Het is februari 2025 en veel Oekraïners zijn vergeten hoe het leven was vóór de Russische invasie. Gevoelens van onveiligheid, pijnlijk verlies en scheiding van familieleden zijn inherente kenmerken van het leven van onze burgers, of ze nu in Oekraïne of daarbuiten wonen. De frontlinie in Oekraïne is nu meer dan 3.000 kilometer lang. De bevolking van Oekraïne is gekrompen tot ongeveer 30 miljoen mensen. Doen de autoriteiten genoeg om de militaire dreiging te verminderen en een leefruimte te behouden? Dat zijn enkele van de belangrijkste vragen die de Oekraïners bezighouden en die hun houding ten opzichte van de staat midden in de oorlog bepalen. Het politieke leven komt geleidelijk op gang, ook al lijkt de situatie om ons heen daar niet bevorderlijk voor, met de voortzetting van het Russische offensief in de Donbass en het risico van bombardementen in elke stad.
Geconfronteerd met het meest agressieve imperialisme van onze tijd – het Russische imperialisme – heeft het Oekraïense volk de weg van de strijd gekozen. Onze samenleving heeft een ongekende drang tot zelforganisatie laten zien, heeft de staat zijn onvolkomenheden vergeven en de internationale solidariteit is tastbaar geworden. Oekraïne houdt stand, het Poetinisme heeft zijn doelen niet bereikt, maar het einde lijkt nog ver weg.
De Oekraïense staat is sinds februari 2022 weinig veranderd, maar de context waarin hij opereert is wel veranderd. Er is geen gemakkelijke uitweg uit de staat van oorlog. Wat moeten we doen – de oorlog tegen het Russische imperialisme beëindigen of doorgaan, terwijl we afhankelijk worden van de Amerikaanse president Donald Trump?
Natuurlijk zullen veranderingen in de internationale situatie invloed hebben op hoe transformaties binnen Oekraïne plaatsvinden. Ik wil graag de balans opmaken van wat de drie oorlogsjaren hebben gebracht en of de huidige dynamiek perspectieven biedt voor een progressiever beleid.
Oekraïens kapitalisme, een probleemfabriek
Er zijn maar weinig politieke analisten die het Oekraïense politieke systeem bestuderen die de vraag naar de legitimiteit van president Zelensky niet stellen. Maar de vraag verdient het om dieper gesteld te worden: verliest het hele dominante discours dat gebaseerd is op liberale waarden en vertrouwen in het Westen zijn legitimiteit? Het faalt. Aan het begin van de oorlog leek alles eenvoudiger: we wilden kapitalisme naar Amerikaans model en integratie in de NAVO. Sinds Donald Trump aan de macht is, zijn de dingen ingewikkelder geworden en worden eerdere doelstellingen in twijfel getrokken. De rechtse consensus breekt geleidelijk af. De houding ten opzichte van extreemrechts is veranderd. Recente gebeurtenissen hebben laten zien hoe dicht hun ideeën liggen bij de conservatieve ideeën van Europees extreemrechts, dat een aanhanger is van Vladimir Poetin.
De meeste politieke krachten gaan nog steeds niet verder dan de rechts-liberale consensus. Natuurlijk zijn de primitieve ideeën van etno-nationalisme en autoritarisme alom vertegenwoordigd in Oekraïne, maar gelukkig niet zoveel als Poetins propaganda ons wil doen geloven. Aan de andere kant eisen de massa’s steeds meer sociale rechtvaardigheid: Oekraïense mijnwerkers, verpleegsters en spoorwegarbeiders lijden zo onder de misstanden van de heersende klassen dat de strijd tegen die misstanden niet is opgehouden, zelfs niet midden in de oorlog. In de chaos van de oorlog is de sociale ongelijkheid nog pijnlijker dan voorheen: als je rijk bent, heb je veel meer kans om je leven te redden! Tegelijkertijd is het onvermogen van het staatsapparaat om het volk te dienen met tragische voorbeelden aangetoond. Als we het sociale probleem niet oplossen, dat wil zeggen de herverdeling van bezittingen en macht ten gunste van de meerderheid van de bevolking, is Oekraïne gedoemd om in een uiterst hachelijke situatie terecht te komen.
