Een gesprek met Russische socialisten over Poetins oorlog

Bij de onderdrukking van de eerste betogingen na de invasie van 24 februari werden duizenden mensen veroordeeld tot gevangenisstraffen van enkele dagen. Maar de maatregelen van vrijdag, die Rusland op de rand van de staat van beleg hebben gebracht, hebben een veel hogere prijs vastgesteld voor het uitspreken van zijn/haar mening. Het hardhandige optreden tegen liberale media als Dozjd en Novaja Gazeta, alsook tegen buitenlandse media, gaat nu gepaard met gevangenisstraffen tot vijftien jaar voor ‘nepnieuws’ dat kritisch is over de oorlogsinspanningen.

Ondanks de aankondigingen werd er zondag opnieuw gedemonstreerd – met alleen toen al meer dan vierduizend arrestaties. Er zijn ook acties gepland voor de Internationale Vrouwendag op 8 maart – in 1917 de beroemde aanleiding voor anti-oorlogsprotesten door vrouwen in Petrograd. In de aanloop naar de demonstraties van dit weekend vroeg ik Russische socialisten naar de samenstelling van de protesten, de houding van de bevolking ten opzichte van de oorlog en de vooruitzichten dat afwijkende meningen zich verspreiden ondanks de harde repressie.

Uitroeien van afwijkende meningen

Vanaf het begin van de oorlog, vertelt V. – een socialist die betrokken is bij protesten in Moskou – was de stemming over de protesten ‘gespannen’. De grootste demonstratie in de hoofdstad vond plaats op 24 februari, de dag van de invasie, terwijl in de daaropvolgende dagen ‘de politie iedereen op straat arresteerde die er ‘verdacht’ uitzag, zodat de menigte niet eens de kans kreeg zich te verzamelen.’ Ze merkt op dat eerdere golven van repressie tot gevolg hadden dat de vorige generaties oppositieleden, zoals diegenen die betrokken waren bij de demonstraties voor de vrijlating van de gevangengenomen dissident Alexei Navalny, werden uitgedund. Dat heeft tot gevolg gehad dat jongere Russen een grotere rol spelen in de huidige beweging:

Het grootste verschil is hoe jong de menigte is. Bijna iedereen is jonger dan vijfendertig, het zijn vooral jongvolwassenen en zelfs minderjarigen (die ook door de politie worden gearresteerd en mishandeld). Er zijn bijna geen oudere intelligentsia-types, die in de voorgaande jaren een belangrijk deel van de protesten van de oppositie uitmaakten. Er zijn veel vrouwen, meer dan gewoonlijk, zou ik zeggen.

De regering-Poetin is begonnen met een harde aanpak van activistische netwerken en hun media. Hoe weet de bevolking dat er straatprotesten zijn? V. vertelt me dat in Moskou:

Bijna iedereen het weet – het is onmogelijk om de toename van zwaar politieoptreden, brute arrestaties en het af en toe vastlopen van stations niet op te merken als je naar het centrum van de stad gaat. Maar ik kreeg de indruk dat de ‘gewone’ mensen de protesten meestal als nutteloos beschouwen die niets anders opleveren dan zware afranselingen door de politie en een snelle arrestatie met het vooruitzicht om een nacht (of tien, of vijftien, of, hel, misschien zelfs vijftien jaar) in de gevangenis door te brengen.

Ze karakteriseert de eerste reactie van de bevolking op de invasie in termen van verbazing en onbegrip:

In de eerste twee dagen werd er buiten de activistische gemeenschap nauwelijks over de oorlog gesproken. De officiële Russische media vertelden er ook nauwelijks iets over. Sommige mensen waren geschokt (zoals ik), anderen begrepen niet wat er aan de hand was of trokken zich er (nog) niets van aan. Het leek erop dat zelfs de officiële media verrast waren door het besluit van Poetin, en het niet verwacht hadden.

