Maak je klaar voor oorlog in Brazilië

Op 23 april meldt Brazilië 46.182 bevestigde besmettingen met het coronavirus en 2.924 sterfgevallen vanwege het covid-19-virus. Niemand gelooft de cijfers omdat er weinig testen zijn en bronnen schatten dat het werkelijke aantal slachtoffers minstens twee keer zo hoog is en snel groeit. Brazilië zal binnenkort in de internationale pers naar voren komen als een wereldwijde hotspot in niet geringe mate dankzij het roekeloze gedrag van zijn extreemrechtse president, Jair Bolsonaro, die systematisch de ernst van de pandemie ontkent heeft, terwijl hij persoonlijk loopt te spotten met sociale afstands maatregelen.

Eind vorige week heeft Bolsonaro de minister van Volksgezondheid Luiz Mandetta ontslagen, die het reguliere, weliswaar niet doeltreffende, volksgezondheidsbeleid had uitgestippeld. Zijn ontslag heeft een potentieel gewelddadige politieke crisis in de grootste economie van Latijns-Amerika veroorzaakt, aangezien Brazilië – een grote olie- en gasproducent – in een zware depressie terechtkomt. In dit conflict sluit Bolsonaro zich aan bij zijn aanhangers op straat en gaat hij nog verder dan president Donald Trump in de Verenigde Staten om de acties voor een ‘open economie’ te steunen.

In 1939, kort voordat Hitler Polen aanviel en de Tweede Wereldoorlog begon, publiceerde Freud zijn laatste boek, De man Mozes en de monotheïstische religie. In dit boek, dat gaat over de constructie van collectieve identiteiten door middel van identificatie en leiderschap, staat een verrassend idee, samengevat in een korte zin: ‘Mozes schiep het Joodse volk’.

Dat wil zeggen: het was niet het leiderschap dat de kenmerken van de mensen weerspiegelde. In werkelijkheid was het beeld omgekeerd. Degenen die een machtspositie hadden en een grote transformatie beloofden, construeerden uiteindelijk het volk en definieerden de dominante kenmerken van zijn collectieve identiteit. Macht had een productieve kracht, niet alleen een dwingende. Uit het beeld van de macht kwam een identificatiekracht voort die de subjecten eronder geleidelijk aan kneedde, die hun gevoelens, hun mentale structuur, hun handelingen transformeerde. De macht vormt degenen die eraan onderworpen zijn.

Freud is nooit in Brazilië geweest en hij heeft nooit van Jair Bolsonaro gehoord. Maar de laatste dagen hebben precies zijn stelling aangetoond hoe de macht mensen kneedt, waardoor ze naar het beeld en de schijn ervan worden gevormd. Iedereen kan de verandering zien, waar uitingen van minachting, onverschilligheid en geweld, tot nu toe onvoorstelbaar op klaarlichte dag en in het bijzijn van anderen, dagelijkse gebeurtenissen zijn geworden, in een schijnbaar eindeloze neerwaartse spiraal de afgrond in.

Of had iemand echt verwacht om midden in een pandemie mensen te zien demonstreren op de belangrijkste verkeersader van São Paulo, Avenida Paulista, dansend met een doodskist, toeterend voor een ziekenhuis, openlijk de spot drijvend met de pijn en de wanhoop van duizenden mensen die besmet zijn en vechten voor hun leven in een precaire medische situatie? Alsof ze op de meest openlijke en brute wijze hun onverschilligheid ten opzichte van de 2.500 doden willen uitdrukken, tenminste als we de te laag geschatte cijfers geloven. Alsof ze de ‘uitglijders’, de ‘remsporen’, of beter nog, de karaktereigenschappen van de persoon die aan de macht is, willen herhalen.

Sommigen zeggen misschien dat dit altijd al het geval is geweest in de onverschilligheid van de hogere klassen ten opzichte van het lot van de meest kwetsbare klassen en de bloedbaden die tegen hen werden aangericht. Maar de ergste fout die je kan maken is dat je niet merkt dat de tektonische platen in beweging zijn als je ogen ondergedompeld zijn in de repetitieve logica van ‘het is altijd al zo geweest’. Nee, er is iets nieuws aan de hand.

Omdat we niet alleen te maken hebben met de bekende necropolitieke machine ⁽¹⁾Necropolitiek is het gebruik van sociale en politieke macht om te dicteren hoe sommige mensen mogen leven en hoe sommige moeten sterven. van de Braziliaanse staat. We hebben te maken met de explosie van openbare rituelen van opoffering en geweld. We hebben te maken met een suïcidale dynamiek. Iedereen die denkt dat deze in vlaggen gehulde horden ‘niet het risico kennen dat ze lopen,’ dat ze ‘dom’ zijn, alsof het gewoon een geval is van duidelijk uitleggen wat een pandemie is, zodat iedereen terug naar huis zal gaan, heeft het bij het verkeerde eind.

In het licht van het fascisme hebben Adorno en Horkheimer ooit gezegd dat er niets dommer is dan te proberen slim te zijn. Onze pretenties van intellectuele overmacht zullen ons de dood in jagen. Ze verblinden ons voor het feit dat er diep van binnen een deel van de Braziliaanse bevolking is dat dit wil en zich aanbiedt om Russische roulette te spelen met iedereen en met zichzelf. Dit verlangen is wat we moeten begrijpen. Want dit zal hun manier zijn om te vechten voor een ideaal, ook al belooft het ideaal niets meer dan hun eigen zelfopoffering, niets meer dan een permanente beweging in de richting van een catastrofe.

