Frankrijk: opgehoopte woede

Een jaar geleden, in november 2018, brak in heel Frankrijk de Gele Hesjes-beweging uit met bezettingen en demonstraties op rotondes en straten. De beweging, die werd uitgelokt door het besluit van de regering om een nieuwe brandstofbelasting in te voeren, benadrukte al snel de noodzaak van een toename van de koopkracht, met name van het minimumloon, de afwijzing van een samenleving die wordt geleid door en voor de rijksten, het herstel van de vermogensbelasting voor de rijksten en de noodzaak van een democratie waarin de arbeidersklasse gehoord wordt. De regering-Macron werd geconfronteerd met sociale woede veroorzaakt door het bezuinigingsbeleid sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw.

Deze woede leidde tijdens presidentsverkiezingen van 2017 tot de aantasting en ineenstorting van de twee partijen die het systeem sinds de jaren zestig van de vorige eeuw beheren, de Gaullistische partij (LR – Les Républicains, de Republikeinen) en de Socialisten (PS – Parti Socialiste). Macron, die de teugels van het kapitalistische management overnam, dacht dat hij zijn handen vrij had om arrogantie en klasse-brutaliteit te tonen en kapitalistische systeemhervormingen door te voeren: om de interventie van een sterke staat en een liberaal economisch beleid ten gunste van de grote kapitalistische groepen door te drukken. Hij dacht ook dat hij zijn handen vrij had om, zonder angst voor sociale confrontatie, hervormingen ‘in de stijl van Thatcher’ door te voeren, waarin alle vorige regeringen hadden gefaald, om Frankrijk in overeenstemming met zijn buren te brengen op het gebied van de achteruitgang van het arbeidsrecht en sociale bescherming.

In de nasleep van zijn verkiezing in de herfst van 2017, met een te zwakke reactie van de vakbonden, werden vijf verordeningen uitgevaardigd. Eén ervan brak het systeem van werknemersvertegenwoordiging in bedrijven af, met name door het aantal vertegenwoordigers te halveren. Een andere heeft definitief gebroken met de voorrangsregel van de branche-overeenkomsten in bedrijven, wat sociale dumping in de hand werkte. Ook is het makkelijker geworden mensen te ontslaan door het moeilijker te maken voor werknemers om een zaak aanhangig te maken bij industriële rechtbanken.

Enkele maanden later, in het voorjaar van 2018, werd het statuut van de SNCF (de Franse spoorwegen) en dat van het spoorwegpersoneel door de Nationale Assemblee geschonden. In 2020 wordt de SNCF opgesplitst in verschillende naamloze vennootschappen, waarbij het spoorwegnet wordt opengesteld voor concurrentie met de geplande afschaffing van duizenden kilometers spoorlijn. Het statuut van het spoorwegpersoneel van meer dan een eeuw geleden wordt per 1 januari 2020 afgeschaft voor nieuwe werknemers. Dit statuut geeft met name de werkgelegenheidsgarantie en de erkenning van het harde en moeilijke karakter van het spoorwegwerk door een pensioengerechtigde leeftijd van 52 jaar voor rijdend personeel en 57 jaar voor niet-rijdend personeel.

De 2/5 tactiek die het vakbondsfront (CGT, FO, UNSA) opgedrongen heeft, 18 stakingen van 2 opeenvolgende dagen over 3 maanden, hebben veel gevechtskracht opgebruikt, zonder dat er een machtsbasis tegen Macron ontstond. Op grond van de successen werd in de herfst van 2019 de werkloosheidsverzekering aangevallen, waardoor het moeilijker werd om het recht op een werkloosheidsuitkering te verkrijgen. Bovendien was er een grote aanval op het nationale onderwijsstelsel, waarbij de laatste twee jaar van het secundair onderwijs zijn hervormd en de sociale selectie bij de toegang tot het hoger onderwijs is toegenomen.

De Franse vakbeweging weigerde in de herfst van 2018 feitelijk de Gele Hesjes-beweging te erkennen als een belangrijke stap voor de arbeidersklasse en was daarom niet in staat om vanaf het begin een gezamenlijke inspanning te leveren om een krachtige beweging tegen sociale onrechtvaardigheid en bezuinigingen te organiseren. Deze scheiding, ook al werd ze vervolgens gecorrigeerd door de meest strijdbare delen van de vakbeweging, zou de regering er ook toe kunnen brengen te geloven dat de sociale oppositie zich net zo min als de politieke oppositie zou kunnen verenigen om haar aanvallen te blokkeren.

