Sotsialnyi Rukh (Sociale Beweging) wijst er in haar activiteitenverslag van 2022 op dat ‘het maatschappelijk middenveld gedwongen is de rol van de staat te vervullen en, in plaats van te wachten op meer specifieke hulp, bijna alle maatschappelijke functies op zich te nemen.’
Enkele maanden eerder, in september 2022, verklaarde de organisatie op haar conferentie in Kyiv dat ‘de oorlog heeft geleid tot nieuwe vormen van zelforganisatie en volkspolitiek. De mobilisatie van het volk op basis van de nationale bevrijdingsoorlog heeft het gevoel van betrokkenheid van het volk bij een gemeenschappelijke zaak versterkt, evenals het besef dat dit land bestaat dankzij het gewone volk en niet dankzij oligarchen of bedrijven. De oorlog heeft het sociale en politieke leven in Oekraïne radicaal veranderd en we moeten niet toestaan dat deze nieuwe vormen van maatschappelijke organisatie worden vernietigd, maar ze verder ontwikkelen.’
Sotsialnyi Rukh benadrukte onder de door de conferentie naar voren gebrachte eisen: ‘Met name de nationalisatie van belangrijke ondernemingen onder arbeiders- en overheidscontrole is noodzakelijk. Invoering van open boekhouding in alle ondernemingen, ongeacht de eigendomsvorm en betrokkenheid van werknemers bij het beheer ervan, oprichting van afzonderlijke gekozen organen en comités voor de verwezenlijking van dit recht.’
Katya Gritseva, lid van die organisatie, merkt tijdens haar bezoek aan Parijs in een interview met het Franse tijdschrift Contretemps op: ‘Veel mensen zijn vrijwilliger, ze doen aan wederzijdse hulp, richten buiten de staat om organisaties op om de tekortkomingen van de staat die niet op een dergelijke situatie is voorbereid te compenseren. Die dynamiek van zelforganisatie staat haaks op de terugkeer van de conservatieven en zelfs extreem-rechts. Voor links gaat het erom deze dynamiek te bevorderen, de arbeiders, het volk te helpen, zonder de pretentie te hebben hen de les te lezen zoals de stalinisten dat deden.’
Ksénia van de coöperatie QueerLab zei over zelfbeheer in Oekraïne: ‘Ja, de praktijk van zelfbeheer is wijdverbreid. In Oekraïne wordt dat onderwerp besproken en is het relevant, omdat iedereen onder de indruk is van het fenomeen van zelforganisatie van verschillende groepen, vrijwilligers en activisten. Ook onze groep is georganiseerd op basis van zelfbeheer, waarbij iedereen betrokken is en de leiding coördineert. Ook hebben we, overeenkomstig de horizontale structuur, geen leiders of bazen. Hieraan moet worden toegevoegd dat veel westerse waarnemers verbaasd waren over het snelle herstel van de Oekraïense spoorwegen na het Russische bombardement en concludeerden dat particuliere bedrijven nooit zulke prestaties hadden kunnen leveren of de evacuatie van vluchtelingen zo efficiënt hadden kunnen organiseren.
De vereniging ‘Autogestion’ stelde op 11 maart 2022 vast dat ‘de oorlog voor sommigen het bestaan van een nationale solidariteit bevestigde, voor anderen onthulde en in ieder geval versterkte en vooral een zelforganisatie van het volk uitlokte. Op initiatief van de arbeiders werd de omschakeling van de productie van talrijke ondernemingen ter ondersteuning van de oorlogsinspanning georganiseerd… Gemeenten, plaatselijke besturen, groepen inwoners organiseerden samen het dagelijks leven, de bevoorrading, de verzorging, de evacuaties.’
Dat vermogen tot zelforganisatie van de Oekraïense burgermaatschappij was en is een van de sleutels tot haar verzet tegen de Russische imperialistische agressie. In een oorlogssituatie kan het verrassend lijken dat de uitgebuitenen en gedomineerden besluiten hun leven in eigen hand te nemen, terwijl hun situatie wanhopig kan lijken en berusting of ontreddering hen kan verlammen. Maar het is vaak in situaties van acute crisis dat arbeiders besluiten het ‘beheer der dingen’ (F. Engels) op zich te nemen, als de staat niet in staat is aan hun behoeften te voldoen. Zo kunnen we, zonder in anachronisme te vervallen, denken aan de Argentijnse arbeiders die, geconfronteerd met massale ontslagen, besloten hun bedrijf over te nemen, ze zelf te beheren, nieuwe arbeidsverhoudingen te organiseren en nieuwe vormen van ecologische productie te ontwikkelen. Men schat dat er bijna 20.000 arbeiders zijn die meer dan 435 ondernemingen in eigen beheer beheren in heel Argentinië (februari 2022).
