De waarschuwing van het virus

Onlangs verscheen Trop tard pour être pessimistes! Écosocialisme ou effondrement, het nieuwe boek van Daniel Tanuro. Daniel Tanuro is landbouwingenieur, ecosocialistisch activist en actief in de ecologiecommissie van SAP-Antikapitalisten. Hij is auteur van L’impossible capitalisme vert, tevens in het Engels verschenen als The impossible green capitalism, en Le moment Trump. Marijke Colle vertaalde het voorwoord van het boek,

De waarschuwing van het virus

“Kijk hoe de bouwers van de ruïnes werken

Ze zijn rijk geduldig zwart en dom

Maar ze doen hun best om alleen te zijn op aarde“

(Paul Eluard, november 1936)

Overrompelde ziekenhuizen, uitgeput personeel met onvoldoende bescherming, overvolle lijkenhuizen. Zieken worden opgeofferd, vrouwen zijn geconfronteerd met hun beul, gevangenen zitten opgesloten in hun cel, ouderen geïsoleerd in hun rusthuizen. Miljoenen tijdelijke werkers worden quasi zonder inkomen aan hun lot overgelaten; miljoenen werknemers  opgesloten in een te kleine woning met telewerk; en miljoenen arbeid.st.ers worden verplicht de gevaren te trotseren omdat “intelligente” machines alleen maar levenloze dingen zijn zonder menselijke arbeid. Overal angst, angst voor de dood. Maar aan de periferie van het imperium is de situatie oneindig veel erger. Migranten worden als honden weggeduwd of ergens als vee opeengestapeld; Palestijnen in hun getto opgesloten zonder geneesmiddelen; voor zowat drie en een half miljard mensen is er geen noemenswaardig gezondheidssysteem dat hen kan beschermen – en dat terwijl er zoveel geld wordt opgepot!

Er is “gebeurtenis” en “Gebeurtenis”. De pandemie veroorzaakt door de verspreiding van het SARS-CoV2 virus is een Gebeurtenis met een hoofdletter in de sterke zin van het woord. Zoals Sarajevo in juni 1914, de grote depressie in 1927 of het ongeval van Tsjernobyl in 1986, zal deze pandemie in de geschiedenis een “voor” en een “na” kennen. In Australië zullen weinig mensen zich nog de verschrikkelijke bosbranden van de zomer 1919-1920 herinneren. Die megabranden hebben de planeet waarschijnlijk dichter bij de klimaatcatastrofe gebracht maar ondanks het grote belang hiervan, ging het hier alleen maar om een gekende ramp, die concreter vorm kreeg.⁽¹⁾Daniel Tanuro, Mégafeux en Australie: un ‘tipping point’ climatique, en live, Contretemps De crisis van het coronavirus is een andere zaak. Plots wordt de toekomst ondoorzichtig. Voor ons opent zich een afgrond. Het is geen versnelling maar een kantelpunt, een kwalitatieve sprong door een ziekte die de mensenmaatschappij aanvreet. Er is geen terugkeer mogelijk.

Niet het aantal doden maakt de pandemie tot een historische gebeurtenis. Dat aantal is lager dan de twintig tot vijftig miljoen doden door de Spaanse griep in 1918-1920 en dan de jaarlijkse 400.000 doden door malaria – waarover de media met geen woord reppen. De pandemie is een historische gebeurtenis omdat een kleine RNA-streng omgeven door lipiden – amper een levend organisme – volstond om de meest formidabele economische machine van alle tijden blijvend te verlammen en ze mogelijks in een diepe afgrond te storten. De pandemie is een historische gebeurtenis omdat ze een scherp licht doet schijnen op de ongelijkheid en op het onvermogen van de zelfverklaarde “elites” om iedereen te beschermen. Tenslotte is de pandemie een historische gebeurtenis omdat ze het heersende politieke en mediaverhaal verplicht de abstracte indicatoren van de accumulatie van de winsten (Bruto Binnenlands Product, netto te financieren saldo, interestvoeten, enz.) te verlaten en zich te concentreren op het concrete feit van leven en dood. Het concrete van ziekte en genezing, van gevoelens en het lichaam, van de concrete arbeid door vrouwen en mannen die met gevaar voor hun eigen leven, verzorgen en onderhouden. Er is immers een tekort aan handschoenen, maskers, reagentia. In het hart van de beproeving heeft het “solidair samen verzorgen” plaats gevat als enige menswaardige sociaal paradigma. Het is een ideologische aardbeving.

De pandemie kreeg al snel een economische impact. De beurzen tuimelen naar beneden, de industriële productie stuikt in elkaar, de werkloosheid piekt, de openbare schuld wordt groter. Maar het virus is een vals excuus zijn.