Een historische aanval

Macron en zijn regering waren ook van mening dat ze een project konden opstarten dat steeds door Franse kapitalisten werd uitgesteld: het ter discussie stellen van het in 1945 opgezette pensioenstelsel.

Het machtsevenwicht dat de arbeidersklasse in Frankrijk gedurende tientallen jaren van sociale strijd tot stand heeft gebracht, heeft het mogelijk gemaakt dat de overheidsuitgaven in 2018 nog steeds 56% van het bbp vertegenwoordigen. In Frankrijk vertegenwoordigen de sociale uitgaven van de overheid 31,2% van het bbp, het hoogste cijfer in de OESO (gemiddeld 20,1%), ook al zijn ze sinds 2016 met bijna 1% gedaald. Het gaat hierbij vooral om de pensioenen (13,9%) en de gezondheidszorg (8,7%), waarmee Frankrijk een van de leiders van Europa is, ondanks de talrijke aanslagen die op deze twee systemen zijn gepleegd.

Het OESO-gemiddelde voor overheidsuitgaven voor pensioenen bedraagt 7,5% van het bbp, waarbij de Spaanse overheid 11% uitgeeft, Duitsland 10,1%, het Verenigd Koninkrijk, Zwitserland 6,5% en Nederland 5,4%. In deze landen behouden alleen werknemers die (via hun bedrijf of hun eigen spaargeld) de mogelijkheid hebben om in te schrijven op particuliere pensioenfondsen een behoorlijke levensstandaard.

Dit niveau van overheidsuitgaven maakt dat Frankrijk, samen met de Spaanse staat en Italië, een van de drie landen is met de hoogste levensverwachting in Europa (82,7 jaar). In Frankrijk loopt volgens Eurostat, ook al leven een miljoen gepensioneerden onder de armoedegrens, slechts 7% van de gepensioneerden het risico in armoede te vervallen (dat wil zeggen een inkomen van minder dan 60% van het mediane loon), tegenover 19% in Duitsland en het Verenigd Koninkrijk.

Zo blijft Frankrijk nog steeds achter bij het niveau van sociale achteruitgang dat in de belangrijkste Europese landen is bereikt. Het is een nieuw onderdeel van dit sociale model dat Macron wil aanvallen, waar al zijn voorgangers faalden.

Het recept is eenvoudig: het aandeel van de pensioenen in de overheidsuitgaven op het huidige niveau handhaven, op minder dan 14% van het bbp, terwijl het aantal gepensioneerden tegen 2050 met 1,5% zal toenemen. Wiskundig gezien zou dit bij een constante euro leiden tot een gelijke verdeling van de geldhoeveelheid over een groeiend aantal gepensioneerden, waardoor de pensioenen zouden dalen en de gepensioneerden armer worden.

Het voorwendsel voor de aanval op de ‘speciale regelingen’

Om dit doel te bereiken, heeft de regering een voorstel gedaan dat alle huidige pensioenstelsels vernietigt, die als onrechtvaardig en ongelijk worden bestempeld, met ‘speciale regelingen’ die miljarden kosten.

Meer dan 84% van de beroepsbevolking valt momenteel onder grofweg twee pensioenstelsels:

– werknemers in de privésector (19 miljoen werknemers) die nu 50% van hun gemiddelde referentiesalaris als pensioen ontvangen van een publiek pensioenfonds op basis van een omslagstelsel, berekend in jaartranches, plus ongeveer 20% van een nationaal aanvullend pensioenstelsel (ARRCO-AGIRC) met een puntensysteem.⁽¹⁾Een ‘pay as you go’-systeem betekent dat de lopende pensioenen worden betaald uit de lopende bijdragen en is dus een vorm van solidariteit tussen de generaties, en is gekant tegen een ‘kapitalisatie’-methode waarbij elk individu zijn eigen pensioenfonds opbouwt.

– ambtenaren van de staat en de lokale overheden (4 miljoen werknemers) die rechtstreeks door de staat en door een pensioenfonds van de lokale overheden worden betaald.

In deze beide regelingen is de berekening van het referentiesalaris niet hetzelfde, maar heeft een vergelijkbaar vervangingspercentage van 72 tot 74 %.