Het implementeren van een links beleid is echter niet zo eenvoudig. We zijn in feite het enige Europese land waar links als fenomeen afwezig is op het politieke ‘grote toneel’ en bijna alle politieke krachten vinden het nodig om haat tegen links te uiten, waarbij ze handig de trauma’s van het Sovjetverleden manipuleren.
We moeten accepteren dat de politieke Olympus nog lange tijd zonder links zal bestaan. Op lokaal niveau opent zich echter een veld van linkse politieke praktijk. Ik associeer mijn optimisme met het activisme van vertegenwoordigers uit de relatief geïndustrialiseerde regio’s in het oosten en zuiden van Oekraïne, dicht bij de huidige frontlinie. Waarom is dat zo? Omdat die regio’s tijdens de oorlog een belangrijke transformatie hebben ondergaan.
Ten eerste kregen ze een grote morele impuls, omdat hun vaardigheden tijdens de oorlog heel nuttig bleken – zowel in de productie als, bovenal, aan het front. Ten tweede lieten die steden eindelijk hun nationale identiteit gelden tegenover de meedogenloze terreur van Rusland. Ten derde verhuisden veel mensen (vooral vrouwen) naar de Europese Unie en ondervonden de effectiviteit van het beleid van de welvaartsstaat. Het is dus in deze omgeving dat de aanhangers van linkse ideeën hun sociale basis zullen moeten zoeken (hoewel de oligarchen natuurlijk ook zullen willen inspelen op de ontevredenheid van de massa).
Naar mijn mening is het belangrijkste kenmerk van de samenleving niet zozeer de oorlogsmoeheid van de mensen als wel hun teleurstelling over de ongeschiktheid van het Oekraïense kapitalisme voor de oorlogsomstandigheden. De afhankelijkheid van de elite van liberale instrumenten heeft haar ervan weerhouden beslissingen te nemen die levens hadden kunnen redden:
1) De ontwikkeling van het militair-industrieel complex is mislukt door de afhankelijkheid van de import van militaire uitrusting.
2) We zijn er niet in geslaagd om progressieve belastingen in te voeren vanwege de lokroep van [westerse] leningen.
3) Het einde van de arbeidsbescherming heeft geleid tot de dood van veel waardevolle specialisten.
4) Bezuinigingen in de publieke sector hebben geleid tot een verslechtering van de kwaliteit van het menselijk potentieel, waardoor het voor Oekraïners steeds moeilijker wordt om te studeren en hun kinderen op te leiden, medische behandelingen te ondergaan en te revalideren.
5) Beperkingen op arbeidsrechten hebben de oligarchen bevoordeeld en mensen ontmoedigd om te werken.
Het verlangen om het kapitalisme intact te houden heeft ons veel gekost. Ik blijf ervan overtuigd dat Oekraïne in staat is om Poetin te weerstaan, maar tegen welke prijs? Er gaan hardnekkige geruchten dat Oekraïne zijn natuurlijke hulpbronnen zal afstaan om hulp te blijven ontvangen, wat de natuurlijke prijs zou zijn om het systeem van liberaal kapitalisme, dat ons potentieel heeft tegengehouden, niet te hoeven ontmantelen. En dan hebben we het nog niet eens over de problemen van corruptie en erbarmelijke levensomstandigheden.
Mobilisatie
De kwestie van mobilisatie is een van de meest verdelende kwesties in de samenleving geworden. Oekraïne had echter drie jaar lang weinig andere middelen om het Russische leger te weerstaan zonder lid te zijn van de NAVO. Binnen Sotsialnyi Rukh [Sociale Beweging) zijn er zowel mensen die vrijwillig naar het front gingen als anderen die gemobiliseerd werden. Ze verdienen allemaal grenzeloos respect omdat ze onze organisatie in staat stellen haar ware missie te vervullen.