In het hart van het Babylon van het kapitalisme, de Verenigde Staten, denkt men ook aan die zelfbeheerde arbeiderscoöperaties. Een voorbeeld is Spectrum [een bedrijf voor internettoegang] in New York, waar de werknemers na een vier jaar durende staking hun coöperatieve People’s Choice-internettoegang ontwikkelden en goedkopere internettoegang boden aan de inwoners van de Bronx.
Tot slot wordt Dicle Amed, lid van het Comité Vrouweneconomie in Rojava, over vrouwencoöperaties geciteerd: ‘We proberen een productievorm te ontwikkelen die niet direct op geld is gericht en niet is gebaseerd op de ontwikkeling van grote productiemonopolies, maar die beantwoordt aan de behoeften van de samenleving en zorgt voor zelfvoorziening. Dat is wat we doen. We maken geen winst met deze coöperaties en we zijn geen aandeelhouders.’
We zouden veel meer voorbeelden kunnen noemen, maar al deze ervaringen, van het Noorden tot het Zuiden, hebben de opbouw van een politieke arbeiderseconomie als alternatief voor het kapitalisme gemeen.
Sinds een paar jaar publiceert de vereniging Autogestion een Internationale Encyclopedie van het zelfbeheer, waarin ervaringen met zelfbeheer of arbeiderscontrole van de 19e eeuw tot heden zijn opgenomen, alsmede theoretische teksten over dit onderwerp van auteurs uit een breed spectrum van de arbeidersbeweging, van sociaaldemocraten tot libertariërs. Tot op heden zijn 11 delen in het Frans verschenen (gratis te downloaden).
Zelfbeheer, een politiek perspectief in Oekraïne
Een vraag rijst: zal de Oekraïense staat na de overwinning zijn volledige rol hervatten en de arbeiders en de bevolking beroven van de capaciteiten voor het beheer van de samenleving die ze tijdens de oorlog hebben verworven? Zullen ze worden beroofd van ‘bijna al hun maatschappelijke functies’, om een formulering van de Sotsialnyi Rukh te gebruiken, die ze in deze moeilijke periode op zich hebben genomen? Volgens de oude dialectiek van ‘oorlog-revolutie’ mag men hopen dat het Oekraïense volk de sociale en politieke orde van voor de oorlog niet zal willen zien terugkeren. Op grond van hun ervaring en hun vermogen om zelf ‘sociale functies’ te beheren, zal de vraag naar democratisch zelfbeheer op alle niveaus moeten worden gesteld. Onlangs is de kwestie van de corruptie op de hoogste niveaus van de staat weer in het publieke debat gekomen. Het is duidelijk dat het beste medicijn tegen deze plaag de controle van de werknemers over het beheer van de overheidsdiensten is. Geen enkel controleorgaan, geen enkele onderzoekscommissie kan de doeltreffendheid hebben van arbeiderscollectieven die op democratische wijze het gebruik van overheidsmiddelen controleren.
Zelfbeheer kan een gemeenschappelijke horizon en een project voor de samenleving worden. Een concrete utopie die, gebaseerd op de nieuwe sociale praktijken die voortkomen uit de oorlog en de radicale democratie, zichzelf hier en nu de middelen geeft om elke bureaucratische drift in de opbouw van het alternatief te vermijden.
Zelfbeheer drukt het streven uit om je zaken in eigen hand te nemen, om je te organiseren zonder hiërarchie en zonder bazen, om andere sociale verhoudingen tot stand te brengen, maar in het geval van Oekraïne wordt het ook een instrument van verzet en overleven in een ongekende situatie. Zelfbeheer is tegelijk een project, een programma en een sociale praktijk en baant zich een weg door de geschiedenis van de emancipatie. Dat is de weg die Solidarnosc in 1980 wilde inslaan met zijn project van een republiek in zelfbeheer, voordat het door de Poolse en Russische bureaucratie werd verpletterd. In Oekraïne wordt duidelijk een nieuwe bladzijde geschreven, rijk aan lessen uit de lange geschiedenis van de zelforganisatie van de uitgebuitenen. In deze situatie blijkt dat Sotsialnyi Rukh zeker een van de organisaties is die zich het meest bewust is van deze mogelijkheden. Haar politieke taken zijn immens. De internationalistische en antikapitalistische stromingen van Westers links moeten haar steunen.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Cerises la Coopérative. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.