Bovendien maken ongeveer 500.000 werknemers deel uit van een twaalftal ‘bijzondere regelingen’, die zijn geërfd van heel specifieke beroepen en overeenkomsten die vaak dateren van vóór de Tweede Wereldoorlog (spoorwegpersoneel, gasfitters, elektriciens, notarissen, medewerkers van de Parijse vervoersector, medewerkers van de Parijse Opera, enzovoort).

Al deze pensioenregelingen hebben gegarandeerde opgebouwde rechten: een werknemer weet naarmate zijn of haar carrière vordert hoeveel zijn of haar pensioen zal bedragen. Dit in tegenstelling tot puntensystemen, met gegarandeerde premies, waar je alleen weet hoeveel je bijdraagt, niet hoeveel je pensioen zal zijn! Bovendien zijn 3,4 miljoen werkenden zelfstandigen, met of zonder volledig autonome systemen om zich voor te bereiden op hun pensioen.

Het voorstel is dan ook gericht op één enkele puntenpensioenregeling die in de plaats komt van alle pensioenstelsels, al dan niet in loondienst, basis- en aanvullende regelingen. Met het argument dat ‘één euro aan premies iedereen hetzelfde recht op pensioen moet geven’. Een systeem waarin niemand weet wat zijn of haar pensioen waard zal zijn, of zelfs maar wat het van jaar tot jaar waard zal zijn.

Zweden heeft in de jaren negentig een dergelijk systeem van vaste bijdragen ingevoerd om het aandeel van de pensioenen in het bbp te verminderen. Macron noemt dat als het voorbeeld dat navolging verdient. Jaar na jaar zien Zweedse gepensioneerden hun vervangingsratio dalen en vrouwen hebben te lijden onder toenemende ongelijkheid.

Om de urgentie van het project te rechtvaardigen, moest de regering de situatie dramatiseren

De regering-Macron lanceerde met de steun van alle belangrijke media een grote propagandaslag om ‘de profiteurs van een pensioenstelsel dat op het randje van de afgrond staat’ aan de kaak te stellen.

Dit betekende dat Macron zijn eigen woorden uit 2017 op zijn campagnewebsite teniet moest doen:

‘Na meer dan twintig jaar van opeenvolgende hervormingen is het pensioenprobleem niet langer een financieel probleem… Voor het eerst sinds decennia laten de financiële vooruitzichten ons toe om met een redelijke sereniteit naar de toekomst te kijken.’

Om een klimaat van spanning en urgentie te creëren, heeft de regering daarom uitdrukkelijk opdracht gegeven voor een nieuw rapport van de officiële gezamenlijke pensioenstructuur, de COR (Pensioen Oriëntatie Raad). Deze organisatie had afgelopen juni een rapport uitgebracht dat niet alarmerend was en, zoals kandidaat Macron vaststelde, constateerde dat het niveau van de uitbetaalde pensioenen in 2017 helaas gedaald was als gevolg van de aanslagen die al sinds 1993 op de pensioenen waren gepleegd, en dat het systeem op geen enkele manier in gevaar was.

In het nieuwe rapport van de COR, dat in november werd gepubliceerd en waarin werd uitgegaan van een aanzienlijke vermindering van de overheidsbetalingen tegen 2025, wordt een mogelijk tekort van 17 miljard euro (op een begroting van meer dan 300 miljard euro) geïntroduceerd. De regering en de media grepen dit hypothetische tekort aan alsof er sprake is van een explosie van de uitgaven!

Het probleem is dat het voorstel van Macron snel een groeiende vijandigheid veroorzaakte onder werknemers… en niet-werkenden!

In juli werd namelijk een rapport gepubliceerd door J.P. Delevoye, de Hoge Commissaris voor pensioenen, om het wetsontwerp voor te bereiden, na het te hebben besproken met gematigde vakbonds- en professionele gesprekspartners.

Bij het lezen van dit rapport begrepen advocaten, stewardessen, spoorwegpersoneel, gasfitters, elektriciens en leraren dat ze alles te verliezen hadden. Bovendien hebben veel studies heel snel de overheidspropaganda ondermijnd door de verdiensten van dit nieuwe systeem te prijzen, met name voor kleine pensioenen en vrouwen. Het puntensysteem vergroot daarentegen de loon- en carrièrekloof van vrouwen en precaire werknemers nog verder.

