Kapitalistische globalisering leidt tot wereldwijde crises

Dit is het derde deel van een driedelige serie over globalisering en de gevolgen daarvan van de 15e tot en met de 21e eeuw. Het eerste deel vind je hier, het tweede deel hier.

De coronpandemie heeft de kloof tussen het Noorden en het Zuiden verbreed

Geconfronteerd met de coronapandemie die eind 2019-begin 2020 begon, hebben de regeringen van de al lang bestaande imperialistische mogendheden (West-Europa, Noord-Amerika, Japan, Australië, Nieuw-Zeeland) en particuliere farmaceutische bedrijven de kloof tussen het Mondiale Noorden en het Mondiale Zuiden verbreed.

De farmaceutische bedrijven vinden het veel veiliger en winstgevender om voorrang te geven aan de bevoorrading van rijke landen, die niet alleen hoge prijzen voor de vaccins kunnen betalen, maar ook bereid zijn voorschotten te betalen om de komende productiekosten te dekken. Dat wordt duidelijk geïllustreerd door de analyse van de distributiecijfers van de vaccins. Moderna heeft 84% van zijn productie aan de VS en de EU toegewezen; Pfizer/BioNTech heeft 98% toegewezen en voor Johnson & Johnson is het overeenkomstige cijfer 79%. Pfizer/BioNTech heeft alleen al aan Zweden negen keer meer doses geleverd dan aan alle lage-inkomenslanden samen.⁽¹⁾Amnesty International rapport A DOUBLE DOSE OF INEQUALITY, PHARMA COMPANIES AND THE COVID-19 VACCINES CRISIS, gepubliceerd 22 september 2021, en Amnesty, Covid-19: Big pharma fuelling unprecedented human rights crisis.

Het in kaart brengen van de vaccindoses laat duidelijk zien dat een deel van de wereld wordt overgeslagen. In oktober 2021 is van de 5,76 miljard geïnjecteerde doses slechts 0,3% naar de landen met de laagste inkomens gegaan, die een totale bevolking van 700 miljoen mensen hebben.⁽²⁾Zie dit. Slechts 2,7% van de bevolking van de 27 landen met de laagste inkomens heeft een vaccinkuur gekregen, tegenover meer dan 60% in Noord-Amerika en West-Europa.

De leiders van een handvol rijke landen – met name de Europese Unie, Zwitserland en Japan – verzetten zich tegen het opheffen van octrooien zoals gevraagd door het Zuiden. Wat de VS betreft, heeft president Joe Biden gezegd dat hij voorstander is van het opheffen van de octrooien, maar hij heeft geen actie ondernomen om regeringen die de kwestie in de WTO blokkeren, daartoe te verplichten.

Dankzij het bezit van octrooien en de medeplichtigheid van regeringen haalt Big Pharma buitensporige inkomsten binnen

De prijzen die Big Pharma vraagt voor covid-vaccins zijn exorbitant. Twee voorbeelden: volgens schattingen van Public Citizen kost een dosis Pfizer/BioNTech covid-vaccin ongeveer $1,20 om in massa te produceren; een dosis Moderna-vaccin kost $2,85 om in massa te produceren.⁽³⁾Public Citizen, How to Make Enough Vaccine for the World in One Year, gepubliceerd 26 mei 2021. In sommige landen wordt de Pfizer/BioNTech dosis verkocht voor $23,50 en de Moderna dosis voor $37.

Het gebruikelijke excuus voor dergelijke prijzen zijn de kosten van O&O en klinische proeven. Deze argumenten gelden niet in het geval van covid-vaccins, aangezien deze kosten door de overheid zijn gefinancierd.

Het besluit van de regeringen van de noordelijke landen om over te gaan tot een derde injectie is in het voordeel van Big Pharma, dat nog meer fabelachtige winsten in het verschiet ziet. Als de octrooien op vaccins, tests en geneesmiddelen niet worden opgeschort of zelfs afgeschaft, zullen de grote particuliere bedrijven die de farmaceutische sector domineren, de komende 20 jaar kolossale inkomsten opstrijken ten koste van de wereldbevolking, de overheidsbegrotingen en de stelsels voor volksgezondheid. De inzet is enorm omdat herhalingsinjecties zullen worden aanbevolen en/of opgelegd. Stelt u zich een jaarlijkse injectie voor gedurende 20 jaar met een vaccin dat door een octrooi is beschermd en daarom tegen een hoge prijs wordt verkocht… De aandeelhouders van Big Pharma kunnen zich verheugen op enorme inkomsten.