Sinds december 2018 zijn de beurzen zenuwachtig door speculatieve zeepbellen. Al voor het uitbreken van de pandemie is de industriële productie in China en in Duitsland, verstikt door hun overschotten, gaan dalen. De wereldeconomie ligt aan een infuus van kredieten en probeert zich drijvend te houden op een oceaan van hernieuwbare schulden. Het SARS-CoV2 heeft de verwachte schipbreuk alleen maar versneld. Maar het virus is meer dan een versterker van de contradicties van het kapitaal. Door zijn oorsprong en zijn verspreidingswijze is het er ook een product van.

Deze ziekte is niet archaïsch maar juist zeer modern. Sinds enkele decennia zien we dat nieuwe virussen vanuit wilde diersoorten “overspringen“ naar de mens, zich aanpassen en dan zoönosen veroorzaken. Die voorgangers van het SARS-CoV2 zijn Zika, Chikungunya, SARS, MERS, Ebola, H5N1,… Hoe kan het dat ze de grenzen tussen soorten oversteken? Omdat de afstand tussen de virus dragende dieren en Homo sapiens kleiner is geworden door een praktijk van extractivisme en productivisme: vernieling van natuurlijke ecosystemen, ontbossing, goudwinning uit rivierzand, vleesindustrie, monoculturen en handel in wilde dieren.⁽²⁾Onder meer: Philippe Sansonetti, COVID-19, chronique d’une émergence annoncée, 2 Web conférence INSERM, 16/3/2020. Rob Wallace, Big Farm Make Big Flu, Monthly Review Press, 2017 De verspreiding van het virus wordt bevorderd door de explosie van het vervoer (met name de luchtvaart) en door de groei van megasteden. Beide zijn het gevolg zijn van winstmaximalisatie door de toenemende arbeidsdeling.

Die nieuwe ziektekiemen voeren ons dus niet terug naar de pest in middeleeuwen, ze voeren ons naar de toekomst van de “epidemieën van het anthropoceen”. We moeten COVID-19 zien in dat kader. Het is de eerste globale crisis – ze is tegelijkertijd sociaal, economisch en ecologisch – van het laatkapitalisme.

Het anthropoceen. Het idee dat de exponentiële versnelling van de menselijke druk op het milieu een geologische verandering heeft teweeg gebracht vloeit voort uit wetenschappelijk onderzoek over de “globale verandering”. Het internationaal onderzoeksprogramma “geosfeer – biosfeer” (IPGB) heeft negen parameters geïdentificeerd die bepalend zijn voor de toekomst van de mensheid.⁽³⁾Meer details in hoofdstuk 1

Het gevaar van zoönosen stond niet op deze lijst. Toch maken de “epidemieën van het anthropoceen” duidelijk deel uit van het pakket van globale socio-ecologische uitdagingen die door de koortsachtige kapitalistische accumulatie zijn ontstaan. In haar rapport van 2015 trok het IPGB het besluit dat het maximum plafond van duurzaamheid was overschreden op vier terreinen: het klimaat, de biodiversiteit, de bodem en het stikstofgehalte. Om het in Bijbelse termen te formuleren,  dit zijn de vier moderne Ruiters van de Apocalyps. De verwoestingen die SARS-CoV2 veroorzaakt, onthullen het bestaan van een vijfde boosdoener: de pandemie.

Dat is niet verrassend. Na de SARS epidemie in 2013 hebben meerdere wetenschappers waarschuwingen gepubliceerd in officiële documenten. Zo werden in Frankrijk twee teksten neergelegd in het parlement, in 2005 en in 2009. Ze benadrukten het gevaar van “nieuwe epidemieën”: “ontbossing en goudwinning uit rivierzand brengen mensen in contact met de wilde fauna, zij bevorderen de ontwikkeling van zoönosen”.⁽⁴⁾Nationale assemblé, rapporten 2327 en 2654

In 2018 stelde de WHO een lijst op van de belangrijkste gezondheidsrisico’s. Op die lijst stond ook een “ziekte X”, “een grote epidemie veroorzaakt door een ongekende ziekteverwekker. Het meest waarschijnlijke geval was opnieuw een zoönose, “ecosystemen en menselijke bewoning veranderen, de zoönosen vertegenwoordigen waarschijnlijk het grootste risico”, verklaarde een wetenschappelijke raadgever van de organisatie.⁽⁵⁾Science et Avenir, 17/3/2018 Al deze publicaties hebben de alarmbel geluid. Ze zetten de regeringen aan om te handelen volgens het voorzorgsprincipe.