De strenge bestraffing van degenen die wel protesteren is zeker bedoeld om de passieve gelatenheid onder de bevolking te versterken. Maar het lijkt erop dat pro-Poetin media nu ook een meer samenhangende poging doen om een geconstrueerde ‘publieke opinie’ te mobiliseren. V. vertelt me:

De media kregen hun instructies en begonnen op de oorlogstrom te slaan (hoewel ze het een ‘speciale operatie’ noemen om Oekraïne te ‘denazificeren’ van Banderieten die de schuld zijn van de ‘genocide’ in de Donbas en een maatregel tegen de NAVO-uitbreiding ‘we hadden geen keus, enzovoort’). Sommige mensen accepteerden die lijn. Toen ik op de markt was, was ik getuige van een vader die tegen zijn dochter (van een jaar of acht) zei: ‘Weet je, als iemand je blijft beledigen, moet je hem op een gegeven moment gewoon een klap geven.’ Misschien is dat hoe sommige mensen het zien. Maar nu is er bijna niets anders meer waar mensen over kunnen praten, alleen maar de oorlog. Op het werk, in de metro – iedereen is angstig en zit aan zijn of haar telefoon gekluisterd.

Onverwacht

Dit element van verrassing wordt ook door M. genoemd, een lid van de Russische Socialistische Beweging in Jekaterinenburg, de vierde grootste stad van het land. Ze vertelt me het volgende:

Op de eerste dag, toen Poetin net de oorlog had verklaard, lag mijn vriend uit Donbas lief naast me te slapen, ik was erg bang om hem wakker te maken met de woorden: ‘De oorlog is begonnen’. Toen voelde ik dat ik niet anders kon dan nu naar buiten gaan. Andere mensen in de stad voelden hetzelfde: ‘Het is tijd’ en we gingen naar buiten zonder een enkele vorm van coördinatie, het was een gemeenschappelijke impuls. Het begon allemaal met een paar picketlines onder het standbeeld van Lenin en daarna gingen de mensen gewoon niet meer weg en bleven staan, waardoor het plein geleidelijk aan helemaal volliep. De politie wist gewoon niet wat ze met ons aan moesten, ze hadden het niet verwacht. En wij waren in het voordeel – tot ze een bevel kregen.

In deze stad in de Oeral, op de eerste dag van de oorlog, dacht de politie dat Anatolij Svechnikov – plaatselijk directeur van Memorial, een onlangs opgeheven NGO die staatsrepressie en schendingen van de mensenrechten onderzoekt – wel achter het protest moest zitten.

De politieman benaderde hem en, kennelijk denkend dat Anatoly hier de leiding had en bevelen kon geven, probeerde hij te argumenteren: ‘Nou, je kunt de demonstranten vragen zich rustig te gedragen’. Maar het probleem is dat we geen leiders meer hebben – alle sterke oppositieleden worden door de staat vervolgd.

M. is het met V. eens dat de demonstranten vooral jong zijn:

Het plein stond vol met zeer jonge mensen, ik heb nog nooit zoveel twintigers bij een protest gezien. We schreeuwden ‘nee tegen de oorlog’ en ‘Putin treed af’ totdat een menigte gehelmde politieagenten ons in kleine groepen verdeelde. Daarna trokken we in optocht door de stad. Waar we ook verschenen, vroeg of laat kwamen er politieauto’s aan en dan begon de stille stoet onmiddellijk agressief te schreeuwen: ‘Nee tegen de oorlog’ of ‘Schande’ in hun richting om daarna onmiddellijk te vertrekken. En de agenten bleven waar ze waren omdat ze ons niet konden blijven volgen zonder orders.

Die dag werd de stoet eindelijk gebroken toen een menigte politieagenten met helmen en volledige uniformen ons een enorme glibberige trap afjoegen. We liepen tweehonderd tot driehonderd meter in een rechte lijn en ze zaten met ongelooflijke snelheid achter ons aan. We gingen uit elkaar en kwamen niet meer bijeen.