De beroepen die in aanmerking komen voor ‘speciale regelingen’ (spoorwegpersoneel, brandweerlieden) begrepen al snel dat het voorgestelde systeem alle opgebouwde rechten met betrekking tot hun arbeidsvoorwaarden teniet zou doen. Zelfs de politie dreigde met een staking tegen de regering.

De organisatie en activering van spoorwegarbeiders

Om niet opnieuw een nederlaag te lijden en lering te trekken uit de mislukking van 2018, lanceerden de vakbonden SUD Rail, Solidaires en UNSA Rail, gevolgd door FO en de CGT, al in september 2019 een oproep tot een verlengbare staking vanaf 5 december tegen het project voorgesteld in het rapport van Delevoye. Zelfs de CFDTT-werknemers van de spoorwegen riepen op tot een staking op 5 december. Parallel aan de oproepen in de energiesector, lanceerden vakbonden in alle sectoren van de overheid, advocatenvakbonden en jongerenorganisaties oproepen tot stakingen en demonstraties. Zelfs de politiebonden kondigden ‘een symbolische sluiting van politiebureaus’ aan. Er werd een nationale interprofessionele oproep voor 5 december gelanceerd door alle vakbondsfederaties (behalve CFDT en CFTC).

De regering hoopte, op basis van haar eerdere successen, dat 5 december een soort ‘stormachtige passage’ zou zijn, onvermijdelijk, maar zonder een follow-up, een dag van stakingen door de ‘speciale regelingen’, de SNCF en de RATP. Maar ze was al snel teleurgesteld. Met 800.000 demonstranten volgens de politie en 1,5 miljoen volgens de CGT, herinnerde de kracht van de demonstraties en stakingen ons aan de sterkste dagen van stakingen en demonstraties in alle sectoren, vooral in 1995. Maar op 5 december 2019 waren er meer demonstranten op straat dan op de eerste dag van de demonstraties op 24 november 1995.

Een indrukwekkend stakingspercentage bij de SNCF, 90% van de treinen werd geannuleerd, alleen de automatische metrolijnen in Parijs reden, een even indrukwekkend percentage onder de leraren (70% stakers op het eerste en tweede niveau) die al snel begrepen dat zij de belangrijkste verliezers van deze hervorming zouden zijn.

Maar bovenal:  de regering verwachtte niet dat het spoorwegpersoneel overal vóór verlenging van de staking tot maandag 9 december zou stemmen, waardoor eerdere vakbondstactieken werden doorbroken.

Om de brand te blussen, probeerde de premier vrijdag verschillende weerstandshaarden te bestrijden:

– overtuig de huidige werknemers van ‘speciale regelingen’ dat ze niet ‘onmiddellijk’ door de hervorming zullen worden getroffen;

– verzeker politieagenten dat hun opgebouwde rechten niet zullen worden aangetast omdat ze ‘elke dag hun leven riskeren;

– zorg ervoor dat leraren er zeker van zijn dat ze (… in 2021!) loonsverhogingen krijgen, zodat er geen verlaging van pensioenen zal zijn.

Het probleem is dat de regering nog steeds geen wetsvoorstel heeft ingediend. Ze wilde wachten tot donderdag 5 december om te zien of ze moest bewegen nadat de storm overgetrokken was. Ze  wil nu tot 11 december wachten om het wetsvoorstel bekend te maken, in de hoop dat er na 10 december een luwte in de stakingen van de leraren zal zijn en tekenen van herstel in het vervoer en geen uitbreiding naar andere sectoren.

De opbouw van een brede beweging

In alle sectoren hebben strijdbare activisten begrepen dat het noodzakelijk is om nu een echte machtsbasis op te bouwen, niet los te laten en de staking uit te breiden tot buiten de transportsectoren. Het doel voor de komende dagen is natuurlijk een samengaan van sectoren rond dezelfde eis: de intrekking van het Macron-project gericht tegen onze pensioenen.

De druk vanuit de basis dwong de leiders van CGT en FO om samen met Solidaires en de FSU op te roepen tot een nieuwe dag van staking en demonstraties op dinsdag 10 december. De snelheid waarmee de werknemers van de RATP en de SNCF vóór de voortzetting van de staking en de sector overschrijdende acties hebben gestemd, zou de voortzetting van de staking in de overheidssector en de uitbreiding van de staking naar de particuliere sector, (die op 5 december zeer aanwezig was in de straten), moeten aanmoedigen.