Het is moeilijk om toe te geven, maar het stoppen van de mobilisatie onder deze omstandigheden is een extra belasting voor degenen die al dienen en die het het zwaarst te verduren hebben. Natuurlijk kan de procedure worden verbeterd: om bijzonder schandelijke gebeurtenissen te voorkomen, zouden ‘waarschuwingsgroepen’ moeten worden samengesteld uit vertegenwoordigers van mensenrechtenstructuren die schendingen van basisrechten registreren. Dat had het gebruik van gewelddadige methoden kunnen ontmoedigen.
Het grootste probleem is echter dat de mobilisatie van het volk niet wordt aangevuld met evenredige mobilisatiemaatregelen tegen het kapitaal (waaronder de inbeslagname van de bezittingen van oligarchische groepen). Het feit dat de Oekraïense samenleving een sterke eenheid heeft getoond tegen het idee van een economische vrijstelling (‘alleen de armen vechten’) is een duidelijke overwinning, omdat het anders tot totale wanhoop had kunnen leiden.
Het lijdt geen twijfel dat Oekraïne een evenwicht moet zoeken tussen de behoeften van mobilisatie en het functioneren van de economie. Het valt niet te ontkennen dat een aanzienlijk aantal mannen aan de mobilisatie ontsnapt en de rangen van de economisch inactieve bevolking aanzwellen. Het is echter mogelijk om dat te bereiken met behulp van sociaal aanvaardbare instrumenten: tijdelijke vrijstelling voor mannen die na een lange onderbreking weer aan het werk gaan, vrijstelling voor sleutelpersoneel in kritieke infrastructuren en het aanpassen van de sociale- en werksfeer aan de behoeften van vrouwen.
Waarom gaan mensen naar het front? Het is niet alleen uit abstracte liefde voor Oekraïne (hoewel, geloof me: dat is voor veel mensen reden genoeg). Het is een feit dat de meeste Oekraïners geloven in het vermogen van Oekraïne om te veranderen. Dat is wat ons onderscheidt van buurlanden als Rusland en Wit-Rusland, waar alle beslissingen al lange tijd afhankelijk zijn van de wil van een zittende machthebber. Veel Oekraïners dromen van de tijd dat de staat zal vechten tegen de buitensporige concentratie van rijkdom, dat de economie de Oekraïners zal gaan voorzien van alles wat ze nodig hebben voor een welvarend leven en dat de arbeidsomstandigheden zullen worden beïnvloed door vakbonden om mensen gelukkig te maken. Dan zullen we ons land echt regeren, zullen we niet langer bang zijn voor vijanden van buitenaf en zullen we ophouden ze intern te zoeken.
Sociale strijd – wie verdedigt de arbeiders?
Tijdens de oorlog werden Oekraïens links en de Sotsialnyi Rukh gedwongen zichzelf opnieuw uit te vinden onder nieuwe omstandigheden. Onze activisten vechten met wapens in de hand tegen de bezetters, reageren vrijwillig op humanitaire en militaire behoeften, verlenen juridische bijstand aan werknemers van kritieke infrastructuur die door de Russische agressors zijn getroffen en bieden psychologische steun aan groepen die door de oorlog zijn getroffen. We zijn volwaardige leden van de burgermaatschappij, zij het met bijzondere waarden: we geloven in socialistische democratie, internationale solidariteit en het primaat van de menselijke waardigheid. En onze duidelijke stellingname tegen neoliberaal beleid is nog nooit zo relevant geweest.
