Marx is onmisbaar, maar welke Marx?

Michael Löwy, socioloog, activist en auteur van talrijke werken over het marxisme, evenals vele artikelen voor “Contretemps”, zet zich in zijn nieuwe boek, uitgegeven door “Éditions du Retrait”, in om een beeld van Karl Marx te herstellen dat verder reikt dan alleen de scherpe analist van opkomend kapitalisme. Marx kan niet simpelweg worden gereduceerd tot een materialistische wetenschapper. De Marx die Löwy tracht te onthullen is een rebelse, gepassioneerde auteur, doordrenkt van utopie en in staat om fenomenen te begrijpen, zoals de effecten van het kapitalisme op de relaties tussen de mensheid en ecosystemen.

Contretemps: De tegenstelling tussen wetenschappelijkheid en utopie lijkt sterk bepalend te zijn voor uiteenlopende strategieën en zelfs politieke horizonten. In het tijdperk van gefinancialiseerd kapitalisme, waarvan de mutaties veel traditionele analyses ondoeltreffend hebben gemaakt, zou het nu juist het eerste aspect van deze keuze moeten zijn dat we vandaag zouden moeten actualiseren om de economische, historische en sociale situatie waarin we ons bevinden te begrijpen en erop in te kunnen spelen?

Michael Löwy: Karl Mannheim definieert utopie in zijn klassieke sociologische werk “Ideologie en Utopie” (1930) als een verzameling voorstellingen, verlangens of beelden die gericht zijn op het doorbreken van de gevestigde orde en een “ondermijnende functie” uitoefenen.

Als we deze definitie accepteren, is er geen tegenspraak tussen wetenschappelijke analyse en utopisch streven. Zoals Miguel Abensour heeft laten zien in zijn geschriften over utopie, verwierpen Marx en Engels niet de “utopieën” van Saint-Simon, Owen en Fourier, hun visie op een harmonieuze samenleving voorbij het kapitalisme. Hun kritiek richtte zich vooral op het onvermogen van deze denkers om de arbeidersbeweging en de strijd van het proletariaat voor zelfbevrijding in overweging te nemen.

In feite praat ik maar weinig over utopie in dit boek… Bijvoorbeeld, in het hoofdstuk over “romantisch communisme” van Marx en Engels, richt ik me vooral op de overeenkomsten tussen de romantische kritiek en de marxistische kritiek op de kapitalistische beschaving. Op dezelfde manier gaat het hoofdstuk over ecologie vooral in op de kritiek van Marx en Engels op het destructieve karakter van de kapitalistische “vooruitgang”. Deze kritische analyses van Marx en Engels zijn nog steeds relevant in de 21e eeuw, hoewel we uiteraard rekening moeten houden met de nieuwe vormen van het kapitalisme. Hetzelfde geldt natuurlijk voor de teksten in het tweede deel, over revolutionaire strategie.

Het is vooral in het voorwoord van het boek dat ik verwijs naar de communistische utopie van Marx, het streven naar een vrije en gelijkwaardige samenleving, zonder klassen en zonder staat, in breuk met het kapitalisme; zeker, Marx “weigerde recepten te bedenken voor de ‘potten van de toekomst'”, maar ik voeg eraan toe dat “zijn werk van begin tot eind verlicht wordt door de horizon van een andere mogelijke wereld, die hij in Het Kapitaal het ‘Rijk van de Vrijheid’ noemde”.

Ik ben het volledig eens dat het belangrijk is om, met behulp van de instrumenten van de marxistische politieke economie, de huidige vormen van financieel kapitalisme te analyseren. Het is een noodzakelijke maar niet voldoende voorwaarde om een strijdstrategie en politieke horizon te schetsen…

Daarvoor is ook een analyse van klassenverhoudingen, vormen van strijd, politieke structuren, repressiemechanismen, ideologische apparaten, enz. nodig. En vooral zijn er een reeks voorstellen, een sociaal en politiek programma en een revolutionaire strategie nodig die zich richten op de uitgebuitenen en onderdrukten. Het Communistisch Manifest eindigt met de oproep: “Proletariërs van alle landen, verenigt u!”. Nogmaals, het marxisme, als filosofie van de praktijk, is onlosmakelijk wetenschap en actie, analyse en beweging, kritiek en sociale transformatie.

Het terrein van de politieke ecologie, dat u aansnijdt, lijkt een voorbeeld te zijn van de ogenschijnlijke tegenstelling tussen de noodzaak van een rationele en wetenschappelijk grondige aanpak van ecologische problemen en aan de andere kant stromingen die benadrukken dat het nodig is om ons beeld en onze opvatting van de “natuur” te hervormen om het uit de greep van instrumentele en economische rationaliteit te bevrijden. U heeft dit terrein vroeg betreden door bij te dragen aan de vorming van het begrip “ecosocialisme”.

