Het begin van de invasie van Oekraïne was niet alleen een kwestie van buitenlands beleid, maar ook een manier om de Russische samenleving te disciplineren. En als je terugkijkt op de eerste maanden van de invasie, besef je hoe de spelregels in Rusland intern volledig zijn veranderd.
Rusland, de bakermat van de grootste socialistische revolutie in de geschiedenis, onderging gedurende de hele 20e eeuw intense sociale, economische en politieke transformaties. Van de opkomst van Stalin tot het huidige Poetin-regime is weinig overgebleven van de organisatorische ervaring van de sovjets en de socialistische erfenis die kenmerkend was voor de eerste jaren van de revolutie van 1917. Ilya Budraitskis, een Russische socialistische activist, is er vast van overtuigd dat het huidige regime van Poetin alle kenmerken draagt van wat gekarakteriseerd zou kunnen worden als het fascisme van de 21e eeuw.
Ilya Budraitskis is politiek activist en theoreticus. Hij woonde vele jaren in Moskou, waar hij zijn activisme consolideerde, en is de auteur van verschillende teksten over Russische politiek, cultuur en intellectuele geschiedenis. Hij heeft artikelen gepubliceerd in academische tijdschriften zoals Radical Philosophy, New Left Review, Slavic Review en South Atlantic Quarterly, maar ook op belangrijke kritische mediaportalen zoals Jacobin, London Review of Books, E-Flux, Le Monde Diplomatique, Inprecor en Open Democracy. Zijn essaybundel Dissidents among Dissidents: Ideology, Politics and the Left in Post-Soviet Russia werd in 2022 gepubliceerd door Verso. Hij is ook lid van de redactie van de Russische socialistische anti-oorlogswebsite Posle.media.
Tijdens een bezoek aan Brazilië sprak Budraitskis met Radar Internacional over het proces van depolitisering van de Russische samenleving na de Sovjet-Unie, de gevolgen van het neoliberalisme, de kenmerken van het Poetin-regime en zijn strategieën voor toenadering tot het Zuiden. Tot slot gaf hij commentaar op de mogelijkheden voor het organiseren van Russisch links vandaag de dag.
Om te beginnen willen we u vragen hoe u het regime van Poetin karakteriseert: is het een nationalistisch regime? Fascistisch? Kunt u daar iets meer over zeggen?
Ja, ik zou zeggen dat dit regime al meer dan 20 jaar bestaat en gedurende die periode heeft het een serieuze transformatie ondergaan. Het begon als een neoliberaal bonapartistisch regime en veranderde in een soort open fascistische dictatuur. En ik geloof dat die transformatie in een fascistisch regime begon nadat de invasie van Oekraïne begon. Ik kan een uitgebreidere analyse geven van hoe de transformatie in de afgelopen jaren plaatsvond.
Het gebeurde door twee parallelle trends binnen de Russische samenleving, vooral tijdens het laatste decennium. Want als we kijken naar de transformatie van het regime van Poetin, kunnen we zeggen dat de eerste periode van zijn bestaan, dat wil zeggen de jaren 2000, werd gekenmerkt door economische groei, de uitvoering van neoliberale hervormingen en een diep proces van depolitisering van de Russische samenleving, wat resulteerde in de desintegratie en vervreemding van de meeste vormen van politieke zelforganisatie.
Maar in 2011 en 2012 gebeurde er iets belangrijks. Na de economische crisis van 2009 was de Russische economie nog niet hersteld, de economische groei was nog niet hervat en de Russische economie stagneerde. In dezelfde periode maakte de depolitisering plaats voor een nieuwe protestbeweging die eind 2011 vooral in Moskou begon, maar ook in veel grote Russische steden zijn weerslag had. Het was een beweging tegen het regime, waarvan de eisen eerder politiek dan sociaal waren, maar die volgens mij ook de groeiende ontevredenheid over de economische en sociale situatie weerspiegelde.