In een goed gedocumenteerd artikel, getiteld ‘The Inside Story of the Pfizer vaccine: a once-in-an-epoch windfall’, legt de Financial Times uit dat deze Amerikaanse onderneming dankzij haar overeenkomst met het Duitse bedrijf BioNTech de leiding heeft genomen over haar concurrenten Moderna, Astra Zeneca en Johnson & Johnson bij de productie en verkoop van het vaccin.

Net als Moderna geeft de voorrang aan de rijke landen. Tegen eind 2021 heeft het 80% van de verkoop van het covid-vaccin in de EU voor zijn rekening genomen en 74% in de VS. Het was zeer veeleisend ten opzichte van de regeringen van landen in het Zuiden, omdat het het wijzigen van hun nationale wetgeving als voorwaarde stelde voor het leveren van vaccins. ‘Voordat afspraken konden worden gemaakt, eiste Pfizer dat landen hun nationale wetgeving zouden wijzigen om vaccinproducenten te beschermen tegen rechtszaken (…). Van Libanon tot de Filippijnen veranderden nationale regeringen wetten om hun levering van vaccins te garanderen.'⁽⁴⁾Financial Times, The inside story of the Pfizer vaccine: ‘a once-in-an-epoch windfall’, 1 december 2021.

De krant citeert Jarbas Barbosa, de assistent-directeur van de Pan-Amerikaanse Gezondheidsorganisatie, die zei dat de voorwaarden van Pfizer ‘onrechtmatig waren, in een tijd waarin [regeringen] vanwege de noodsituatie geen ruimte hebben om nee te zeggen.’

De Financial Times legt verder uit dat ‘de onderhandelingen met Zuid-Afrika bijzonder gespannen waren. De regering klaagde dat Pfizer ‘onredelijke eisen’ stelde, zoals de voormalige minister van Volksgezondheid Zweli Mkhize het noemde, waardoor volgens de regering de levering van vaccins werd vertraagd. De krant meldt verder dat ‘Pfizer in een bepaald stadium de regering had gevraagd overheidsmiddelen ter beschikking te stellen om de kosten van een eventuele compensatie te dekken, iets wat de regering weigerde te doen. Het ministerie van Financiën verwierp het verzoek van het ministerie van Volksgezondheid om de overeenkomst met Pfizer te ondertekenen, volgens mensen die bekend waren met de zaak, met het argument dat het gelijk stond aan ‘het opgeven van nationale soevereiniteit’.

Maar Pfizer drong aan op een schadeloosstelling voor civiele claims en eiste van de regering de financiering van een schadeloosstellingsfonds. De Zuid-Afrikanen zeiden tegen mij: ‘Deze jongens zetten een pistool tegen ons hoofd,’ zegt een hoge ambtenaar die bekend is met de Afrikaanse inspanningen voor de aanschaf van vaccins. De mensen schreeuwden om een vaccin en ze tekenden alles wat hen werd voorgehouden.

Het Zuid-Afrikaanse Health Justice Initiative staat op het punt een rechtszaak aan te spannen om de publicatie af te dwingen van de contracten die Pfizer en de Zuid-Afrikaanse regering hebben getekend.

‘We willen weten wat ze nog meer hebben uitgespookt,’ zegt Fatima Hassan, oprichtster van het Zuid-Afrikaanse Health Justice Initiative. ‘Een privéonderneming kan niet zoveel macht hebben. Het contract zou openbaar moeten zijn. Ze zouden het verhaal vertellen van wat Pfizer heeft weten los te peuteren uit soevereine landen over de hele wereld.’

De schandalige houding van regeringen in de meest geïndustrialiseerde kapitalistische landen die de kloof met mensen in lage-inkomenslanden opzettelijk verdiepen, wordt sprekend geïllustreerd met de derde prik. Tot november 2021 hadden die regeringen een derde vaccinprik laten toedienen aan 120 miljoen inwoners in rijke landen, terwijl het totale aantal toegediende vaccins in lage-inkomenslanden slechts 60 miljoen bedraagt.⁽⁵⁾Cijfers verstrekt door de Financial Times in het genoemde artikel. Dat is apartheid op het gebied van de volksgezondheid.

