George Orwell. Een portret van de schrijver als socialist

Wanneer George Orwell in 1936 naar Spanje trekt om daar tegen Franco te vechten, doet hij dat als een partijloze sympathisant. ’t Liefst zou hij zich bij de Internationale Brigades aansluiten. Die zijn voorstanders van het Volksfront, waarbij linkse aspiraties in de koelkast gezet worden om zoveel mogelijk volk tegen de fascistische generaals te verenigen. Hij komt echter bij de POUM terecht, een semi-trotskistische partij. Daar zijn ze een andere mening toegedaan: de beste manier om Franco te verslaan, meent men daar, bestaat er juist in om de revolutie uit te diepen.

Het overtuigt Orwell niet. Wanneer hij in 1937 met verlof van ’t front naar Barcelona komt, is dat nog altijd met de bedoeling naar de Brigades over te stappen. Die hebben trouwens betere wapens, geleverd door de Russen. ’t is echter ook in Barcelona dat Orwell een indrukwekkend politieke les meekrijgt. Hij beschrijft die meesterlijk in Saluut aan Catalonië. In Barcelona ziet hij de revolutie concreet in actie: voor zijn ogen ontplooit zich waarlijk een klassenloze maatschappij. Maar hij ziet ook iets anders: met de Russische wapens komt ook de stalinistische geheime politie naar Spanje.

De NKVD maakt alles ondergeschikt aan het Russische staatsbelang: revolutionaire verwezenlijkingen worden ontmanteld; de POUM verboden; verzetsstrijders, waaronder vrienden van Orwell, aangehouden; linkse leiders vermoord; honderden anarchisten verlaten ontmoedigd de strijd. Op 20 juni 1937 wordt het Orwell duidelijk dat ook hij voor zijn leven moet vrezen. Hij slaagt erin het land te ontvluchten.

Spanje heeft hem dan ook veel geleerd. Ten eerste is het voor hem niet langer voldoende om alleen maar sympathisant te zijn. Hij wordt lid van de Independent Labour Party: ‘Because the I.L.P. is the only British party – at any rate the only one large enough to be worth considering – which aims at anything I should regard as Socialism.’Ten tweede houdt hij er een viscerale afkeer van stalinisten aan over.

Dat laatste blijft onveranderd. Het eerste evolueert. Hij verlaat de ILP op een moment dat de geschiedenis in een stroomversnelling geraakt: oorlog! In zijn essay My country Right or Left (1940) schrijft Orwell over een nuchter ontwaken, de dag waarop Stalin en Hitler het op een akkoord gooien: ‘Ik kwam naar beneden en zag dat de krant Ribbentrops vlucht naar Moskou meldde. Dus was er oorlog op komst, en de regering, zelfs deze van Chamberlain mocht van mijn trouw verzekerd zijn.’ Maar overstappen naar de conservatieven doet hij daarom niet. In The Lion and the Unicorn (1941) zegt Orwell dat de oorlog omgebogen moet worden in een volksoorlog, leidend naar het socialisme, maar dan very British. Vehikel moet een nieuwe socialistische beweging zijn. Daar valt in de werkelijkheid echter niets van te zien. Tegen het einde van de oorlog begint hij naar de Labour Party te kijken als voorlopig het meest haalbare. Hij steunt de naoorlogse Labourregering van  Attlee.

In 1948 richt die regering de IRD op, een anticommunistische propagandadienst. Orwell werkt mee. Berucht is de lijst die hij de dienst bezorgt van mensen die omwille van hun communistische sympathieën niet vertrouwd mogen worden. Hij gaat er ook mee akkoord dat zijn boeken (1984, Animal farm) in de anticommunistische propaganda gebruikt worden.In een verdienstelijk boek ⁽¹⁾John Newsinger. Hope Lies in the Proles. George Orwell and the Left. 2018. Pluto Press. 186 pp. onderneemt de trotskist John Newsinger een poging om Orwells IRD-engagement te begrijpen:

‘Terwijl Orwell ten volle meewerkte aan de propagandacampagne tegen de Sovjet-Unie, blijft het overeind staan dat zowel Animal Farm als Nineteen Eighty-Four als linkse kritieken op het Sovjetcommunisme bedoeld waren. Zijn grootste zorg was het vernietigen van de illusies die veel socialisten nog in de Sovjet-Unie hadden, iets wat hij als een essentiële stap op weg naar een democratisch socialisme beschouwde. Bij de aanvang van de Koude Oorlog was hij bereid, zelfs gretig, die boeken ter beschikking van de Attleeregering en de Amerikaanse bondgenoot te stellen, maar tot de dag van zijn vroegtijdige dood, was zijn zorg op lange termijn nog altijd de stichting van de Verenigde Socialistische Staten van Europa.’

En dan volgt een zinnetje dat de tragiek van Orwell in deze goed samenvat: ‘Hij beschouwde de twee doelstellingen ten onrechte als met elkaar verenigbaar.’

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op De Laatste Vuurtorenwachter.