Daar kwam niets van in huis, de waarschuwingen bleven dode letter. Na de SARS epidemie hebben Belgische en Franse virologen gewaarschuwd voor het mogelijk verschijnen van een nieuw virus van hetzelfde type. Die coronavirussen zijn tamelijk stabiel en de wetenschappers maakten zich op voor onderzoek en de productie van een efficiënt vaccin tegen de diverse types van het virus. Hun laboratoria deden een aanvraag van 200 tot 300 miljoen staatssteun voor dat onderzoek. Een belachelijk kleine som vergeleken met de kosten van de SARS-CoV2 pandemie of zelfs in vergelijking van de eerdere SARS epidemie. Toch hebben de instellingen geweigerd dat geld te geven.⁽⁶⁾L’Echo, 7/3/2020 Waarom? Omdat onderzoek door de overheid meer en meer ondergeschikt is aan de korte termijn rentabiliteitsdoelstellingen van de privésector. Met name van de farmaceutische nijverheid die niet werkt in het belang van de openbare gezondheid maar wel voor de winst door de verkoop van geneesmiddelen op de markt van de ziekten waarvoor betaald kan worden. De markt voor SARS was samen met het virus verdwenen, dus waarom zou er geld aan worden uitgegeven?

Dit gebeurt systematisch. Met de groei van onze kennis groeit ook de mogelijkheid om vooruit te zien, maar wanneer wetenschappers waarschuwen voor socio-ecologische gevaren,  blijven de politieke en economische beleidsmakers doof en blind. In hun neoliberaal dogma dient de wetenschap om de uitbuiting van mensen en van dingen te versterken, niet om de grenzen hiervan aan te geven. Al vijftig jaar herhalen de klimaatwetenschappers dat de klimaatsverandering zeer ingrijpend zal zijn en dat men, om een ramp te vermijden, moet stoppen met het verbranden van olie, steenkool en aardgas. Hun unanieme aanbevelingen staan in de officiële rapporten van het IPCC die door de vertegenwoordigers van de staten werden goedgekeurd. En toch doen de heersers over deze wereld niets. Waarom? Omdat ze allemaal onderworpen zijn aan de absurde dictaten van de accumulatie van het kapitaal. In het bijzonder de dictaten van de multinationals van de fossiele energie. Hun doel is niet de omschakeling naar hernieuwbare energie in het belang van mens en natuur, maar winst voor alles. Het resultaat is er naar: ondanks 25 jaar onderhandelingen, is de uitstoot van CO2 in 2019 60% hoger dan in 1992, jaar van de Top van de Aarde. Ondanks het akkoord van Parijs zullen de regeringsmaatregelen een opwarming van 3,3°C voor gevolg hebben – dit is twee maal meer dan de 1,5°C die volgens diezelfde regeringen niet mag overschreden worden!

De beleidsmensen zijn niet alleen onderworpen aan de kapitalistische belangen. Ze zijn ook volledig doordrongen van een neoliberale wereldvisie. Ze spreken over de wet van de winst alsof dit een onvermijdelijke natuurwet zou zijn die zelfs sterker is dan andere wetmatigheden. De “economie” is hun heilige koe. Ze blijken te geloven dat elke natuurlijke grondstof die wegvalt, in de toekomst kan vervangen worden door het kapitaal. Volgens hen is er geen enkel probleem dat niet door de wereldmarkt kan opgelost worden. Een voorraad maskers zeker stellen? Zeer zeker niet, we moeten ze maar in China bestellen, de markt werkt immers met het net op tijd principe. Het virus bewijst dat dit geloof absurd is. Wanneer de Chinese fabrieken stil liggen door de epidemie, zijn er gewoon geen maskers meer en gaan er mensen dood. Punt.

De COVID-19 crisis is dus een waarschuwing. We staan aan de rand van de klimaat afgrond, het verdwijnen van soorten versnelt en deze crisis toont hoe onze leiders hiermee omgaan wanneer ze de feiten niet meer kunnen ontkennen. Uit deze ervaring vallen lessen te trekken, vertrekkende uit vier vaststellingen.

Eerste vaststelling: alle politieke verantwoordelijken zijn verplicht geweest zich om de gezondheidspolitiek te bekommeren. In de eerste weken van de crisis spraken lieden als Trump, Johnson, Rutte over “een simpel griepje”. Ze vreesden dat maatregelen de “economie” zouden schaden en beslisten de mikken op “groepsimmuniteit”. Dat is gewoon sociaal darwinisme: laat de “natuur” haar werk doen, ze zal de zwaksten uitschakelen en “wij” zullen hiervan gebruik maken om delen van de markt in te palmen van landen die een lockdown organiseren… Uiteindelijk hebben de herauten van het pure, harde neoliberalisme moeten toegeven aan de waarheid. Niet uit medemenselijkheid maar omdat de feiten hen dwongen toe erkennen dat hun passiviteit meer schade aan de “economie” zou toebrengen dan daadwerkelijke actie.

