Servië wordt opgeschrikt door de grootste golf van protesten in de geschiedenis van het land. De protesten worden geleid door een horizontaal georganiseerde studentenbeweging met massale steun. Het regime van president Vucic geeft echter nog niet op, en tijdens de demonstratie van zaterdag 15 maart kwam het tot een lastige confrontatie.
Op zaterdag 15 maart vond in Belgrado de grootste demonstratie in de geschiedenis van Servië plaats. Het was het hoogtepunt van de activiteiten van de studentenprotestbeweging, die sinds november vorig jaar actief is. ‘Ik ben milieuactivist, dus ik ben bij veel protesten geweest. Maar voor het eerst in mijn leven heb ik ervaren hoe mensen van links en rechts naast elkaar staan, maar elkaar niet proberen te overtuigen van iets,’ beschreef Tijana, een 25-jarige deelneemster uit Belgrado, de sfeer van de demonstratie van zaterdag aan Alarm. ‘Ze waren er om de studenten te steunen. Dit soort tolerantie heb ik in jaren niet gezien.’
De protesten begonnen vanwege een tragedie die plaatsvond in de op één na grootste stad Novi Sad. Daar stortte het dak van het pas gerenoveerde stationsgebouw in, waarbij in totaal vijftien mensen om het leven kwamen. Demonstranten begonnen het incident meteen te framen als een systemisch probleem dat te maken had met de enorme corruptie en incompetentie van het staatsbestuur en ontkenden dat het een ongeluk was.
In november werden de protesten gevolgd door de bezetting van verschillende faculteiten van de Universiteit van Belgrado. Studenten verschansten zich in universiteitsgebouwen, die de belangrijkste plek werden waar demonstranten bijeenkwamen om strategieën uit te stippelen. De blokkades breidden zich uit naar andere universiteitssteden in Servië en de studenten wonnen geleidelijk de meerderheid van de Servische samenleving voor zich. De te volgen koers werd bepaald in plenaire vergaderingen die open waren voor het publiek.
Ze handelen op een zeer gecoördineerde manier, ze hebben geen formele leiders en ze streven naar een onderzoek naar het hele incident in Novi Sad en ook naar diepere veranderingen in de manier waarop het politieke systeem in het land werkt. Volgens onderzoeker Nina Djukanovic is dit de grootste studentenprotestbeweging sinds 1968.
‘Mensen komen vol goede moed naar de protesten, ze hebben meer geduld dan normaal en gaan respectvol met elkaar om. Als iemand op je voet stapt of tegen je aan botst, verontschuldigen ze zich meteen,’ vertelde een andere demonstrant, de 39-jarige Marija, die voor de demonstratie van zaterdag vanuit de stad Čačak naar Belgrado was gereisd, aan Alarm.
Studentendemonstraties hebben de afgelopen maanden het land doorkruist en zijn vanuit verschillende steden naar Belgrado gereisd voor de demonstratie van zaterdag. Naast hen arriveerden duizenden arbeiders uit de regio’s in de hoofdstad, maar ook op andere plaatsen werd geprotesteerd.
Een regime op de rand van de afgrond
Volgens de non-profitorganisatie Archive of Public Gatherings waren er bijna 300.000 mensen in de straten van Belgrado, terwijl studentenorganisatoren het aantal op 800.000 schatten. Het zal niemand verbazen dat de staatstroepen de aantallen een orde van grootte lager schatten – volgens de politie zouden het 107.000 mensen zijn, volgens het leger zelfs maar 88.000. De studenten zeggen echter dat zulke aantallen haalbaar zijn als alleen een paar hoofdstraten en -pleinen worden geteld. Maar zoals de beelden laten zien, waren alle straten in Belgrado zaterdag volgepakt.
Maar zelfs volgens de gemiddelde schattingen zou dit het grootste protest in de geschiedenis van het land zijn. ‘Een groot deel van het publiek hoopte zaterdag op een politieke oplossing, zoiets als toen we Milosevic 25 jaar geleden omverwierpen. Maar de studenten eisten niet zoiets,’ legt Marija uit.
Onlangs heeft het Vučić-regime een verzoenende strategie aangenomen ten opzichte van de door studenten geleide beweging. Het regime beweert bereid te zijn om te onderhandelen en heeft verschillende formele concessies gedaan. Maar de studenten weigeren met Vučić te onderhandelen – hun eisen zijn gericht tegen specifieke instellingen, waarbij wordt benadrukt dat de kantoren worden bezet door mensen die loyaal zijn aan de president.
Maar Vučić kan zich geen directe confrontatie veroorloven, deels vanwege de brede steun van de studenten – volgens opiniepeilingen steunt 80 procent van de Serviërs hun eisen. De horizontale organisatie van de studentenbeweging is ook cruciaal, zodat het regime niemand heeft die het kan aanpakken met directe repressie of een lastercampagne.
Maar nog in november reageerden Vučić en de zijnen met geweld op studentenprotesten – soms direct door de politie, soms door niet-geïdentificeerde groepen mensen die later leden van de regeringspartij bleken te zijn. In januari was het publiek geschokt door de beelden van een auto die op demonstranten inreed en bijna een student doodde.