Die beweging ontstond net toen Poetin besloot om terug te keren naar het presidentschap en zich kandidaat te stellen voor de presidentsverkiezingen van 2012, voor zijn derde termijn. In tegenstelling tot zijn campagnes in de jaren 2000 werd die niet gekenmerkt door een gedepolitiseerd proces, maar door een conservatief en antirevolutionair offensief. Vanaf dat moment kun je dus zeggen dat er een conservatieve wending begon in het bewind van Poetin. Het discours dat hij presenteerde was dat de demonstraties geen interne oppositiebeweging waren, maar een groep externe agenten, nationale verraders, mensen die het traditionele gezin en de traditionele Russische waarden willen vernietigen, enzovoort. Vanaf dat moment werd extreem conservatieve retoriek opgenomen in de ideologie van het regime.
In 2014 begon Rusland zijn militaire betrokkenheid bij Oekraïne met de annexatie van de Krim. Voor Poetin was dat niet alleen een kwestie van buitenlands beleid, van het herwinnen van Ruslands imperiale invloed in de post-Sovjetruimte, maar ook een kwestie van binnenlands beleid. Het ging om het creëren van een patriottische eenheid van de Russische samenleving rond zijn president. Je kunt zien hoe snel Poetin zijn populariteit in de Russische samenleving heeft herwonnen na de annexatie van de Krim.
Maar het Krim-effect, het effect van de rally rond de vlag, duurde niet lang. Drie jaar na wat bekend werd als de ‘hereniging van de Krim’, begon de populariteit van Poetin af te nemen en begon er een nieuwe golf van demonstraties in Rusland. Vanaf 2017 ontstond er een nieuwe beweging tegen corruptie, tegen het autoritaire regime en uiteindelijk tegen de diepe sociale ongelijkheid in de Russische samenleving. Die demonstraties werden nauw geassocieerd met de figuur van Alexei Navalny, maar in werkelijkheid was het niet alleen een beweging van zijn persoonlijke aanhangers. Van de kant van het regime werd dat alles verwoord als de strijd tegen een ‘kleurenrevolutie’.
Wat was dan het grootste probleem in Oekraïne? Volgens Poetin was het Maidan, het was de illegale omverwerping van de regering door het volk en dat was absoluut onaanvaardbaar. Het was dus noodzakelijk om te voorkomen dat dat in Oekraïne en in Rusland zou gebeuren. Poetin nam vervolgens stelling tegen die mogelijke revolutie omdat voor hem alle revoluties die in Rusland plaatsvonden, inclusief die van 1917, het gevolg waren van de activiteiten van externe vijanden. Volgens hem zijn alle revoluties een samenzwering, het zijn processen die van buitenaf komen om de Russische staat te destabiliseren. En in feite is dat antirevolutionaire denken zeer aanwezig in de officiële versie van de Russische geschiedenis, in schoolboeken, in grote geschiedkundige uiteenzettingen, waarin niet alleen 1917 wordt voorgesteld als een soort anti-Russische oproer georganiseerd door het Westen, maar zelfs de volksopstanden van de 18e eeuw, zoals die van Pugachev, werden voorgesteld als een samenzwering van buitenaf.
In die zin is het mogelijk om te zien hoe het begin van de invasie niet alleen een kwestie van buitenlands beleid was, maar ook een manier om de Russische samenleving te disciplineren. En als je kijkt naar de eerste paar maanden van de invasie, realiseer je je hoe de spelregels intern in Rusland volledig zijn veranderd. Sinds het begin van de invasie is het op geen enkele manier mogelijk om de oorlog te bekritiseren. Het is zelfs niet toegestaan om over die gebeurtenis te praten als een oorlog. Het woord ‘oorlog’ gebruiken is een strafbaar feit onder de Russische wet, omdat het officieel geen oorlog is maar een ‘speciale militaire operatie’. Dat is de term die gebruikt zou moeten worden om deze gebeurtenis te beschrijven.
