Op de nieuwjaarsrecepties van sommige politieke partijen werden er verschillende ballonnetjes opgelaten. Opvallend daarbij is deze ballonnetjes niet zozeer ingegeven zijn door de federale, regionale en Europese verkiezingen die er in 2024 aankomen. Nee, de werkelijke inzet lijkt veeleer te draaien om de lokale verkiezingen in oktober 2024. Tenminste, dat is het geval langs Vlaamse kant. Waarom eigenlijk?

Ingrijpende verandering

Met de bijzondere wet van 13 juli 2001 zijn de drie gewesten (het Vlaamse Gewest, het Waalse Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest) bevoegd voor de organisatie van de lokale verkiezingen. De Vlaamse regering heeft deze bevoegdheid aangegrepen om de kieswet voor de lokale besturen ingrijpend te veranderen. Deze wijziging slaat op meerdere punten. Ten eerste wordt de opkomstplicht bij de lokale verkiezingen afgeschaft. Ten tweede verdwijnt de lijststem, zodat alleen het aantal voorkeurstemmen nog zal bepalen wie verkozen wordt. Ten derde zal de lijsttrekker van de grootste partij na de verkiezingen twee weken lang het exclusief initiatief recht verkrijgen om een coalitie te vormen. Slaagt hij of zij erin om inderdaad zo’n coalitie te vormen, dan zal de kandidaat met de meeste voorkeurstemmen op de lijst van de grootste partij binnen de meerderheidscoalitie automatisch burgemeester worden. In dat geval kan het dus niet meer zo zijn dat een kleinere coalitiepartner de burgemeester levert. Dit alles kan bij de lokale verkiezingen in oktober 2024 dan ook grote verrassingen opleveren.

Partij-aanhorigheid of boegbeelden

Zo brengt de afschaffing (enkel in het Vlaams Gewest!) van de opkomstplicht bij de lokale verkiezingen wel wat met zich mee. De kiesgerechtigde burgers zullen immers niet meer verplicht zijn om hun stem te gaan uitbrengen. Dat betekent dat de partijen zélf hun kiezers zullen moeten mobiliseren. Het spreekt voor zich dat partijen met een sterke organisatie (én de nodige financiële middelen) aan de ene kant en met een grote partij-aanhorigheid bij hun achterban aan de andere kant, dan in het voordeel zullen zijn. Vooral voor de klassieke centrumpartijen (CD&V, OpenVLD en Vooruit) dreigt dan een groot gevaar: zij zetten al decennialang in op de mediatieke profilering van… boegbeelden. Zij mobiliseren dus steeds minder rond hun partij en programma, maar des te meer door in te zetten op persoonlijkheden. Dat doen ze omdat de oude, zuil-gebonden netwerken rond die partijen er… nauwelijks nog zijn. Die boegbeelden moeten het dus voornamelijk hebben van hun mediatieke verschijning. De klassieke media (pers, radio en televisie) zijn echter op hun beurt aan sterke erosie onderhevig (ten gevolge van de opkomst van diverse ‘sociale’ media, maar ook van het uitgesteld kijken of ‘streamen’ van televisie en radioprogramma’s). Dit aspect van de Vlaamse kieswethervorming speelt dus in het nadeel van de klassieke centrumpartijen.

Vlaams Belang

De olifant in de kieskamer is dan ook of het Vlaams Belang vooral teert op foert-stemmen, dan wel op gemotiveerde, welbewuste kiezers, die daadwerkelijk willen opkomen voor racistische programmapunten en die zich actief willen keren tegen ‘het establishment’. Als het voornamelijk zou gaan om foert-stemmen, dan zullen een pak van die kiezers bij de lokale verkiezingen wellicht thuisblijven en dus niet gaan stemmen. In het andere geval dreigt hun gewicht in de uiteindelijke kiesuitslag zwaarder uit te vallen dan vandaag, vermits de klassieke centrumkiezers wellicht moeilijker te motiveren zullen zijn om hun stem te gaan uitbrengen. Het soortelijk gewicht van extreemrechts dreigt dan groter te worden.

Herschikkingspogingen

De nieuwe regels over de omgang met voorkeurstemmen – vooral inzake de gevolgen ervan voor het initiatiefrecht om coalities te vormen én om burgemeester te worden – leiden ook tot heel wat lokale herschikkingspogingen en andere veranderingen. Zo verklaren steeds meer lokale afdelingen van CD&V dat zij niet langer zullen opkomen onder het logo van die partij. Het is duidelijk dat deze lokale afdelingen van de christendemocratie eerder zullen opkomen onder de vorm van een ‘lijst van de burgemeester’. De naambekendheid van de kandidaat-burgemeester moet dan de inhoudelijke leegte vervangen. Bij Vooruit valt dan weer op hoe deze partij zich meer en meer oriënteert op de vorming van ‘stadslijsten’ in de grote steden, nu eens als junior partners van de liberalen (bijvoorbeeld in Gent), dan weer in andere constellaties, maar telkens zonder Groen. Doel lijkt vooral te zijn daarna met de N-VA in coalitie te kunnen gaan (zoals in Antwerpen). Uiteindelijk ligt dit in het verlengde van de sociaaldemocratische wens om op het niveau van het Vlaamse Gewest in een regering met N-VA en liberalen te stappen.