Amnesty International stelt terecht AstraZeneca, BioNTech, Johnson & Johnson, Moderna, Novavax en Pfizer aan de kaak omdat deze ‘zes bedrijven die aan het roer staan van de wereldwijde uitrol van covid-19 vaccins een ongekende mensenrechtencrisis voeden vanwege hun weigering om afstand te doen van intellectuele eigendomsrechten en vaccintechnologie te delen, waarbij de meeste bedrijven verzuimen prioriteit te geven aan vaccinleveringen aan armere landen.'⁽⁶⁾Amnesty International, Covid-19: Big Pharma fuelling unprecedented human rights crisis, gepubliceerd 22 september 2021.

COVAX is geen oplossing

De regeringen van de landen in het Zuiden die hun bevolking de mogelijkheid willen geven zich te laten vaccineren, zullen schulden moeten aangaan, aangezien initiatieven van het COVAX-type schromelijk tekortschieten en in feite de greep van de particuliere sector versterken. COVAX wordt gezamenlijk beheerd door drie instanties: 1. De GAVI Alliantie, een particuliere structuur waarin bedrijven en staten zijn verenigd, 2. De Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (Coalitie voor Innovaties ter Voorbereiding op Epidemieën CEPI), een andere particuliere structuur waarin ook kapitalistische bedrijven en staten zijn verenigd, en 3. De WHO, een gespecialiseerde organisatie van de VN.

Onder de bedrijven die GAVI financieren en beïnvloeden vinden we de Bill & Melinda Gates Foundation, de Rockefeller Foundation, Blackberry, Coca Cola, Google, de Internationale Federatie van Farmaceutische Groothandelaren, de Spaanse bank Caixa, de Zwitserse bank UBS (de grootste vermogensbeheerbank ter wereld), financiële bedrijven zoals Mastercard en Visa, de lucht- en ruimtevaartfabrikant Pratt & Whitney, de Amerikaanse multinational voor consumptiegoederen Procter & Gamble, de Britse multinational voor consumptiegoederen Unilever, de oliemaatschappij Shell International, het Zweedse muziekstreamingbedrijf Spotify, het Chinese bedrijf TikTok en de autofabrikant Toyota.⁽⁷⁾GAVI, Donorprofielen.

De entiteit die COVAX mede aanstuurt is de Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI), die in 2017 in Davos werd opgericht ter gelegenheid van een bijeenkomst van het World Economic Forum. Onder de particuliere bedrijven die de CEPI financieren en sterk beïnvloeden vinden we, opnieuw, de Bill & Melinda Gates Foundation, die 460 miljoen dollar heeft geïnvesteerd.

Het lidmaatschap van het COVAX-initiatief onthult veel over de onwil van de verschillende WHO-lidstaten om hun verantwoordelijkheid te nemen in de strijd tegen de pandemie, in het bijzonder wat de volksgezondheid betreft. Een dergelijke houding is typerend voor de schade die is aangericht door de neoliberale vloedgolf die de wereld sinds de jaren tachtig in zijn greep houdt. Het Secretariaat-Generaal van de Verenigde Naties en de leiding van de gespecialiseerde organisaties binnen het VN-systeem (bijvoorbeeld de WHO op het gebied van gezondheid en de FAO op het gebied van landbouw en voedsel) zijn de afgelopen dertig tot veertig jaar de verkeerde kant opgegaan door steeds meer te vertrouwen op particuliere initiatieven onder leiding van een beperkt aantal grote mondiale ondernemingen. Staatshoofden en regeringsleiders zijn in dezelfde richting gegaan. In feite kan zelfs worden gezegd dat zij de eerste stap hebben gezet. Door zo te handelen hebben ze grote particuliere ondernemingen in staat gesteld betrokken te worden bij de besluitvorming en voordelen te ontlenen aan de keuzes die worden gemaakt.⁽⁸⁾De grote agro-bedrijven hadden zichzelf uitgenodigd voor de VN-top over voedselsystemen in 2021, terwijl ze in feite een van de oorzaken zijn van, en geen oplossing voor, de wereldwijde voedsel- en milieucrises. Een aantal bewegingen heeft hierop gewezen. Zie The Guardian, Corporate colonization’: small producers boycott UN food summit. Zie ook het nieuwsbericht van Democracy Now! uit New York. Zie ook (in het Frans) CCFD-Terre Solidaire, Food system summit : alerte sur un sommet coopté par le secteur …