Vóór de demonstratie van zaterdag hing dus de vraag boven de straten van Belgrado: hoe zal het regime reageren op zo’n grote mobilisatie? Sommige van de meer optimistische stemmen wezen op het feit dat de politie gewoonweg niet de macht heeft om op te treden tegen zo’n groot aantal mensen. Maar er was ook angst dat de traditionele techniek van het delegitimeren en onderdrukken van protesten zou worden gebruikt – het infiltreren van de menigte met provocateurs die aanvallen zouden lanceren op de politie, die zou reageren met geweld tegen alle deelnemers. ‘Ik kwam met spanning en angst naar het protest omdat ik me liever niet voorstel waartoe deze regering in staat is,’ zegt Marija.
Onderdrukking zonder schoten
De staatstroepen lijken niet hun toevlucht te hebben genomen tot openlijk geweld. Maar ze hebben misschien een nog verraderlijkere methode gebruikt dan de eerder genoemde provocateurs. Volgens getuigenissen ter plaatse, video’s en experts werd het wapen, dat bekend staat onder de afkorting LRAD en dat een sonisch kanon wordt genoemd, voor het eerst in het land gebruikt. Het is niet dodelijk, maar het is bedoeld om de tegenstander te verlammen door een hoog geluidsvolume te gebruiken.
Volgens de Czech Army Gazette kunnen die wapens ‘ondraaglijke pijn veroorzaken bij degenen die geraakt worden’, maar daarnaast veroorzaken ze ook effecten op de langere termijn – hoofdpijn, misselijkheid, tinnitus of zelfs haaruitval. Het wapensysteem werd het eerst door het Amerikaanse leger gebruikt om ‘vijandige menigten onder controle te houden’ tijdens de invasies van Irak en Afghanistan. Maar sinds het midden van de jaren negentig wordt het ook gebruikt door de Amerikaanse politie tegen demonstraties op Amerikaans grondgebied, het meest recentelijk met toenemende media-aandacht tijdens hun inzet bij Black Lives Matter protesten na de moord op George Floyd door de politie.
Met LRAD’s plant het geluid zich, in tegenstelling tot conventionele luidsprekers, ‘niet voort in een cirkelvormig patroon, maar alleen in een smalle kegel. Als je maar een paar meter van de getroffen zone vandaan staat, staar je gewoon wezenloos naar de kronkelende mensen op de grond een paar meter verderop.’ Dat wordt bevestigd door video’s uit Belgrado, waarop te zien is hoe mensen plotseling van het midden van de straat naar de randen rennen.
De ministeries van Binnenlandse Zaken en Defensie en president Vucic ontkennen nog steeds het gebruik. ‘Maar het wapen maakt al enkele jaren deel uit van het veiligheidssysteem van de Servische staat,’ legt journalist Anastazija Antanasijevic van onze partnersite Mashina uit aan Alarm. ‘En het gebruik ervan zal waarschijnlijk een grote invloed hebben op de verdere ontwikkeling van de protesten.’ Marija is het daarmee eens: ‘Ik was een beetje bang dat er niets zou gebeuren en dat de protesten gewoon zouden uitdoven. Maar na het gebruik van het sonische kanon neemt de woede van het publiek met het uur toe.’
Naast het feitelijke gebruik van het wapen tegen de eigen bevolking, is de timing van het moment waarop het gebeurde cruciaal op symbolisch niveau. De 15 minuten stilte bij de demonstratie voor de 15 slachtoffers van het ingestorte dak van Novi Sad had namelijk net plaatsgevonden. ‘Om klokslag zeven uur viel de hele stad plotseling stil. Plotseling hoor je alleen nog de echo in je oren van al het lawaai daarvoor,’ beschrijft Tijana haar ervaring van de demonstratie. ‘Na 11 minuten stilte hoorde ik ineens dat mensen ver achter me begonnen te schreeuwen. Later kwam ik erachter dat er een geluidskanon was gebruikt. En dat was heel logisch. Want geen normaal mens zou de nagedachtenis van de slachtoffers zo te schande durven maken.’
‘We schrokken er allemaal van. Ik begon meteen te vluchten en onderdak te zoeken voor mijn moeder, die nu met pensioen is. Daarna vertrokken we liever, uit het protest,’ beschrijft Marija haar ervaring met het sonische kanon. ‘Ambulances reden langs ons heen, en sinds zondag lees ik berichten op sociale media dat veel mensen daarna op de eerste hulp terecht zijn gekomen.’
Het incident zal dus naast de president waarschijnlijk ook leden van de veiligheidstroepen treffen. Ondertussen zijn op verschillende opnames politieagenten te zien die hun schilden opvouwen of demonstranten toejuichen. Maar op video’s van de massale uittocht is te zien hoe groepen politieagenten luttele seconden daarvoor het gebied verlieten. ‘Het kan me echt niet schelen dat de agenten ons opeens vriendelijk begroetten, terwijl ze ons tot nu toe jarenlang hebben geslagen, gearresteerd, gechanteerd en lastiggevallen. Ze dienden graag het regime en zouden dat zijn blijven doen als er geen studentenprotesten waren geweest die uitliepen op een volksopstand,’ voegt Marija daar verontwaardigd aan toe.