In de huidige context van een steeds diepere crisis zoekt de regering naar een makkelijke manier om de economie te stabiliseren ten koste van de burgers: door een kapitaalgedekt pensioenstelsel in te voeren, een nieuwe arbeidswet aan te nemen ter vervanging van die van 1971 en staatsbanken en spoorwegen te privatiseren. Geen van die hervormingen is nieuw – elke Oekraïense regering wil ze al doorvoeren sinds de financiële crisis van 2008. Het voortbestaan van de georganiseerde vakbeweging hangt ervan af of de Oekraïense vakbonden de kracht vinden om zich te verenigen en tegen deze schandalige hervormingen te vechten. Natuurlijk zijn de Oekraïense vakbonden al lang een instrument van collectieve strijd, maar tijdens de invasie zijn ze zich meer bewust geworden van hun verantwoordelijkheid tegenover de arbeiders, omdat ze nog steeds de meest massale stem van de arbeidersbelangen zijn.
Ondanks het officiële verbod op bijeenkomsten vinden er in Oekraïne straatdemonstraties plaats tegen de sluiting van ziekenhuizen en fusies van universiteiten. Want niets zal ons een gevoel van onbehagen doen accepteren. In de meeste gevallen wordt de publieke sector geoptimaliseerd op een manier die de ambtenaren goed uitkomt, niet om de kwaliteit van de dienstverlening te verbeteren of om geld vrij te maken voor de overwinning. Aan de andere kant vechten Oekraïners schendingen van hun arbeidsrechten steeds vaker aan voor de rechter en elk succes in die zaken is een overwinning voor de mensen die hen de kracht geeft om door te gaan en een grote overwinning voor Oekraïne te behalen.
Ik wil geloven dat de arbeidersklasse in de toekomst een veel belangrijkere rol zal spelen in het leven van het land. Als de arbeidersklasse zo’n belangrijke rol heeft gespeeld bij het handhaven van de frontlinie en de economische stabiliteit, zou het dan democratisch zijn om haar haar stem in de politieke sfeer te ontnemen? De afwezigheid van linkse politieke krachten is het grootste probleem van de Oekraïense democratie. Maar ondanks alle verliezen en de huidige rechteloosheid heeft de arbeidersklasse een kans om op de lange termijn sterk te worden.
Verkiezingen die de democratie opschudden
Oekraïne staat nu voor een moeilijke keuze: hoe behouden we onze waardigheid en hoe beschermen we onze democratie? We zien allemaal dat de samenleving op grote schaal gepolitiseerd raakt en op zoek is naar ideeën om het land te veranderen. Wat zal de oplossing zijn voor de opgehoopte tegenstellingen? Afgezien van een revolutie (die in Oekraïne nooit kan worden uitgesloten), is het organiseren van verkiezingen de enige optie. De hele samenleving is er echter van overtuigd dat het houden van verkiezingen tijdens de oorlog een van de moeilijkste beproevingen voor onze democratie zou kunnen zijn.
Er rijzen veel angstige vragen. Hoe kunnen de verkiezingen veilig worden gehouden? Zullen de pro-Russische krachten niet winnen? Als de verkiezingen doorgaan, zullen ze dan het ideologische landschap veranderen?
Ik denk niet dat we moeten toegeven aan paniekerige angst. We moeten meer nadenken over de schade die wordt aangericht als de verkiezingen morgen worden gehouden en ze plaatsvinden zonder onze invloed. Wij, Oekraïens links, moeten de Oekraïense arbeider eindelijk het recht geven om te kiezen. Als we de volgende verkiezingen mislopen omdat we er niet klaar voor zijn, is er geen garantie dat de geschiedenis ons nog een kans zal geven om onszelf te bewijzen. Helaas heeft de oorlog ons eraan herinnerd dat de tijd beperkt is en dat we niet eeuwig zijn. Als we deze kans niet grijpen, zijn we gedoemd om rondjes te blijven draaien in de strijd tegen de gevolgen van het kapitalisme in zijn doodstrijd – het verminderen van arbeidsrechten, het sluiten van ziekenhuizen enzovoort.