Vergeet niet dat meer dan 20 jaar geleden in de zorg gespecialiseerde onderzoekers en sociale bewegingen voorstelden dat de overheid voldoende zou investeren om doeltreffende remedies en vaccins te creëren tegen de ‘nieuwe generatie’ virussen die het gevolg zijn van de toename van zoönosen. De overgrote meerderheid van de staten heeft ervoor gekozen een beroep te doen op de particuliere sector en deze toegang te geven tot de resultaten van het onderzoek dat door overheidsinstanties is uitgevoerd, terwijl ze rechtstreeks hadden moeten investeren in de productie van vaccins en behandelingen in het kader van een openbare gezondheidsdienst.

Zoals we hebben gezien, is het COVAX-initiatief niet de oplossing die nodig is.

COVAX had beloofd om tegen eind 2021 2 miljard doses te leveren aan de landen van het Zuiden die daarom vragen en die bij het initiatief zijn aangesloten. In werkelijkheid blijkt uit cijfers dat begin september 2021 slechts 243 miljoen doses waren verzonden.⁽⁹⁾Zie blz. 5 van het hierboven geciteerde verslag van Amnesty International. Ook dit. Als gevolg daarvan is het doel van 2 miljard doses uitgesteld tot het eerste halfjaar van 2022.

Alle grote mogendheden van het Noorden zijn hun beloften niet nagekomen.

Op 21 oktober bijvoorbeeld had de Europese Unie samen met IJsland en Noorwegen slechts 52 miljoen doses (10%) geleverd van de 500 miljoen die ze hadden beloofd.⁽¹⁰⁾The Guardian.

Volgens een officiële evaluatie in december 2021 heeft COVAX tot nu toe slechts ongeveer 600 miljoen doses geleverd in 144 landen of gebieden, ver verwijderd van de oorspronkelijke doelstelling van twee miljard in 2021. Tot op heden zijn er 9 doses toegediend per 100 inwoners in landen met een laag inkomen (zoals gedefinieerd door de Wereldbank). Ter vergelijking: het wereldgemiddelde is 104 per 100 inwoners. Voor landen met hoge inkomens loopt dit cijfer op tot 149. Afrika is het continent met de laagste vaccinatiegraad (18 doses op 100 inwoners).⁽¹¹⁾Zie dit en dit, ook in het Frans.

C-TAP (covid-19 Technology Access Pool) is een ander teleurstellend initiatief van de WHO. C-TAP omvat dezelfde hoofdrolspelers als COVAX. Het is opgezet om intellectuele eigendom, gegevens en fabricageprocessen te bundelen door farmaceutische bedrijven die octrooien bezitten aan te moedigen om het recht om het vaccin en de geneesmiddelen te produceren of om bepaalde behandelingen af te staan aan andere bedrijven door de overdracht van technologie te vergemakkelijken.

Tot dusver heeft echter nog geen enkele vaccinproducent octrooien of know-how via C-TAP gedeeld.⁽¹²⁾Zie blz. 5 van het hierboven geciteerde verslag van Amnesty International.

Geconfronteerd met het falen van COVAX en C-TAP hebben de ondertekenaars van het Manifest Maak een einde aan het systeem van particuliere octrooien! dat in mei 2021 door de CADTM werd gelanceerd, gelijk als ze zeggen:

‘Initiatieven zoals COVAX of C-TAP zijn jammerlijk mislukt, niet alleen omdat ze ontoereikend zijn, maar vooral omdat ze het falen weerspiegelen van het huidige systeem van mondiaal bestuur waarin rijke landen en multinationals, vaak in de vorm van stichtingen, de wereldorde naar hun hand proberen te zetten. Filantropie en ontluikende publiek-private initiatieven zijn niet het antwoord. Ze zijn dat nog minder in het licht van de huidige mondiale uitdagingen in een wereld die wordt gedomineerd door staten en industrieën die uitsluitend door marktkrachten worden gedreven en op zoek zijn naar maximale winsten.'⁽¹³⁾Chuck Collins, Negative Wealth Matters, Inequality.org, 28 januari 2016. (geraadpleegd 21 januari 2020).