Het werk van Marx – vaak beschuldigd van het negeren van het milieu – stelt ons in staat om dergelijke kwesties te overwegen, en zo ja, in welke richting?

Zoals u heel terecht zegt, is deze tegenstelling slechts “schijnbaar”. Het ecosocialisme combineert grondige wetenschappelijke analyse van de ecologische crisis – zoals bijvoorbeeld geleverd door het IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) – met de noodzaak om de natuur te bevrijden van de overheersing van de kapitalistische economische rationaliteit. Een korte-termijn instrumentele rationaliteit die zich richt op de winstmaximalisatie voor banken en bedrijven, maar vanuit het bredere perspectief van het leven op aarde, een absolute irrationaliteit vertegenwoordigt.

In de strijd voor het behoud van het leven zijn veranderingen in het denken en de overheersende perceptie van de natuur als “grondstof” belangrijk; maar het cruciale aspect is de concrete, praktische strijd tegen de destructieve en soms zelfmoordachtige dynamiek van de industriële kapitalistische beschaving. De ecosocialistische strategie is gebaseerd op de convergentie van sociale en ecologische strijd, de bevordering van sociaalecologische gevechten, waarbij de belangen van onderdrukte lagen van de bevolking en het behoud van ecologische balansen worden samengebracht.

Wat is de bijdrage van Marx aan het ecosocialisme? Allereerst, door zijn analyse van het kapitalisme als een systeem gebaseerd op onbeperkte accumulatie en door zijn kritiek op de fetisjering van koopwaar, biedt Marx essentiële instrumenten voor ecologisch denken. Daarnaast blijft het marxistische programma van collectieve toe-eigening van de productiemiddelen en democratische planning relevant vanuit een ecosocialistisch perspectief.

Aan de andere kant, zoals recente werken van onderzoekers als John Bellamy Foster en Kohei Saïto hebben aangetoond, biedt Marx een basis voor het analyseren van het verbroken metabolisme tussen menselijke samenlevingen en de natuur. Ecologische zorg is verre van afwezig in de geschriften van Marx en Engels, maar ze hadden niet de centrale positie die het nu heeft in hun werk. Dit is gemakkelijk te verklaren: de ecologische crisis was destijds nog in haar beginstadium en had niet de cruciale betekenis voor de mensheid die het in de 21e eeuw heeft gekregen.

Vandaag de dag kunnen we het marxisme, communisme of socialisme niet meer overdenken zonder de ecologische crisis in het middelpunt van reflectie en praktijk te plaatsen. Zoals Naomi Klein zo treffend zegt: klimaatverandering “verandert alles”. In de eerste plaats verandert het onze perceptie van het kapitalisme zelf, dat niet alleen een systeem van arbeidsexploitatie en meedogenloze sociale ongelijkheid is, maar ook een bedreiging vormt voor de overleving van de mensheid op deze planeet. Onze visie op wat een socialistische samenleving zou kunnen zijn, verandert eveneens: het respecteren van ecologische grenzen en het herstellen van het metabolisme tussen samenleving en natuur worden belangrijke pijlers van het ecosocialistische project.

Het tweede deel van uw boek behandelt vanuit diverse invalshoeken de betekenis van het revolutionaire idee bij Marx. U benadrukt dat hij van mening was dat toekomstige revoluties uitsluitend door het proletariaat gedragen moesten worden, zonder enige alliantie met de bourgeoisie. De bourgeoisie hoefde niet te worden “gewonnen”, volgens de beroemde uitspraak, de emancipatie van de arbeiders moest het werk van de arbeiders zelf zijn. Marx en Engels herhaalden dit aan de leiders van de Duitse Sociaaldemocratische Partij in 1879, die juist wilden breken met het revolutionaire gedachtegoed en het “eng arbeidersachtige” karakter van de partij.

Is zo’n standpunt naar uw mening overdraagbaar naar de huidige situatie in de meest geavanceerde kapitalistische landen, gezien de ontwikkelingen in de arbeidsorganisatie en met name de verzwakking van de arbeidersklasse? Of heeft de geschiedenis uiteindelijk gelijk gegeven aan de “revisionisten”?

Het “proletariaat” kan niet beperkt worden tot alleen de traditionele industriële arbeidersklasse. Zoals de analyses van Ernest Mandel in de jaren 1970 al lieten zien, vindt er een toenemende “proletarisering” plaats van intellectueel werk: leerkrachten, verpleegkundigen, journalisten, bedienden, etc., maken grotendeels deel uit van de arbeidersklasse – degenen die hun levensonderhoud verdienen door hun arbeidskracht te verkopen. Deze brede arbeidersklasse is verre van verzwakt en vormt in de meest ontwikkelde kapitalistische landen de meerderheid van de bevolking.