Alle onafhankelijke media die tot dan toe in het land waren gebleven, werden een week na de invasie het land uitgezet en vandaag de dag kun je deze repressieve trend zien in het herstel van de totale eenheid van Rusland, zoals Poetin het presenteert. Voor hem zijn we als Russische samenleving geconsolideerd rond het idee van vechten tegen het Westen, tegen elke vorm van interne of externe vijand en geen enkele vorm van kritiek is nog toegestaan in het land. Je hebt bijvoorbeeld misschien gezien dat in juli Boris Kagarlitsky werd gearresteerd in Moskou. Dat gebeurde als onderdeel van een groeiende onderdrukkingscampagne tegen demonstraties die al een tol heeft geëist van veel politieke gevangenen. En toen Poetin tijdens een persconferentie werd gevraagd naar Kagarlitsky, zei hij natuurlijk dat het de eerste keer was dat hij die naam hoorde, zoals hij altijd doet, maar hij zei ook: ‘we zitten nu in een militair conflict met ons buurland. Daarom moet alles wat tegen onze nationale eenheid ingaat, worden geëlimineerd. Dat is de reden voor al deze gevallen.’
Ik denk dat als we het hebben over de fascistische beweging van vandaag, over hoe fascisme eruitziet in de 21e eeuw, we moeten kijken naar wat er al gebeurt in Rusland. Omdat we in een context zitten waar een massabeweging van onderaf niet langer nodig is, zou het een fascistische wending van bovenaf kunnen zijn. Als je kijkt naar het klassieke fascisme, dat opkwam in de 20e eeuw, dan was dat altijd de combinatie van massabewegingen met de heersende klasse, die de massabeweging gebruikte om het politieke regime te transformeren. Vandaag de dag, in samenlevingen die al enorm verwoest zijn door het neoliberalisme, met de vernietiging van elke traditie van organisatie, solidariteit et cetera, is een fascistische massabeweging niet langer nodig in deze samenlevingen. Daarom denk ik dat het belangrijk is om te praten over de fascistische transformatie van de Russische staat en ik denk dat het Russische geval in die zin niet uniek is. Het is geen uitzondering op de wereldwijde trend, maar een beeld ervan. Als we willen begrijpen hoe die extreem-rechtse bewegingen de samenleving kunnen transformeren, moeten we Rusland als voorbeeld nemen.
Nu we het toch over het buitenlands beleid van Poetin hebben: hij is toenadering gaan zoeken tot het Afrikaanse continent en het Zuiden in het algemeen. Kunt u daar iets meer over zeggen? Hoe moeten wij in het Zuiden deze toenadering tot Poetin en de oorlog zien?
Dat is een heel interessante vraag, want Poetin probeert zeker gebruik te maken van het antiwesterse, anti-Amerikaanse, antikoloniale sentiment en stelt in plaats van de huidige wereldorde een ander soort model voor, dat de multipolaire wereld wordt genoemd. En wat is een multipolaire wereld? Het is het bestaan van bepaalde beschavingen of bepaalde beschavingsstaten. ‘Staatsbeschavingen’ is een belangrijke term die al wordt gebruikt in de nieuwe versie van de Russische doctrine voor buitenlands beleid die eerder dit jaar is aangenomen. Staatsbeschaving betekent niet hetzelfde als natiestaat, maar eerder dat echte soevereine staten bestaan als een soort beschaving ‒ zoals de Verenigde Staten, China en Rusland. Laten we bijvoorbeeld zeggen dat Brazilië een sleutelland is voor de Zuid-Amerikaanse beschaving. In principe betekent dat dat Brazilië het hele continent moet beheersen om de echte soevereiniteit van Brazilië te herstellen en de organische overheersing van zijn nationale belangen als beschavingsstaat te beheersen. Hetzelfde geldt natuurlijk voor Rusland, want de Russische beschavingsstaat is iets dat veel groter is dan de huidige grenzen van de Russische staat. Oekraïne bijvoorbeeld behoorde organisch en historisch gezien tot de Russische beschavingsstaat. Hetzelfde geldt waarschijnlijk voor China, om zijn eigen staat-beschaving terug te krijgen.