Tweede vaststelling: hoewel men het had over het algemeen belang, werd de gezondheidscrisis in werkelijkheid beheerd op maat van de belangen van het kapitaal. Overal zien we dezelfde krachtlijnen: 1°) de activiteit in de productieve sector, kern van het kapitalisme, zoveel mogelijk in stand houden; 2°) de besparingen en de privatiseringen die voordien werden opgelegd aan de zorgsector behouden. Ook het lage statuut van de beroepen – vooral vrouwelijke – die essentieel zijn voor het levensbehoud ( thuiszorg, voeding, huisvuil ophalen, enz.) bleef ongewijzigd; 3°) om overbelasting van de ziekenhuizen te vermijden, moest men de curve van de epidemie afvlakken, ofwel door een lockdown – sociale, culturele of politieke activiteit met grote aantallen mensen werd (in Europa)  verboden – ofwel door massa opsporingskampanjes en het technologisch opsporen van besmette personen (in Zuid-Korea, Taïwan …); 4°) een gevoel van nationale eenheid aanwakkeren tegen het verlies van geloofwaardigheid van instellingen en partijen, de sociale controle aanvaardbaar maken (ook met technologische middelen) en een versterking van het autoritair staatsgezag rechtvaardigen (speciale volmachten, beroep doen op het leger, de facto opschorten van het stakingsrecht, enz.); 5°) omwille van de urgentie werd elk grondig debat terzijde geschoven, werd de financiële afbraak van de sociale zekerheid verborgen achter individuele liefdadigheid, werd de politieke natuur van het sanitaire antwoord verborgen achter een scherm van “wetenschap”.

Michel Foucault had geen beter voorbeeld van “bio-politiek” kunnen bedenken. Een bio-politiek die des te meer doeltreffend is omdat het politieapparaat klaar staat overtreders “te observeren en zwaar te bestraffen”. Wie het hier niet mee eens is, kan niets meer doen dan alleen de veilige afstand bewaren die objectief nodig is om de ziekte tegen te gaan.

Derde vaststelling: alle verantwoordelijken scharen zich rond hun nationale staat. De mooie woorden over het samen beheren van de globale problemen zijn verdwenen. Trump klaagt het “Chinees virus” aan, hij wil een Duits bedrijf opkopen voor het op punt stellen van een vaccin dat zou voorbehouden worden aan de VS en stuurt zijn oorlogsvloot naar de Venezolaanse wateren. Frankrijk eist maskers op die bezit zijn van een Zweeds bedrijf, Tsjechië doet hetzelfde ten nadele van Italië en Israël gaf de Mossad bevel een lading beademingstoestellen die voor andere landen bestemd waren, om te leiden. China antwoordt op de VS met een charme offensief waarbij het zichzelf naar voor schuift als een aanvaardbare wisseloplossing, ondanks zijn Big Brother regime en de keiharde repressie tegen de Oeigoeren. En Europa, verzwakt door de Brexit, verliest alle houvast.

Wanneer we dit schrijven heeft het Europees antwoord op de pandemie zich beperkt tot een beslissing om 750 miljard Euro ter beschikking te stellen en zo de gezondheid van de banken te verzekeren. Voor wat de gezondheid van de mensen betreft, hierover zal later gesproken worden. Europa is zelfs niet in staat gemeenschappelijk te beslissen over het gebruik van beademingstoestellen. Het is ieder voor zich en de markt voor allen. De coronacrisis bevestigt de historische regel dat in periodes van diepe crisis, de heersende klasse maar over één betrouwbaar middel beschikt: het staatsapparaat waarrond het historisch is tot stand gegroeid.

Vierde vaststelling: koloniale onrechtvaardigheid blijft wegen op de volkeren van het Globale Zuiden. Ze dragen even weinig de verantwoordelijkheid voor de pandemie als voor de klimaatsverandering, maar dat telt niet voor de regeringen van het Noorden. Voor de helft van de mensheid is een lockdown onmogelijk, ze moeten het stellen zonder enig sociaal vangnet.⁽⁷⁾Le Temps, 1/4/2020 In India bijvoorbeeld vormen binnenlandse migranten die leven van kleine baantjes, één derde van de bevolking. Velen hebben geen woning. Wanneer de (uiterst-rechtse) regering Modi een lockdown van drie weken afkondigde, moesten miljoenen mensen, opgejaagd door de politie te voet langs de weg naar hun geboortedorp terugkeren. Overal worden de armen zwaar getroffen. ”Minstens tien keer per dag je handen wassen”, dat is de aanbeveling van de dokters. Maar hoe doen 748 miljoen mensen zonder drinkwater dat?⁽⁸⁾Le Monde, 17/3/2015 De cijfers over hospitaal uitrusting geven koude rillingen: in Zuid-Azië zijn er gemiddeld minder dan 2,8 bedden voor intensieve zorg per 100.000 inwoners, tegenover 12,5 bedden in Italië. De traumatiserende beelden die ons uit Italië bereikten in februari-maart 2020, vallen in het niets bij wat in Haïti, Mozambique, Bangladesh, te gebeuren staat indien het virus zich daar verspreidt.