Maar de repressie heeft al zijn effect gehad op het aantal betogers:

Op 1 maart zei advocaat Aleksej Bushmakov dat de betogers alle speciale detentiecentra van de stad volledig hadden gevuld en dat sommige gedetineerden naar de naburige stad Sysert moesten worden overgebracht. Elke dag kwamen er minder mensen de straat op, er waren steeds meer politieagenten op straat…

M. houdt vol dat dit optreden niet het einde van de anti-oorlogsbeweging is. Toch heeft de noodzaak voor de protesten om voortdurend te muteren, in plaats van te steunen op bestaande activistische netwerken, het ook noodzakelijk gemaakt om te steunen op horizontale vormen van organisatie die kunnen opereren zonder een enkele leiding. Dat heeft er ook toe geleid dat men meer is gaan vertrouwen op het verspreiden van eenvoudige anti-oorlogsboodschappen via messaging-apps, simpelweg om de sluier van depolitisering te doorbreken:

Het Feministisch Anti-Oorlogs Verzet heeft iets briljants gedaan. Als het niet-oppositionele deel van de samenleving en ik in verschillende bubbels zitten, moeten we deze afstand verkleinen. Ze schreven een mailinglijst voor WhatsApp, met een oproep: ‘Als je deze brief niet naar 7 vrienden stuurt, zullen geluk en een vredig leven de komende jaren niet voor je stralen!!!’ Dus in die stijl, waarin onze oudere familieleden meestal met de snelheid van het licht complottheorieën aan elkaar verspreiden, verspreiden wij een brief met de waarheid over de oorlog. Sommigen zeggen dat ze de brief al van hun eigen familieleden hebben gekregen, wat betekent dat hij werkt.

​​​​​​​Communistische Partij

Deze focus op gedecentraliseerde, pop-up acties is ook een natuurlijk bijproduct van het ontbreken van echte oppositiepartijen en de ondergeschikte rol van de Communistische Partij (KPRF) binnen de dominante machtsstructuur. De KPRF heeft de parlementaire motie ingediend voor de erkenning van de zelfbenoemde Volksrepublieken van Luhansk en Donetsk, die het aanvankelijke voorwendsel vormde om tanks over de grens te sturen. Afgelopen vrijdag stemden veertig van hun zevenenvijftig parlementsleden voor de ‘wet van vijftien jaar’, die lange gevangenisstraffen oplegt voor ‘nepnieuws’; niemand stemde tegen, hoewel acht parlementsleden zich onthielden van stemming, hoewel ze wel in het parlement aanwezig waren.

De redenen voor deze onthoudingen blijven onduidelijk – en zijn in ieder geval nauwelijks inspirerende tekenen van rebellie. Toch weerspiegelt – en kanaliseert – de KPRF in beperkte mate de druk in de bredere samenleving, aangezien ze als enige in de buurt komt van een massapartij. Haar rol als een van de weinige getolereerde plekken voor afwijkende meningen verklaart ook ten dele haar hoge aantal stemmen bij de verkiezingen in september, waarbij haar in de officiële uitslag 19 procent werd toegekend. Het is ook een merkwaardig samengestelde kracht: de soms zwakke centrale controle over lokale afdelingen heeft zelfs sociaal-democraten en trotskisten in staat gesteld zich kandidaat te stellen voor de KPRF en delen van haar basis zijn betrokken bij alles van stakingen tot anti-vax protesten. V. vertelde me dat je dat terugziet in verschillende standpunten over de oorlog:

Mijn bron bij de KPRF zegt dat 75 procent van de leden voor de oorlog is en 25 procent tegen. Wat de sociale basis betreft, denk ik dat – na de laatste paar jaar waarin mensen die niet gelukkig zijn met het regime steeds meer op de KPRF zijn gaan stemmen (meestal om pragmatische redenen) – we veilig kunnen stellen dat er een groot aantal mensen is dat tegen de oorlog is.