Wat betreft het idee van revolutie, lijkt het vandaag de dag relevanter dan ooit tevoren. Als we willen ontsnappen aan de ecologische catastrofe – een onvermijdelijk resultaat van het productivisme en consumentisme van het kapitalisme – is een revolutionaire transformatie van de samenleving, een radicale breuk met het paradigma van de moderne industriële kapitalistische beschaving, noodzakelijk. Ik houd erg van de nieuwe definitie van revolutie die Walter Benjamin geeft: geen “locomotief van de geschiedenis” (zoals Marx soms schreef), maar passagiers die aan de noodrem van de trein trekken. We zijn allemaal passagiers van een suïcidale trein genaamd de kapitalistische industriële beschaving, die steeds sneller op een afgrond afstevent, namelijk klimaatverandering. Het is dringend noodzakelijk om deze ontspoorde trein tot stilstand te brengen.

De “revisionisten” van vandaag, de aanhangers van sociaalliberalisme of marktecologie, maken deel uit van het probleem en niet van de oplossing. Hun ambities – of hun praktijken, eenmaal aan de macht – beperken zich tot een effectievere, “sociale” of “groene” beheersing van de kapitalistische “groei”.

Wie zou het subject zijn van een ecosocialistische revolutie? De krachten die momenteel vooroplopen in de sociaalecologische strijd: de jeugd, vrouwen, bepaalde delen van de boerenbevolking en sommige vakbondsstromingen. Maar we kunnen deze strijd niet winnen zonder de steun van arbeiders, zonder dat de meerderheid van de bevolking achter het project van een radicale sociale transformatie staat.

Het laatste stuk van het boek gaat over het thema internationalisme. Was de sociale beweging in de tijd van Marx niet internationalistischer dan nu het geval lijkt te zijn, wat lijnrecht ingaat tegen de ontwikkelingen van het kapitalisme dat zijn globalisering heeft voltooid.

In de tijd van Marx ontstond er een internationale arbeidersbeweging. De Eerste Internationale is nog steeds een fascinerend voorbeeld, gezien haar vermogen om gedurende de eerste jaren mensen met zeer diverse sociale en politieke opvattingen samen te brengen, van syndicalisme tot anarchisme, en zelfs marxistisch socialisme. In dat opzicht zou het een voorbeeld kunnen zijn voor de internationale initiatieven van onze tijd.

Niettemin was de internationale van Marx beperkt tot de ontwikkelde kapitalistische landen in Europa en Noord-Amerika. Het was pas in de 20e eeuw dat het socialistische/communistische internationalisme zich uitbreidde naar de landen in het zuiden, de gekoloniseerde of afhankelijke landen. De Derde Internationale, die het revolutionaire hoopvolle perspectief na de Oktoberrevolutie vertegenwoordigde, werd in 1943 door Stalin ontbonden, en de Vierde Internationale, opgericht door Leon Trotsky in 1938, bleef weliswaar bestaan maar bleef erg marginaal…

In de vroege 21e eeuw zien we nieuwe internationalistische initiatieven opkomen: internationale netwerken zoals Via Campesina, en internationale bijeenkomsten zoals het Wereld Sociaal Forum, waar linkse politici, vakbondsleden, boerenbewegingen, ecologische en feministische bewegingen samenkomen onder het motto “Een andere wereld is mogelijk”.

Dat gezegd hebbende, zijn links, de arbeidersbeweging en anti-systeem oppositie nog ver verwijderd van een werkelijke internationale strijdorganisatie die in staat is om de veelkoppige Hydra – zoals de Zapatisten in Chiapas het uitdrukken – van het geglobaliseerde kapitalisme aan te pakken. Dit wordt des te noodzakelijker gezien de opkomst van reactionaire, soms neofascistische, nationalistische krachten over de hele wereld, die het dodelijke motto “Duitsland boven alles!” in verschillende talen vertalen.

De ecologische crisis, de klimaatverandering, kent geen grenzen. De strijd voor ecologie, van cruciaal belang voor de toekomst van de volkeren op deze planeet, kan uiteindelijk alleen op mondiaal niveau gevoerd worden. Lokale, regionale of nationale sociaalecologische gevechten zijn erg belangrijk, maar we kunnen de catastrofe niet voorkomen zonder een wereldwijde anti-systeem strijd.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in Contretemps. Nederlandse vertaling: Nick Van de Vel.