In die zin zien we een opzienbarende mutatie. Zelfs met de slechtste regering van de planeet aarde wat betreft de aanpak van de pandemie (alleen vergelijkbaar met Wit-Rusland, Turkmenistan en de afvallige die Nicaragua regeert), valt Bolsonaro in de peilingen niet omlaag. Het is eerder zo dat het zich geleidelijk aan ontwikkelt. Delen van de hogere klasse hebben hem in de steek gelaten terwijl hij deze verliezen met de lagere klassen goedmaakt, wat een proces is dat we voor het eerst zagen gebeuren met de steun van voormalig president Luiz Inácio Lula da Silva in de loop van zijn ambtstermijn.

Het zal moeilijk zijn om de cijfers van Bolsonaro in de peilingen te veranderen. Ze zullen niet stijgen of dalen. Maar de aard van die steun zal veranderen. Het zal gaan van eenvoudige steun naar diepe, agressieve identificatie. Uiteindelijk zullen we een land hebben met 30 procent zwarthemden die bereid zijn alles te doen, omdat ze geloven dat ze deelnemen aan een revolutionair proces van nationale herrijzenis. Er is geen weg terug in dit proces.

Het zal niet de eerste keer in de geschiedenis zijn dat een dergelijke dynamiek van gevoelens en overtuigingen vorm krijgt. Deze openlijke implosie van elk basisprincipe van solidariteit, deze minachting voor hen die sterven, deze cultus van hun eigen zelfmoord als bewijs van ‘moed’, dit geweld dat steeds meer wordt toegestaan, inclusief de vorming van openlijke milities, dit geloof in een verlossende nationale revolutie, dit alles heeft een naam. Het heet meestal gewoon ‘fascisme’.

Dergelijke bewegingen maken altijd gebruik van de zwakheden van hun vijanden. Terwijl Bolsonaro een deel van de maatschappij naar zijn eigen beeld vorm gaf, waren er altijd de specialisten in paleisintriges die hem konden wijzen op de innerlijke bewegingen die hem konden ‘verlammen’, de fouten die hij beging die aantoonden dat het ‘allemaal voorbij was voor hem’.

Tot niet zo lang geleden werd Bolsonaro beschreven als een ‘koningin van Engeland’. Dat wil zeggen, totdat hij zijn minister van Volksgezondheid wegstuurde zonder dat er daadwerkelijk een van de verwachte catastrofes plaatsgreep. Nee, niets van dit alles zal hem tegenhouden, er zal geen terugtrekking zijn. Een project als dit wordt alleen gestopt met brute middelen. Maar die noodzakelijke bruutheid zit niet in de mentaliteit van de huidige politieke figuren in Brazilië.

We hadden een maand geleden al kunnen beginnen met permanente mobilisaties voor de afzetting van de president. Nogmaals, respectabele analisten zeiden dat het niet het juiste moment was en dat dit alleen maar het praatje van de regering dat ze vervolgd wordt, zou versterken. Alsof de regering ons nodig had om haar vervolgingscomplex te voeden en haar eigen troepen op te stoken. Nee, nu kondigen de aanhangers van Bolsonaro een ‘plan’ aan om hem af te zetten, ook al is de oppositie nog niet eens begonnen met een impeachment procedure en hebben ze de meerderheid nog niet eens aan het woord gelaten. Hoogstens hebben hun leiders een oproep aan hem gedaan om af te treden.

Ze zijn alleen vergeten om Bolsonaro ‘alsjeblieft’ te vragen, zodat hij uit eigen beweging kan aftreden. Zoals Machiavelli zei, is durf van fundamenteel belang als je geconfronteerd wordt met het lot. Maar de enige speler die genoeg lef heeft getoond voor de situatie is de regering zelf. Binnenkort zullen we een couppoging zien die wordt verkocht als een ‘preventieve tegencoup,’ met de oppositie die niets anders doet dan het schrijven van petities en open brieven. De laatste mensen die geloven in een parlementaire democratie die niet meer bestaat.

Het beeld wordt nog erger met de macabere berekening die de regering aan delen van de bevolking heeft weten op te leggen. Voor de mensen is het een kwestie van kiezen tussen hun portemonnee en hun leven, tussen een zekere economische dood en een waarschijnlijke fysieke dood. In deze berekening gaat zekerheid boven waarschijnlijkheid, nog meer voor delen van de bevolking die onderworpen zijn aan uitroeiing, verdwijning en bloedbaden. Dat is de kern van de werkelijkheid in de door Bolsonaro gepresenteerde situatie en die heeft alleen maar betekenis omdat de derde optie is afgesneden, namelijk noch je portemonnee, noch je leven, maar beide.

Tegenover dit alles zal de maatschappij hopelijk zelfverdedigingsnetwerken opbouwen tegen het ergste wat er kan gebeuren. Twee weken geleden werden mensen die hun potten en pannen tegen de regering lieten horen, het slachtoffer van een schietpartij. De burgers van de oppositie werden met geweld aangevallen te midden van regeringsgezinde protesten. Hoeveel weken hebben we nog voordat de lynchpartijen beginnen en er met echte kogels geschoten wordt?

Vladimir Safatle is hoogleraar filosofie aan de Universiteit van São Paulo in Brazilië. Hij is een bekend publiek figuur en schrijft regelmatig voor Folha de S. Paulo en veel andere bladen. Deze column verscheen oorspronkelijk in El País en is uit het Portugees naar het Engels vertaald door Dylan Stillwood en heruitgegeven als onderdeel van de dagelijkse internationale coronavirusreportages van No Borders News.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op No Borders News. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.