Wat de uitbreiding in de komende dagen ook moge zijn, deze beweging profiteert van de vooruitgang die in de afgelopen maanden is geboekt op het gebied van vechtlust. Het afgelopen jaar hebben de Gele Hesje de hele sociale beweging een impuls gegeven met tientallen dynamische, strijdlustige demonstraties, die breken met het routinekarakter van veel eerdere demonstraties.

Bovendien was deze beweging de laatste tijd de enige beweging die snel concessies van de regering heeft gekregen. Door de toezegging van 10 miljard, nauwelijks een maand na het begin van de beweging van spontane en offensieve demonstraties vanaf 1 december 2018, heeft er een frisse wind door de sociale beweging gewaaid.⁽²⁾Zie ‘De beweging van de Gele Hesjes en de arbeidersbeweging’ Een sociale beweging die het gevoel heeft dat ze nog niet het einde van haar mogelijkheden heeft bereikt.

Ook alle categorieën ziekenhuispersoneel, met name in de nooddiensten, zijn het afgelopen jaar massaal in actie gekomen, zonder dat de regering in staat was om de beweging te stoppen. Ze is nu nog steeds aanwezig, met talrijke demonstraties op 14 november, met 10.000 mensen in Parijs. In de afgelopen weken zijn ook op veel middelbare scholen en faculteiten studenten in actie gekomen tegen hun  precaire situatie – wat zich op 8 november op dramatische wijze heeft gemanifesteerd in de poging van een student uit Lyon, Anas K., om zich in brand te steken.

Bij verschillende gelegenheden was er ook sprake van het  samengaan van klimaatdemonstraties en die tegen geweld tegen vrouwen. Op 23 november brachten demonstraties tegen gendergeweld meer dan 100.000 mensen op de been. In de loop van afgelopen maanden zijn nieuwe generaties, met veel jongeren en vooral jonge vrouwen, in actie gekomen. Zo heeft de protesterende sociale beweging het afgelopen jaar een politieke dynamiek getoond die ouderen herinnert aan de jaren negentig, toen de strijd voor vrouwenrechten, tegen racisme, vóór het recht op huisvesting en de rechten van werklozen naast elkaar bestonden. Dat was aan het begin van de antiglobaliseringsbeweging.

Het opmerkelijke verschil nu, niet alleen in Frankrijk, is de grote moeilijkheid om deze sociale bewegingen samen te brengen met gemeenschappelijke en offensieve politieke perspectieven.

De Socialistische Partij en de Gaullisten reageren met maximale stilte op de huidige beweging. Ze hopen dat Macron zal falen, maar tegelijkertijd krijgt zijn project uiteraard hun goedkeuring. De RN (Rassemblement National, voorheen FN – Front National) gaat verder met haar poging om op twee paarden te wedden zoals tijdens de Gele Hesjes-beweging: om de ontevredenheid van de bevolking te koesteren terwijl ze probeert te verbergen dat hun programma in overeenstemming is met dat van Macron.

Links van de SP zijn de afgelopen maanden verschillende keren krachten bijeengekomen in oproepen tegen het veiligheidsbeleid, om islamofobie aan de kaak te stellen en de beweging tegen pensioenhervorming te steunen. De NPA (De Nouveau Parti Anticapitaliste) vormde de kern van al deze eenheidsinitiatieven.

Maar we zijn nog steeds ver verwijderd van een gemeenschappelijk antikapitalistisch antwoord dat wordt gesmeed in de hitte van sociale bewegingen en dat niet de wederopbouw van een verkiezingsmachine is. In veel lokale initiatieven, die de kern van de acties vormen binnen de huidige sociale beweging, bestaat er de mogelijkheid om in deze richting verder te gaan. De pensioenbeweging stelt direct de kwestie van de samenleving waarin we willen leven aan de orde, vrij van uitbuiting en onderdrukking, democratisch georganiseerd om aan de sociale behoeften te voldoen. De bevordering van dit perspectief zal de komende dagen afhangen van de kracht van de sociale beweging.

Naschrift: Inmiddels heeft deFranse premier Edouard Philippe heeft woensdag 11 december bekend gemaakt hoe de hervorming van de pensioenen er uit gaat zien. De vakbonden hebben nieuwe acties aangekondigd.

Léon Crémieux is lid van de leiding van de Nouveau Parti Anticapitaliste en van de 4e Internationale. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.