Iedereen kan zich voorstellen welk antwoord de kapitalistische leiders zullen geven op een kanteling van het klimaat, wanneer het probleem werkelijk onontkoombaar zal zijn. Men moet wel heel naïef zijn om te geloven dat dit antwoord rechtvaardig, altruïstisch en menselijk zal zijn. De bezittende klasse zal zichzelf, haar systeem, haar privilegies proberen te redden, het koste wat het wil en dit op de rug van de armen, en ze zullen daarbij onderling tot het uiterste vechten. Om de aandacht af te leiden van hun verantwoordelijkheid, zullen ze nationalisme, racisme en machisme aanwakkeren en zondebokken zoeken. Om de opwarming af te remmen, zullen ze kernenergie, geoengineering en andere voor de mensheid gevaarlijke technologieën gebruiken, die interessant zijn voor het kapitaal. Ze hebben niets zien aankomen maar zullen de urgentie aangrijpen om de “burgers” op te roepen met giften, de lacunes die het gevolg zijn van de besparingen, bij de openbare diensten te compenseren. Ze zullen een algemene mobilisatie afkondigen en het staatsapparaat gebruiken om aan de bevolking regels op te leggen met technologieën die op de privésfeer ingrijpen. In naam van de wetenschappelijke noodzaak zal de biopolitiek openlijk haar dictatoriaal karakter tonen. Dit zou zelfs een vorm van biofascisme kunnen worden omdat het kapitalisme nooit zal willen dat er minder wordt geproduceerd, minder wordt vervoerd en meer wordt gedeeld. Indien men dat vanzelfsprekende  antwoord afwijst, zal een groot deel van de wereldbevolking verdwijnen. Dat zal dan de enige manier zijn waarop de tegenstelling tussen de oneindige accumulatie van het kapitaal en de eindigheid van de planeet kan worden “opgelost”. Het antwoord dat door het systeem zal geïmproviseerd worden in de confrontatie met de klimaatramp, zal eerder lijken op de ‘Triomf van de Dood” van Pieter Bruegel.

Zo ver zijn we natuurlijk nog niet. Maar we moeten wel vandaag keuzes maken die de toekomst zullen bepalen. Er blijft ons minder dan tien jaar om de maatregelen te nemen die nodig zijn om beneden de 1,5°C te blijven of deze grens niet al te veel te overstijgen. In de zogenaamde “ontwikkelde” landen en in de “opkomende” landen moet een reductie van de uitstoot onmiddellijk beginnen en zeer drastisch zijn. Door het steeds meer terugvallen op nationale staten en door het aantal regeringen dat bekoord wordt door de klimaatontkenning, lijkt het weinig waarschijnlijk dat er tijdig een internationaal akkoord komt dat stevig genoeg is. De COP in Madrid (2019) is niet eens gestart met de discussie hoe de kloof gedicht kan worden tussen de globale doelstellingen van Parijs en de klimaatplannen van de afzonderlijke landen. Zullen die onderhandelingen tijdens de COP 26 , uitgesteld tot 2021 omwille van de COVID-19, hun doel bereiken? Dat is helemaal niet zeker omdat iedereen, voordat ze zich verbinden tot eventueel meer actie, wil weten in welke mate het “nieuwe marktmechanisme” beslist op de COP 21, hen zal toelaten om een reductie van de uitstoot te vervangen door de aankoop van meer vervuilingsrechten ⁽⁹⁾Daniel Tanuro, L’issue est dans la lutte, pas dans les COP, Contretemps web, 22/12/2019… Tenzij er een diepe politieke ommekeer tot stand komt. Het scenario van ieder voor zich, met rivaliserende staten die gehaast en in wanorde actie beginnen voeren omdat ze hiertoe verplicht worden door een zeer zware klimaatramp, is zeker geen science fiction.

