‘Zegt het Communistisch Manifest: “Een spook waart over Europa, het spook van het communisme”? Of staat daar misschien: “het spook van het trotskisme”? Trotskisme — die gemakkelijke bijnaam, toepasselijk op al degenen die niet geloven dat de groene zuilen die in het Tverskaja geplaatst worden prachtig zijn! Al degenen die, zolang de arbeidersklasse van Moskou in krotten blijft wonen, van mening zijn dat Lenin beledigd wordt door diens zestien meter hoge standbeeld! Al degenen die de 3000 afbeeldingen van Stalin, in sommige demonstraties op het Rode Plein meegedragen, vergelijken met de 3000 prenten van de Madonna in een processie te Lourdes.’

Aldus begint Jef Last een artikel waarin hij zijn breuk met het stalinisme aankondigt. Het staat in het Amerikaanse culturele tijdschrift Partisan Review waaraan ik al menig stukje gewijd heb. Deze keer blader ik in Volume 6, nummer 1 van 1938 en u kunt dat ook doen wanneer u daar kijkt.

Ik heb me eerder al over leven & streven van deze Nederlandse schrijver gebogen, toen ik De politiek zal ons niet scheiden aan ’t voorbereiden was. In mijn aantekeningen staat een citaat dat sterk lijkt op wat ik in PR lees. Het komt uit Lasts roman Een huis zonder venster (1935) en daar worden die woorden door een personage uitgesproken dat een trotskist is: ‘Dertigduizend portretten van de Heilige Maagd bij de processie in Lourdes, of dertigduizend op glas geschilderde portretten van Stalin, op 1 Mei, zoals Regards ons te zien geeft, is voor mij hetzelfde. Niet het proletariaat, zoals Marx nog dacht, maar de heilige Stalin zelf zal het proletariaat verlossen. Wie anders durft te denken gaat op de brandstapel. Daarvoor krijgen we dan een paleis der Sowjets in Romeinse stijl, brieven in de Komsomolskaja Prwada ter verheerlijking van het heilige gezin en het gezag der ouders, een met marmer versierde métro (…)’

De 3.000 portretten in PR zijn er in de eerder verschenen roman 30.000. Dat belet niet dat een vergelijking van de twee passages aantoont dat Last in 1938 de redenering van zijn romanpersonage uit 1935 overneemt.

Wat is er intussen gebeurd? Na een reis door de Sovjet-Unie is Jef Last naar Spanje getrokken om er de republiek tegen Franco te verdedigen.

Het stukje in Partisan Review sluit af met wat hij daar geleerd heeft: ‘Ik weet heel zeker dat mijn kameraden in de loopgraven voor iets anders gevochten hebben dan alleen maar voor een efficiënt economisch systeem, en dat het socialisme gedoemd is te verdwijnen tenzij het zich in een menselijk besef van waarheid, rechtvaardigheid en liefde grondvest. Mijn hart bloedt wanneer ik aan de processen in Moskou denk waarbij de meesten die destijds voor de revolutie vochten,  afgemaakt werden. Ik weet dat goede partijgenoten deze mensen lichthartig wandluizen genoemd hebben die verpletterd moeten worden, maar hoe kunnen we het over socialistisch humanisme hebben, als zelfs het verschil tussen een mens en een bedwants vergeten wordt?’

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op De Laatste Vuurtorenwachter.