Allereerst wil ik iets zeggen over de angst voor pro-Russische wraakacties. Hoe kan Rusland hopen op enig succes als het onherstelbare schade heeft toegebracht aan Oekraïne en zich heeft afgezet tegen de inwoners van de Russischtalige regio’s in de buurt? Bovendien heeft Oekraïne de pro-Russische krachten al geneutraliseerd, met name door partijen te verbieden die waarschijnlijk banden hebben met Rusland.
De komende verkiezingen zijn duidelijk geen gelegenheid voor pro-Russische wraak. Dat kan veel later komen, als steeds meer mensen gedesillusioneerd raken over de Oekraïense democratie en haar vermogen om dringende problemen aan te pakken. Het grootste gevaar is om de eigen problemen alleen onder ogen te zien en erin te verdrinken. Als de agressie van Poetin geen excuus meer is en de hulp van internationale partners verdwijnt. Met andere woorden, ik denk dat we samen moeten nadenken over hoe we onze democratie duurzaam kunnen maken, zodat niemand haar verstoort.
Ik wil je eraan herinneren dat de verkiezingen in de Oekraïense Volksrepubliek meer dan een eeuw geleden de ineenstorting van de Oekraïense staat niet konden voorkomen, hoewel ze geen overwinning waren voor de Russische troepen. Ik geloof dat Oekraïne vandaag de dag veel sterker is.
Ondanks het vooruitzicht van verkiezingen moeten we nadenken over hoe we het wettelijke regime van de staat van beleg kunnen aanpassen aan de behoeften van de Oekraïense democratie (en niet andersom). Vooral omdat de oorlog lang gaat duren. We moeten de beperkingen op het stakingsrecht en het recht van vergadering opheffen en vormen van overheidscontrole uitbreiden! Want in de Oekraïense context voorkomt democratie geen militaire overwinningen. Integendeel, het verdwijnen ervan veroorzaakt paniek, angst en wantrouwen. De afgelopen drie jaar hebben we genoeg bewijzen gezien van de eerste stelling en helaas ook van de tweede.
Mondiale solidariteit en wederopbouw
Tot slot kan niet genoeg benadrukt worden dat de Oekraïense kwestie een mondiale kwestie is. Ik geloof oprecht dat deze oorlog het vermogen van de wereld zal laten zien om zich te verenigen tegen barbaarsheid. Kameraden in linkse bewegingen over de hele wereld hebben nog steeds een kans om de grootste catastrofe van de 21e eeuw te voorkomen – de nederlaag van Oekraïne in de oorlog tegen de Russische imperialistische onderdrukker. Het succes van de Oekraïners zal als voorbeeld dienen voor de andere naties in de wereld die tegen de plannen van de indringer in durven te gaan.
Ik wil nogmaals mijn minachting uitspreken voor degenen op pseudo-links die de essentie van echte solidariteit zijn vergeten en elk excuus zoeken om Oekraïne het recht te ontzeggen zichzelf te verdedigen. In hun geopolitieke analyses negeren ze het Oekraïense volk, dat de sleutel is tot verzet en het voorkomen van schadelijke hervormingen.
Tot slot wil ik nog iets zeggen over de wederopbouw. Helaas verliezen de woorden ‘rechtvaardige wederopbouw’ hun betekenis, net als de woorden ‘rechtvaardige vrede’. We moeten dit concept echt betekenis geven.
Voor mij zal het rechtvaardig zijn onder de volgende voorwaarden:
1) Het garanderen van onafhankelijkheid. De kwijtschelding van de buitenlandse schuld van Oekraïne is een eerste vereiste. De economie moet gesocialiseerd worden: strategische bedrijven moeten eigendom worden van de staat onder leiding van arbeiderscollectieven. De nadruk moet liggen op de ontwikkeling van groene energie en industrie, zodat we zelf technologische goederen kunnen produceren en niet afhankelijk zijn van buitenlandse meesters. Multinationale bedrijven moeten zich houden aan sociale normen die niet slechter zijn dan die in hun eigen land. Oekraïense natuurlijke hulpbronnen en arbeid moeten onze economie voeden, niet de welvaart van iemand in het buitenland garanderen.