Na hun beheer van de gezondheidscrisis bereiden het Kapitaal en zijn politieke vertegenwoordigers een nieuwe relance van de groei voor die mens en natuur vernielt. Op sociaal vlak heeft de pandemie hen verplicht tot toegevingen om de contradicties van het systeem aanvaardbaar te houden. De EU heeft haar obsessie met begrotingsevenwichten in de koelkast gezet.  De Italiaanse regering vaardigde voor een periode van zestig dagen een verbod op afdankingen uit. De Trump administratie beloofde 1200 dollar per maand aan werk.st.ers zonder inkomen, men ging over tot opeisingen, er werd zelfs gesproken over nationalisatie, en in sommige landen dreigde het gerecht met zware straffen tegen patroons die de regels van “social distancing” voor hun werknemers niet konden garanderen in de strijd tegen de epidemie…

Diverse in de haast geïmproviseerde maatregelen, zullen ze na de crisis in politiek beleid worden omgezet? Zal de gezondheidscrisis uitmonden in een herwaardering van de openbare sector en het in vraag stellen van het neoliberaal regime? Zal een dergelijke vernieuwing ook de milieupolitiek veranderen? Esther Duflo, Nobelprijs economie, stelt een keynesiaanse relance voor met sociale accenten gefinancierd door een begrotingstekort en met een sterke fiscale bijdrage van de rijken.⁽¹⁰⁾Le Quotidien, 21/3/2020

De Financial Times, een referentie voor het mondiaal financieel kapitaal, vergelijkt de gezondheidscrisis met de tweede wereldoorlog, prijst de sfeer van eenheid tegen de ziekte en pleit voor hervormingen zoals de uitbouw van de Sociale Zekerheid – “radicale hervormingen tegengesteld aan  het beleid dat de laatste veertig jaar werd gevoerd.” “Een beleid dat tot onlangs excentriek leek, zoals een basisinkomen en een belasting op de vermogens, zullen hiervan deel moeten uitmaken”, zo schrijft de krant. En zij besluit met een uitnodiging aan de leiders om vanaf nu actie te voeren om “de vrede te winnen”.⁽¹¹⁾Financial Times, 3/4/2020

Welke oproep zal gehoord worden? Het is nog te vroeg om dat te zeggen. Maar het verzet van de ultraliberalen zal ongetwijfeld zeer hard zijn. Wat zeker is, is dat een dergelijke oproep gevoed wordt door de angst van de bezitters. Paradoxaal genoeg hebben de “elites” meer dan ooit angst. Angst voor  het overkoken van de woede van het volk over de ongelijkheid. Angst voor een golf van democratische en sociale opstanden die in december 2010 begon in de Arabische en moslim  wereld en daarna vele landen van het globale Zuiden heeft beroerd (Algerije, Chili, Ecuador, Libanon, Hong Kong, enz.). Angst dat deze bewegingen alleen maar door repressie onder controle kunnen gekregen worden. Angst dat de nieuwe feministische golf gestart met de #Metoo campagne, overal de macht die steunt op mannelijke overheersing aantast. Angst dat de wereldwijde beweging van de jeugd voor het klimaat de mobilisatie van de ouderen bevordert tegen het vernielen van de toekomst van hun kinderen. Angst, tenslotte, dat hun legitimiteit in vrije val is en uitmondt in een diepe politieke crisis die fundamentele vragen stelt over de maatschappelijke keuzes, die de wereld van de arbeid ertoe zou brengen te breken met het productivistisch compromis dat hen bindt aan het kapitaal. Kortom, sommige leden van de heersende klasse vrezen dat een compromisloos verderzetten van het neoliberaal regime de uitgebuite en onderdrukte massa’s in de richting van de klassenoorlog zou duwen.

De strategische conclusie is dan duidelijk voor de sociale bewegingen: we moeten veranderingen op basis van de mythe van het “groene kapitalisme” en van het “sociaal kapitalisme” niet ondersteunen. Maar integendeel al het mogelijke doen om bij de bezitters de angst voor de revolte, aan te wakkeren. We moeten weigeren om het respect van de gezondheidsregels om te vormen tot nationale eenheid. We zitten allen in dezelfde zee maar niet in dezelfde boot. Er is een minderheid die geniet vanop zijn luxejacht terwijl de meerderheid op kleine bootjes vaart of zelfs op een gammel vlot.⁽¹²⁾Met dank aan Paul Herman, auteur van deze mooie formulering We moeten niet in de val trappen van een nieuw sociaal pact, we moeten onze strijd versterken, organiseren, onze eisen radicaliseren. De eerste crisis van het Anthropoceen vergt een globaal antwoord, een economisch, sociaal, ecologisch, feministisch en dekoloniaal antwoord op de uitdaging. We moeten durven eisen wat binnen het kapitalisme onmogelijk is: brood en rozen; een kwaliteitsvol leven en een gezond leefmilieu; het vervullen van echte menselijke behoeftes, met democratische besluitvorming, en met een zorgvol respect voor de schoonheid van de wereld.