Antwerpen

Het is belangrijk te begrijpen dat deze houding van Vooruit niet ingegeven is door diepgaande ‘ideologische’ opvattingen of voorkeuren, maar wel door de ingrijpende wijziging van de (Vlaamse) kieswetgeving voor de lokale verkiezingen. Wat dit kan betekenen, kan onder andere geïllustreerd worden aan de hand van het voorbeeld van Antwerpen. Bij de vorige lokale verkiezingen behaalde de uittredende coalitie van N-VA-CD&V-OpenVLD geen meerderheid meer. Bovendien was er grote animositeit tussen N-VA en CD&V. Als Bart De Wever toen burgemeester wou blijven, kon hij niet anders dan rondkijken naar een vervangende coalitiepartner. Daar heeft de sociaaldemocratie hem toen een dienst bij bewezen: zij hebben zijn burgemeesterschap toen gered. Bij de nieuwe (Vlaamse) kieswetgeving is zo’n scenario zelfs niet meer nodig. De N-VA zal in Antwerpen zo goed als zeker opnieuw achteruitgaan. Maar… ze zal wel de grootste partij blijven. Bijgevolg zal Bart De Wever automatisch twee weken de tijd krijgen om rond hemzelf en de N-VA een nieuwe coalitie te smeden. Zonder twijfel zullen Vooruit, OpenVLD en CD&V hem daar mee willen plezieren (misschien ook Groen, indien die zouden kunnen argumenteren dat ze ‘nodig zijn’ tegenover extreemrechts). Als… ze allemaal samen aan genoeg stemmen komen.

Gent

In Gent was Vooruit dan weer onderdeel van een kartel met Groen. In het verre verleden was Vooruit in dat kartel de toonaangevende kracht en kon daardoor ook de burgemeesterssjerp claimen. Bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen veranderde dit echter. Vooruit kon niet meer bogen op een stemmenkanon en moest de eersterangs rol doorgeven aan Groen. Daarnaast speelde er nog een interne machtsstrijd binnen OpenVLD, wat uiteindelijk leidde tot een coalitie van de liberalen met het kartel Groen/Vooruit, met de liberaal Matthias De Clercq als burgemeester. Voor de sociaaldemocraten zien de komende gemeenteraadsverkiezingen er echter tamelijk vervelend uit. Als ze niet opletten, komen ze helemaal in een underdogpositie terecht. Om dat te vermijden hijsen ze opnieuw Freya Van den Bossche op het schild als lokale stemmentrekster. Daarnaast willen ze het kartel met Groen vervangen voor een of andere vorm van samenwerking (kartel of stadslijst) met de liberalen. De hoop is dat die laatste constellatie kan uitgroeien tot de lijst met de meeste stemmen. Hoewel het weinig waarschijnlijk is dat Freya Van den Bossche de meeste voorkeurstemmen op zo’n lijst zou behalen – en ze daardoor dus geen burgemeester kan worden – zal deze kartel- of stadslijst meer dan waarschijnlijk wel de kern kunnen uitmaken van een nieuwe coalitie. Met Groen of met de N-VA? Dat zal de toekomst uitwijzen. Veel zal daarbij afhangen van de discrete afspraken die eerder gemaakt zullen worden, bij de vorming van de nieuwe Vlaamse regering – waar Vooruit graag deel van wil uitmaken, samen met… de N-VA.

Ninove

Nog een ander, pikant detail is dat deze Vlaamse kieswethervorming ervoor gaat zorgen dat in Ninove de man met de meeste voorkeurstemmen op de lijst met de meeste stemmen automatisch twee weken lang aan zet zal komen om rond zichzelf en zijn partij een coalitie te smeden. Die man is Guy D’Haeseleer, lijsttrekker van Forza Ninove, de lokale benaming voor Vlaams Belang. Na de vorige gemeenteraadsverkiezingen kon het aan de macht komen van Forza Ninove (40% van de stemmen!) – met Guy D’Haeseleer als burgemeester – enkel voorkomen worden, doordat een verkozene van N-VA (dat als geheel verkoos in de oppositie te gaan) zich van zijn partij losmaakte om een meerderheid van hemzelf samen met Open VLD en S.A.M.E.N (i.e. Vooruit en Groen) mogelijk te maken. Met de nieuwe Vlaamse kieswetgeving dreigt zulk scenario veel moeilijker te worden. De kans is reëel dat nu eerder het omgekeerde zal gebeuren, met een of meerdere ‘overlopers’ die zullen willen ingaan op de ouvertures van D’Haeseleer. Waardoor het ‘cordon sanitaire’ zonder al teveel poeha simpelweg bij het groot huisvuil gezet dreigt te worden, zonder dat er een noemenswaardige haan naar zal kraaien.

