidige niet-gebonden landen, die over het algemeen bestaan uit regimes die niets progressiefs hebben. Zo wordt Modi’s India door veel linkse stromingen als fascistisch beschouwd.(10)Zie Anuradha Chenoy in ESSF en Kunal Chattopadhyay in ESSF. De verwijzing naar ongebondenheid betekent echter dat de zaken gewoon doorgaan en dat Rusland internationaal niet geïsoleerd is, vooral omdat zijn veroordeling van Westers bedrog weerklank vindt bij populaire herinneringen aan kolonisatie of de invasie van Irak.
Aan de Europese grenzen van Rusland, lijken de NAVO en de Europese Unie relatief gezien zeker democratischer dan het regime van Poetin, ook al is het in Lugano besproken programma voor de wederopbouw van Oekraïne, in het perspectief van de naoorlogse periode, bedoeld om de bevolking de canons van de neoliberale orde op te leggen.(11)Vitaly Dudin, The reconstruction of Ukraine must benefit the population. But the West has other ideas.
Solidariteit
De toekomst blijft zeer onzeker. We weten niet hoe de crises van nationale democratische ontbinding de internationale situatie kunnen beïnvloeden, of er morgen een verlammende crisis zal uitbreken in de Middellandse Zee rond Turkije of in het Midden-Oosten, hoe de ’totale oorlog’ (met inbegrip van sancties en economische tegenmaatregelen) zal worden voortgezet, of de wreedheid van de gevolgen van de klimaatcrisis migratiegolven zal veroorzaken en een nieuwe verharding van Fort Europa.
De Oekraïense crisis was echter een kans voor West-Europees links om het belang in te zien van de eigen ervaring van Oost-Europees links, om hun ‘gezichtspunt’ te integreren. We kunnen niet over geopolitiek nadenken zonder boven onze nationale horizon uit te stijgen en de wereld van elders te leren zien. Het is niet genoeg onze kameraden te steunen die aan beide kanten van de Russische grens vechten, vooral Sotsialniy Rukh, de Oekraïense ‘Sociale Beweging’, we moeten ook naar hen luisteren en van hen leren.
Evenzo mag Oekraïne ons niet de verschrikkelijke oorlog doen vergeten die Birma (Myanmar) teistert, of het gevaarlijke karakter van de voortdurende strijd op de Filippijnen na de terugkeer aan de macht van de Marcos-clan. Radicaal links zal internationalistisch zijn in actie, of het zal niet zijn.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op ESSF. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.
Voetnoten