Bekijken we nu de ecologische implicaties van de relance. De voornaamste auteur voor het IPCC, François Gemenne heeft geen ongelijk wanneer hij schrijft: “de coronacrisis is een tijdbom voor het klimaat”.⁽¹³⁾Le Soir, 28/3/2020 Inderdaad, “Canada heeft reeds een relanceplan aangekondigd voor zijn olie- en gasindustrie, China plant de bouw van nieuwe steenkoolcentrales om de industrie nieuw leven in te blazen en na de stemming van een relanceplan ter hoogte van 2.000 miljard dollar door het Amerikaanse Congres hebben de koersen van de oliebedrijven, de luchtvaart en de cruise-industrie een hoge vlucht genomen.” Ook nog, “de Tsjechische Republiek en Polen vragen nu al het laten vallen van de Europese Green Deal.”

Dat is allemaal juist maar de reden hiervoor is niet de “crisis van het coronavirus” – waardoor de CO2 uitstoot op jaarbasis met 7% was gedaald. De oorzaak is het kapitalistische antwoord op deze crisis. De oorzaak is deze productiewijze die verslaafd is een “altijd meer”. Noch de vage intentieverklaringen van de Europese Green Deal, noch de keynesiaanse voorstellen van Esther Duflo, noch datzelfde type pleidooi in de Financial Times voor een nieuw sociaal pact, breken met de groei van het BBP. Onder verschillende gedaantes blijven al deze projecten hetzelfde fundamenteel doel nastreven: het absurd productivistisch systeem heropnemen dat “de twee enige bronnen van alle rijkdom uitput” – de Aarde en de menselijke arbeid.

Alleen de vorm verandert. Met of zonder sociaal pact wil men ons opnieuw onderwerpen om de Machine weer op gang te krijgen. Maar de pandemie doet een meer ambitieus voorstel: de Machine afbreken, het paradigma veranderen om de Ruiters van de Apocalyps ver van ons te houden. Wanneer we toelaten dat de wereld, zoals een bedrijf, overheerst blijft door de winst zullen we in de barbarij vervallen. De groei van het Bruto Binnenlands Product, de interestvoet en de beurskoersen, zijn valse idolen. We moeten ze omverwerpen. Wanneer de pandemie voorbij is, moeten we de mensen die er het leven hebben bij gelaten, waardig zijn: we moeten blijven het paradigma van de “zorg” stellen tegen dat van de productie, van het leven tegen de dood, van de concrete rijkdom tegen de abstracte waarde gesymboliseerd door geld en we moeten deze logica uitbreiden tot de relaties tussen mensen en niet menselijk leven. Met andere woorden, de ideologische aardverschuiving veroorzaakt door Covid-19, geeft sterke en hoorbare argumenten voor al wie, tegen de stroom in, vecht voor een andere beschaving en niet voor een ander regime van accumulatie.

In de strijd tegen SARS-CoV2 is duidelijk gebleken dat de gezondheid opnieuw moet gefinancierd worden en buiten de markt moet komen te staan; dat de beroepen van de zorg moeten herwaardeerd worden; dat de farmaceutische nijverheid onteigend en gesocialiseerd moet worden zodat onderzoek en ontwikkeling gebeuren voor de sociale noden. Vermits er andere epidemieën van het anthropoceen zullen opduiken, moeten we dus komaf maken met de oorzaak ervan: de agro business, de vleesindustrie, de monoculturen vol pesticiden, de ontbossing, de vernieling van de biodiversiteit. Er moet een plan komen om de megasteden af te bouwen en maatregelen die handel in wilde dieren verbieden. De permafrost die smelt kan virussen vrij stellen waarvan we het gevaar niet kennen, de opwarming bevordert de uitbreiding van malaria en dengue. Alles moet dus in het werk worden gesteld om de opwarming effectief beneden de 1,5°C te houden en daarvoor moeten zowel de energiesector als de financiële sector gesocialiseerd worden. We weten nu heel concreet dat in het anthropoceen elke virusbesmetting tot een pandemie kan uitgroeien – omdat we met meer dan zeven miljard mensen zijn op aarde. Het is dus meer dan ooit nodig dat alle mensen toegang krijgen tot zoetwater van kwaliteit, dat de schulden van de landen van het globale Zuiden worden afgeschaft ( 46 landen geven meer geld uit om de interest op hun schulden te betalen dan aan gezondheidszorg). We moeten stoppen met de onmenselijke opsluiting van mensen in kampen en hen waarborgen dat ze zich vrij op aarde kunnen verplaatsen en zich vestigen.