Voorbij de horizon van het protest
President Vucic is blijkbaar niet van plan om af te treden. Op retorisch niveau zet hij een strategie voort die erkenning van studenten en demonstranten combineert met lichte tegenaanvallen. In een toespraak vanuit het presidentieel paleis op zaterdag beschreef hij enerzijds de demonstratie als groots, erkende hij dat ’99 procent van de demonstranten geen problemen wilde’ en zei hij dat ze als mensen aan de macht ‘moeten leren en veranderen’. Aan de andere kant klaagde hij dat de demonstranten werden gedreven door ‘negatieve energie, woede en wrok gericht tegen Servische overheidsfunctionarissen.’ En als iemand zijn legitimiteit in twijfel trekt, zei hij, dan moet hij dat maar doen bij de verkiezingen.
Daarnaast waarschuwde hij opnieuw voor een kleurenrevolutie, dat wil zeggen een regimewisseling zoals in Oost-Europa en Centraal-Azië in pro-Westerse richting. Een groot deel van de Europese media – en hierin zijn ze het eens met Vucic, zij het met tegengestelde signalen – bekijkt de politieke conflicten in de regio graag door het beproefde sjabloon van ‘lokale autocraat versus pro-Westerse oppositie’.
Het is echter duidelijk uit de eisen van de studenten en uit de demonstraties, waar we geen EU-vlaggen zien, dat die interpretatie de Servische situatie niet volledig weergeeft. ‘We hebben onze mijnen weggegeven aan China, onze energie aan Rusland, ons lithium en onze banken aan Duitsland. Het grootste deel van de EU zweeg of steunde Vucic vanwege lithium,’ somt Marija de buitenlandse invloeden op.
Daarom moet het lot van het land in de eerste plaats door Serviërs worden bepaald. Zoals de peilingen en het verloop van de protesten laten zien, zijn het de studenten die nu het vertrouwen krijgen. ‘Nu wachten we af waar ze mee komen, zodat we ze zoveel mogelijk kunnen steunen. Maar ik ben bang dat het regime naarmate de tijd vordert steeds meer bruut geweld zal gebruiken,’ beschrijft Tijana de toekomstverwachtingen.
Journalist Antanasijević van onze Servische partner Masina beschouwt het protest van zaterdag als cruciaal, omdat het duidelijk liet zien hoeveel mensen op dit moment bereid zijn om mee te doen aan de protesten – ondanks expliciete intimidatie, dreigingen met fysiek geweld en een desinformatiecampagne van het regeringsgezinde kamp. ‘Honderdduizenden mensen hadden de moed om naar Belgrado te komen,’ vertelt hij aan Alarm. ‘Nu moeten ze de moed vinden om zich lokaal te organiseren met hun collega’s, buren en vrienden. Stakingen, instellingen blokkeren en druk uitoefenen op de mensen die dingen beslissen – dat moet allemaal doorgaan en studenten kunnen het niet alleen.’
De studenten wenden zich tot de Servische samenleving en praten over de noodzaak om op lokaal niveau burgerbijeenkomsten te houden en over de noodzaak voor mensen om zichzelf te gaan organiseren. Dit protest, zegt ze, heeft de potentie om niet alleen de Servische samenleving te veranderen. ‘De gebeurtenis van zaterdag bracht ook ongelooflijke uitingen van solidariteit en zorg,’ vervolgt Antanasijevic. ‘Burgers beschermden de studenten en zichzelf, en een ongekend gevoel van saamhorigheid en eenheid doordrong de stad.’ Die eenheid moet blijven bestaan als deze protesten succesvol willen zijn en iets concreets willen bereiken.
Terwijl de rest van Europa doodsbang is voor de opkomst van extreemrechts, is in Servië een experiment in radicale democratie aan de gang dat in vele jaren zijn weerga niet kent op het continent en dat zonder overdrijving de wereld zou kunnen veranderen. Maar naast de schaduw van staatsgeweld doemt de historische les van het afgelopen decennium op boven het Servische optimisme. De massale protestbewegingen uit die tijd, van de Arabische Lente tot Occupy en de Griekse demonstraties tegen bezuinigingen, lieten zien dat succesvolle mobilisatie niet noodzakelijkerwijs betekent dat de politieke macht wordt gegrepen en getransformeerd. Maar de door studenten geleide beweging verschilt ook van de wereldwijde bewegingen uit de jaren negentig – bijvoorbeeld door de strikte instructie (en de uitvoering daarvan) om geen overheidsgebouwen te betreden. Dus niet alleen Vučić, maar heel Europa zou met ingehouden adem moeten wachten op de volgende stap van de demonstranten.
Dit artikel stond op Alarm. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.