PVDA

In het kader van dit alles dient ook het pleidooi bekeken te worden dat de PVDA naar voor schuift op haar nieuwjaarsrecepties: ‘voor de vorming van progressieve coalities’. Dit pleidooi heeft meerdere betekenissen: (1) de PVDA kan zich zo ‘constructief’ opstellen tegenover de achterban van Vooruit en Groen (met de reeds bestaande progressieve coalities in Borgerhout en Zelzate als ‘constructief voorbeeld’); (2) de PVDA kan zo claimen een ‘nuttige stem’ te verdienen (tegen elke neoliberale monstercoalitie of – zoals in Ninove – tegen de machtsverwerving van Vlaams Belang); (3) als het niet lukt om zo’n ‘progressieve coalitie’ te vormen (als… die al electoraal mogelijk zou zijn!), kan de PVDA Vooruit en/of Groen daarvoor verantwoordelijk stellen en zo haar eigen ‘maagdelijkheid’ bewaren. Zo bekeken is dit pleidooi voor progressieve coalities dan ook eerder ingegeven door partijpolitieke berekening – politique politicienne, zeg maar. Dat zou dan wel een spijtige zaak zijn. Want er is daarrond ook een andere aanpak mogelijk: de aanpak van de tactiek van het eenheidsfront. Daartoe is het aangewezen dat de PVDA haar pleidooi voor progressieve coalities invult met concrete voorstellen of eisen, waarrond zoveel mogelijk mensen zich daadwerkelijk kunnen verenigen. PVDA zou dan de motor kunnen worden van een politieke herschikking van onderuit.

Verzet

Daartoe kunnen we verwijzen naar de recente oproep van ‘Het Groot Verzet’. Deze oproep vertrekt vanuit een aantal pertinente vragen, zoals: “Loop jij ook al een tijdje rond met het gevoel: genoeg is genoeg? Hap jij ook naar adem in een wereld van sneller, harder, onverbiddelijker? Ben je verontwaardigd wanneer mensen gedumpt worden omwille van leeftijd, ziekte, kleur, religie, omdat ze geen job hebben of niet de juiste papieren? Ben je bezorgd over politieke stemmen die oplossingen beloven door haat te zaaien? Wij ook.” Vanuit deze vragen is het niet moeilijk om een concreet politiek programma naar voor te schuiven. We citeren opnieuw: “Met velen kijken we bezorgd en boos naar onze oplopende facturen, naar de problemen in de zorg en in de scholen, naar afgeschafte treinen en bushaltes, naar de rijen bij de voedselbanken, naar meer en langer werken, tot we crashen. We houden ons hart vast bij overstromingen en bosbranden, bij haat op de sociale media, bij discriminatie en racisme, bij de bestorming van parlementen, bij oorlog en bewapening, bij ontmenselijking. In zo’n harde en unfaire wereld kunnen we niet samenleven. We willen leven, niet overleven. (…) Daarom zeggen wij resoluut: het zijn de aandeelhouders die jobs afpakken, niet de mensen zonder papieren. Het zijn de belastingvoordelen voor multinationals die onze sociale zekerheid afbreken, niet de bevolking van Molenbeek. Het zijn de klimaatministers die ons op kosten jagen zonder échte oplossingen, niet de activisten. Het is het besparingsbeleid dat de toekomst van jongeren op het spel zet, niet de asielzoekers.” Het is rond dergelijke aanpak dat er van onderuit daadwerkelijk ‘progressieve coalities’ kunnen opgezet worden, op straat, in de kantoren, scholen en bedrijven, en ja, ook in het stemhokje.

Ondemocratisch

De hele Vlaamse kieshervorming voor de lokale besturen is wezenlijk ondemocratisch. Zij is één van de perfide resultaten van de zes weken durende formatiegesprekken tussen N-VA en Vlaams Belang, na de laatste regionale verkiezingen, in 2019. Het is een enorme schande dat de zogenaamde democratische partijen zwijgen over het ondemocratisch karakter van deze hervorming. Het is een nog grotere schande dat de meeste van die partijen er in de praktijk slechts een ‘opportuniteit’ in zien. Waardoor ze er zich gewoon bij neerleggen en bij… aanpassen. Aan ons allen om ons daartegen te verzetten. Bijvoorbeeld door de oproep van ‘Het Groot Verzet’ te onderschrijven en mee te doen aan de acties van deze alliantie.