Een strategisch perspectief zou zijn om defensieallianties te vormen met landen die zich bedreigd voelen door Rusland (met name Polen, de Baltische staten en Scandinavië). De hele bevolking zou een militaire training moeten volgen en de staat zou hiervoor passende sociale garanties moeten creëren (het gemiddelde loon tijdens de training op peil houden). Onder deze voorwaarden zal Oekraïne zijn perifere positie kunnen overwinnen en zijn onafhankelijkheid in dienst kunnen stellen van de belangen van de bevolking.
2) De macht van de arbeiders. De werkende bevolking van Oekraïne heeft een zware prijs betaald voor onafhankelijkheid en verdient daarom macht. De arbeiders moeten invloed hebben op de gang van zaken in Oekraïne, vooral via de linkse arbeiderspartijen. Er mogen geen wetten worden aangenomen zonder de instemming van de vakbonden. Werknemers moeten vertegenwoordigd zijn in het bestuur van bedrijven om een eerlijke verdeling van de resultaten van economische activiteit te garanderen. Alle investeringsovereenkomsten moeten onderworpen worden aan vakbondscontroles om er zeker van te zijn dat ze op lange termijn in het belang van de arbeidersklasse zijn en productieve werkgelegenheid bevorderen.
Er moet een ministerie van Arbeid worden opgericht om ervoor te zorgen dat er zo goed mogelijk rekening wordt gehouden met de belangen van de arbeiders, om de beste werkdruk te bepalen en om de arbeidsinspecties en arbeidsbemiddelingsdiensten te coördineren, met een leiding die wordt aangewezen door de vakbonden. Dat is de enige manier om het vertrouwen van werknemers in de staat te herstellen en de betrokkenheid van burgers bij de politiek te bevorderen.
3) Een sociaal beleid voor iedereen. Maak de lonen voor vrouwen en mannen gelijk door vaste minimumlonen in te stellen voor de sectoren waar de meeste vrouwen werken – onderwijs, gezondheidszorg en zorg (die lonen mogen niet lager zijn dan het nationale gemiddelde). Aanbestedingen voor wederopbouw moeten sociale clausules bevatten – de winnaar moet de inschrijver zijn die de beste arbeidsomstandigheden biedt en werknemersparticipatie in het management garandeert. De nadruk moet liggen op het ondersteunen van werkgelegenheidsprogramma’s via grootschalige bouwprojecten voor infrastructuur (inclusief sociale infrastructuur). De vakbond kan de eigenaar dwingen om meer personeel in dienst te nemen als de maximale werkdruk wordt overschreden. Moeders, oorlogsveteranen en gehandicapten moeten prioritair recht hebben op werk. Het moet economisch onrendabel worden om lage sociale normen te handhaven!
Al deze veranderingen dekken zeker niet alles wat Oekraïne nodig heeft. Maar ze kunnen wel helpen om de weg vrij te maken voor een meer inclusieve, pluralistische en democratische politiek.
Ik wil ook mijn dank uitspreken aan al onze internationale vrienden die onze moeilijkheden en triomfen hebben gedeeld, die fondsen hebben geworven en kostbare voorraden naar Oekraïne hebben gestuurd, die de waarheid hebben verspreid ondanks de angst om in hun eigen land vals beschuldigd te worden. Samen hebben we het onmogelijke al bereikt: Oekraïne heeft weerstand geboden en zijn toekomst zal ongetwijfeld veel meer verbonden zijn met de hele wereld.
Dit artikel stond op Soutien à l’Ukraine résistante nr. 36. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.