Terugkomend op een historisch overzicht

Volgens het Global Inequality Report 2022, gepubliceerd begin december 2021 en gecoördineerd door Lucas Chancel, Thomas Piketty, Emmanuel Saez en Gabriel Zucman, is het aandeel van het inkomen dat momenteel in handen is van de armste helft van de wereldbevolking ongeveer de helft van wat het was in 1820, vóór de grote kloof tussen de westerse landen en hun koloniën Het aandeel van het persoonlijk inkomen van de armste 50% van de volwassenen in de wereld, ongeveer 3 miljard mensen, is de helft van wat het was in 1820!

Voorbij de kloof tussen Noord en Zuid: klassenuitbuiting in alle landen

Dit overzicht van de situatie in de wereld is van fundamenteel belang. Het moet worden aangevuld met de enorme ongelijkheden in inkomens- en vermogensaccumulatie binnen naties. Het kapitalisme heeft zich op wereldschaal verspreid. In dit systeem wordt de kapitalistische klasse, die een kleine minderheid van de bevolking uitmaakt, steeds rijker dankzij de rijkdom die wordt voortgebracht door de arbeid van de meerderheid van de bevolking, maar ook dankzij de uitbuiting van de natuur, zonder zich te bekommeren om haar fysieke grenzen.

Zonder enige greep op de productiemiddelen zijn de meeste mannen en vrouwen gedwongen hun arbeidskracht te verkopen aan kapitalisten (die eigenaar zijn van de productiemiddelen), die proberen de arbeidskrachten zo weinig mogelijk te betalen, waardoor een meerderheid van de bevolking niet kan ontsnappen aan de sociale omstandigheden waarin ze zich bevinden. Omgekeerd stelt de door kapitalisten vergaarde rijkdom hen in staat te investeren in verschillende sectoren om zo hun winstbronnen te diversifiëren, terwijl ze zowel mens als natuur uitbuiten.

Om de winsten zo hoog mogelijk te houden en het voortbestaan van deze productiewijze veilig te stellen, probeert de kapitalistische klasse niet alleen zo laag mogelijke lonen te betalen, maar ook herverdeling van de rijkdom te voorkomen door zo weinig mogelijk belasting te betalen en door sociale beleidsmaatregelen zoals openbare diensten (of het nu gaat om huisvesting, vervoer, gezondheidszorg of onderwijs) te onderwaarderen.

Kapitalisten proberen ook te voorkomen dat arbeiders zich organiseren, met name wanneer ze zich verzetten tegen arbeidsrechten: het recht om vakbonden op te richten, het recht om te staken, het recht om collectief te onderhandelen, enzovoort. Omgekeerd moeten arbeiders zich organiseren als ze sociale rechten willen verwerven en die ongelijkheden willen bestrijden. Er is dus een klassenstrijd op internationaal niveau, waarvan de intensiteit afhangt van de mate van collectieve organisatie van de arbeiders op een bepaalde plaats en op een bepaald moment, ten overstaan van flagrante onrechtvaardigheden.

De economische ongelijkheid tussen verschillende groepen kan worden gemeten aan de hand van de rijkdom die mensen kunnen opeisen en aan de hand van het inkomen van mensen (inkomen uit arbeid – lonen, pensioenen, diverse sociale uitkeringen – en inkomen uit kapitaal zoals bedrijfswinsten, dividenden ontvangen door aandeelhouders, enzovoort).

De armsten onder de wereldbevolking bezitten letterlijk minder dan niets: ze hebben schulden en zijn geld verschuldigd aan hun schuldeisers – over het algemeen banken – namelijk aan het rijkste deel van de bevolking. In de Verenigde Staten heeft ongeveer 12% van de bevolking, meer dan 38 miljoen inwoners, een schuld die groter is dan ze ooit kunnen terugbetalen. [13] Hun schulden (vooral studieleningen en hypotheken) zijn zo hoog dat het gecumuleerde vermogen van de armere 50% negatief is (-0,1%).⁽¹⁴⁾World Inequality Database (geraadpleegd 21 januari 2020).