In deze buitengewone crisis kan het “zorg dragen” helpen om extreemrechts tegen te gaan en om het samenvloeien van de strijd te bevorderen en zo de krachtsverhouding uit te bouwen ten voordele van al wie uitgebuit en onderdrukt wordt. Want de bekommernis om de zorg is zowel sociaal als ecologisch. Wanneer men de crisis van de beschaving vanuit dit gezichtspunt aanpakt, is de strijd voor de sociale noden en ter verdediging van de natuur op korte termijn niet meer tegenstrijdig. Ze versterken elkaar. Zo is de afbouw van de industriële veeteelt en van de agrobusiness een kwestie van gezondheid. De sociale inzet van de milieuproblemen is niet meer een ver toekomst perspectief (wat bijvoorbeeld het geval is voor het stijgen van de zeespiegel) maar een onmiddellijk probleem. Het sociale karakter van de ecologische strijd wordt versterkt en de sociale strijd zelf wordt direct ecologisch.

Het “zorg dragen” verschijnt niet zo maar uit het niets. Het werd al lange tijd als idee door de (eco)feministische beweging uitgewerkt. Het boerensyndicaat Via Campesina heeft het feministische idee van zorg dragen breder verspreid en uitgebreid tot de zorg om de Aarde, en dit verbonden met de visie van de inheemse volkeren. Het was ook doorgedrongen bij bepaalde activistische middens van feministische loontrekkenden. De crisis van het coronavirus heeft de beweging versneld, niet alleen in de gezondheidssector maar ook bij alle (vooral vrouwelijke) beroepen in de zorg, een werk dat ondergewaardeerd, onderbetaald en zelfs onzichtbaar is… terwijl de crisis juist getoond heeft hoe dit werk van essentieel belang is.

Hier is een kans om nog verder te gaan want de beproeving van de pandemie heeft de burgerlijke ideologie van de arbeid in alle sectoren kwetsbaar gemaakt. In de productie, waar de invloed van de illusie van het productivisme en het machisme zeer sterk staan, worden arbeiders nu verplicht zichzelf in gevaar te brengen voor een productie die niet essentieel is. Zij moesten vaststellen dat ze slechts kanonnenvoer zijn voor de patroons, gewoon aanhangsels van de machines. Bij de bedienden die door de lockdown thuis zitten, zelfs met thuiswerk dat nauwkeurig gecontroleerd wordt, betekent het feit dat men verlost is van de tijdsdruk op kantoor en middenin het leven van elke dag staat met zijn concrete zorgtaken, dat er toch vragen opkomen over de zin van het werk.

De kwestie van het “zorg dragen” als centraal doel van de sociale arbeid en de tijd die eraan wordt besteed, dat wordt een belangrijke vraagstelling na de pandemie. “Elke economie is in laatste instantie niets anders dan een economie van de tijd”, stelde Marx. Het lijkt dus niet onredelijk te hopen dat het kleine graantje van het “zorg dragen” en van de noodzakelijke arbeidstijd in diverse sociale sectoren zal ontkiemen en nieuwe mogelijkheden zal openen voor het verband tussen strijd en solidariteit.

Dit boek is grotendeels geschreven voor de corona crisis. Het is een uitdieping en verbreding van de stellingen in L’impossible capitalisme vert van tien jaar geleden.⁽¹⁴⁾Daniel Tanuro, L’impossible capitalisme vert, La Découverte, 2010 Het boek komt tot een besluit dat door de corona crisis alleen maar sterker wordt: het is te laat om pessimistisch te zijn. We moeten het gevecht aangaan om uit het kapitalisme te treden.

Het werk is in vijf hoofdstukken verdeeld. In het eerste hoofdstuk wordt een stand van zaken van de ecologische crisis geschetst en wordt er kort gediscussieerd over het begrip anthropoceen. Het tweede hoofdstuk toont aan dat het akkoord van Parijs voor een stabilisering van het klimaat met een opwarming beneden de 1,5°C, steunt op een waanzinnig project: het “tijdelijk overschrijden” van de gevarendrempel dat gecompenseerd zou worden door toepassing van technologieën die de planeet later zouden moeten afkoelen. Het derde hoofdstuk onderzoekt de ideologische vooringenomenheid van het wetenschappelijk onderzoek, de vooronderstellingen bij de mathematische klimaat modellen en wat bepaalde specialisten over het behoud van de soorten denken. Het vierde hoofdstuk komt terug op de fundamentele reden voor de onverzoenbaarheid van kapitalisme en ecologie, bediscussieert van hieruit de verschillende standpunten van de politieke ecologie en brengt een kritische evaluatie van de “ecologie van Marx”. Het vijfde hoofdstuk is gewijd aan het ecosocialistisch alternatief. Welke wereldvisie, welk programma en strategie zijn er nodig om de kloof te dichten tussen de noodzakelijke radicale ommekeer en het huidige  bewustzijnsniveau.

Daniel Tanuro, Trop tard pour être pessimistes! Écosocialisme ou effondrement. Textuel, 324 pagina’s, 19,90 euro.