De KPRF staat voortdurend onder druk van het Kremlin om de officiële lijn te verdedigen. Maar een ander lid van de Russische Socialistische Beweging, O., vertelt me dat sommige figuren in de KPRF de oorlog openlijk hebben afgekeurd, waaronder Michail Matvejev, Oleg Smolin en Vjatsjeslav Markhajev – drie KPRF-parlementsleden die eerder de aanvankelijke motie om de separatistische republieken in Donbas te erkennen, hadden gesteund:

Het Kremlin heeft de Communistische Partij in een heel moeilijke – of, om precies te zijn, heel eenvoudige – situatie geplaatst: ofwel zich verzetten tegen Poetins bewind, ofwel voorgoed uit het politieke leven verdwijnen … Matvejev, Smolin en een van de knapste jonge leiders van de Communistische Partij, Jevgeni Stupin, waren openlijk tegen de oorlog. Stupin organiseerde, samen met de Russische Socialistische Beweging, een bijeenkomst van Russisch Links, waar een anti-oorlogsresolutie werd aangenomen en een anti-oorlogscoalitie van Russische onafhankelijke, democratische linkse partijen werd georganiseerd.

Sommige lokale wetgevers, in sommige gevallen niet-partijgebonden personen die op KPRF-lijsten zijn gekozen, hebben soortgelijke standpunten ingenomen, evenals het comité van de Moskouse jongerenorganisatie van de KPRF. Het comité rechtvaardigde de aanvankelijke stemming ter erkenning van de Donbas-republieken, maar hekelde de ‘broederoorlog’, die gedreven wordt door ‘ongezonde geopolitieke ambities van Vladimir Poetin’ en slechts een ‘bron van inkomsten voor de heersende elites’ vormt. Omgekeerd heeft KPRF-leider Gennadi Zjoeganov zich gedwee onderworpen aan de oorlog van de regering-Poetin om Oekraïne te ‘decommuniseren’. O. wijst op de waarschijnlijke desastreuze gevolgen van deze afstemming en niet alleen voor de KPRF zelf:

Veel linkse mensen in Rusland zijn nooit opgehouden te zeggen dat de dood van de Communistische Partij de ‘echte’ linkse beweging tot bloei zal brengen. Wij moeten definitief toegeven dat dat niet het geval is. Als de KPRF nu lafhartig afstand zou doen van haar standpunten, zou ze de linkse beweging en de linkse erfenis als geheel onder haar eigen puin kunnen begraven. Niet voor altijd, natuurlijk, maar wel voor een tijdje. Daarom moeten de leden van de KPRF met alle middelen proberen om de situatie in de partij te veranderen, interne discussies op gang brengen, kameraden ervan overtuigen dat de situatie kritiek is: vrijheid of de dood.

In sommige verklaringen van KPRF-dissidenten wordt opgemerkt dat een dergelijk anti-oorlogsstandpunt in feite aan de oorsprong ligt van de communistische partijen in Europa. Tot dusver is er geen concreet nieuws dat de dissidenten binnen de KPRF en haar parlementaire fractie uit haar gelederen zijn gezet. De dreigende staat van beleg (ondanks de huidige ontkenningen) en de druk van het Kremlin om alle uitingen van afwijkende meningen uit te roeien, lijken de situatie echter op de spits te drijven.

Voorlopig zou het overhaast zijn om te voorspellen dat de gewone Russen een beslissende rol zullen spelen bij het beëindigen van deze oorlog. Anekdotische bewijzen van soldaten die verrast zijn door de stugge Oekraïense weerstand, of van Belarussische officieren die waarschuwen dat hun troepen in opstand zullen komen als ze in de strijd worden geroepen, zijn waarschijnlijk de voornaamste reden om te hopen dat druk van onderop het voortduren van de oorlog kan bemoeilijken. Wat wel kan worden gezegd is dat degenen die oproepen tot beëindiging van het bloedvergieten de Russische samenleving een uitweg uit de duisternis bieden – een klein baken van licht, dat schijnt in de richting van een ander Rusland dan het huidige.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Jacobin. Nederlandse vertaling; redactie Grenzeloos.