Conclusie

Sinds het begin van de gewelddadige verovering van hele continenten door Europese mogendheden tot op de dag van vandaag, zijn we getuige geweest van een aaneenschakeling van plunderingen, vernietiging van gemeenschappelijke goederen, genocide van bevolkingen, uitbuiting van arbeid en natuur…

Geleidelijk aan is het kapitalistische systeem op wereldschaal wijdverbreid geraakt. Dit systeem onderwerpt de mens en de gehele natuur aan intensieve uitbuiting om op korte termijn maximale winsten te vergaren en de verrijking te garanderen van de kapitalistische klasse, die niet meer dan 1% van de wereldbevolking vertegenwoordigt. Volgens het World Wealth Report dat jaarlijks door de Credit Suisse bank wordt opgesteld, bezit slechts 1% van de volwassenen in de wereld 45% van alle persoonlijke rijkdom, terwijl bijna 3 miljard mensen niets bezitten.⁽¹⁵⁾World Inequality Database. (geraadpleegd 21 januari 2020)

Het kapitalistische systeem heeft een multidimensionale wereldwijde crisis voortgebracht die het leven op Aarde op de rand van uitsterven brengt.

Het is de hoogste tijd om in actie te komen voor een volledige breuk met de kapitalistische wijze van productie en eigendom. We moeten uit het Capitalocene stappen.

Bibliografie

• AMIN, S. (1974), Accumulation on a World Scale: A. Critique of the Theory of Underdevelopment. (Monthly Review Press, 1974).
• BAIROCH, P. (1995), Economics and World History: Myths and Paradoxes, University of Chicago Press, 1995.
• BAYLY, C.A., (2004), The Birth of the Modern World, 1780-1914: Global Connections and Comparisons, Oxford, Blackwell, 2004.
• BEAUD, M. (1981), A History of Capitalism, 1500-2000, Monthly Review Press; Revised and Updated ed. edition (June 1 2001).
• BRAUDEL, F. (1985), Civilisation and Capitalism, 15th–18th Century, 3 vol., Fontana, London.
• CHAUDHURI, K.N. (1978), The Trading World of Asia and the English East India Company, 1660–1760, Cambridge University Press, Cambridge.
• CHAUDHURY, S. (1999), From Prosperity to Decline: Eighteenth Century Bengal, Manohar, New Delhi.
• CHAUDHURY, S. ET MORINEAU M. (1999), Merchants, Companies and Trade: Europe and Asia in the Early Modern Era, Cambridge University Press, Cambridge.
• CLAIRMONT, F.F. (1996), The Rise and Fall of Economic Liberalism, Southbound and Third World Network, 356 p.
• COLOMBUS, C., The Voyage of Christopher Columbus: Columbus’ Own Journal of Discovery Newly Restored and Translated (New York: St. Martin’s Press, 1992.
• DAVIS M. (2001), Late Victorian Holocausts, El Niño Famines and the Making of the Third World, Verso, London.
• GUNDER FRANK, A. (1978), World Accumulation 1492-1789, New York: MacMillan, 1978.
• LUXEMBURG, R. (1913), The accumulation of capital. London: Routledge and Kegan Paul, 1963.
• MADDISON, A., (2007), Contours of the World Economy 1-2030 AD: Essays in Macroeconomic History. Oxford: Oxford University Press, 2007.
• MANDEL, E., Late Capitalism, NLB, London, 1975, 599 pp. (& later ed., publ. by Verso, London)
• MARX, K. (1867), Capital: A Critique of Political Economy; Volume I, Lawrence & Wishart, London.
• NEEDHAM, J. et al. (1954–2000), Science and Civilisation in China, 50 large sections, several co-authors, several volumes, Cambridge University Press, Cambridge.
• POLO, M., Marco Polo’s Le Devisement du Monde, Boydell & Brewer, Woodbridge, Suffolk, England, 2013.
• POMERANZ, K. (2000), The Great Divergence, Princeton University Press, Princeton.•
• SAHAGUN, F. B. de, Histoire générale des choses de la Nouvelle-Espagne, François Maspero, Paris, 1981, 299p.
• SHIVA, V. (1991), The Violence of the green revolution, Third World Network, Malaysia, 1993, 264 p.
• SMITH, A. (1776), An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, republished by University of Chicago Press, 1976
• SUBRAHMANYAM, S. (1997), The Career and Legend of Vasco da Gama, Cambridge University Press, Cambridge
• WALLERSTEIN, I. (1983), Historical Capitalism with Capitalist Civilization, Verso, London, 1983.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op CADTM. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.