Als je de wortels van dit concept wilt vinden, kun je Samuel Huntington’s boek Botsende beschavingen lezen, waarin hij bijna hetzelfde voorstelt. Huntington’s idee was dat het Westen, de Verenigde Staten, niet zou moeten beweren een wereldorde voor te stellen, maar alleen verantwoordelijk zou moeten zijn voor zijn eigen beschaving. Dus Westerse beschavingen zoals de Verenigde Staten en West-Europa zouden deel uitmaken van dezelfde beschaving en de Verenigde Staten zouden daarin de leidende staat zijn. Dat betekent dat het Westen niet te ambitieus moet zijn over zijn invloed en zich moet richten op zijn eigen waarden, zijn eigen religie, zijn eigen tradities enzovoort, waarbij het andere beschavingen de mogelijkheid geeft om hun eigen tradities te hebben. Je hebt bijvoorbeeld je Braziliaanse tradities, je hebt het traditionele Braziliaanse type politiek regime, wat waarschijnlijk de militaire dictatuur is, omdat dat het beste regime is om de belangen van jouw beschavingsstaat te dienen, en je hebt de traditionele waarden die specifiek zijn voor jouw beschaving en die behouden moeten blijven. Dat is in feite het concept van een multipolaire wereld. Het is een wereld zonder enig gevoel van universalisme, zonder enig gevoel van nationale zelfbeschikking, want het gaat niet om naties, het gaat om beschavingen, en het is zeker geen eerlijker of gelijkwaardiger wereld dan die waarin wij leven, misschien zelfs slechter.
Als we bijvoorbeeld kijken naar Afrika en alle speculaties over wat Rusland heeft gezegd over Afrika en wat het daar feitelijk heeft gedaan, dan is het de Wagner-groep die de sleutel vormt tot het begrijpen van het Russische buitenlandse beleid op het Afrikaanse continent. Je zult absoluut dezelfde soort koloniale methode zien, want Rusland is op dit moment bijna de belangrijkste wapenleverancier op het Afrikaanse continent en is een land dat probeert natuurlijke hulpbronnen te exploiteren en te winnen op dezelfde manier als de koloniale en imperialistische Westerse machten. Als je kijkt naar wat de Wagner-groep doet in de Centraal-Afrikaanse Republiek, waar ze in feite de belangrijkste goudmijnen controleren en ontginnen in ruil voor militaire steun aan de huidige regering, is dit de typische neokoloniale manier van politiek bedrijven ‒ militaire steun verlenen aan een heersende elite in ruil voor een monopolie op de ontginning van natuurlijke hulpbronnen in dat land. Ik zie geen verschil tussen dit beleid en dat van Frankrijk of het Verenigd Koninkrijk. Het enige verschil is dat de Wagner-groep een andere ‘beschavingsstaat’ vertegenwoordigt. In de Centraal-Afrikaanse Republiek hebben ze bijvoorbeeld actief de orthodoxe religie gepromoot. Ze hebben orthodoxe missies georganiseerd, lokale priesters opgeleid, enzovoort.
Tenslotte wil ik u vragen naar de mogelijkheden om links in Rusland te organiseren. Hoe reageert links op de regering Poetin? Wat zijn de mogelijkheden voor actie binnen de Communistische Partij? Hoe is de organisatie van het verzet in Rusland?
De kwestie van links in Rusland is nogal ingewikkeld, omdat ik niet geloof dat groepen en partijen die de invasie van Oekraïne steunen als links of socialistisch kunnen worden beschouwd. We kunnen zien dat de leiding van de Communistische Partij en een groot aantal stalinistische groepen die dicht bij de Communistische Partij staan de invasie van Oekraïne volledig steunen, wat betekent dat ze geïntegreerd blijven in het politieke systeem van Poetin. Dat systeem is opgebouwd en ontwikkeld gedurende de 20 jaar van het Poetin-regime en binnen dit systeem heeft de leiding van de Communistische Partij geen mogelijkheid tot politieke actie. Ze wordt volledig geleid door het Kremlin.
De Russische Communistische Partij en het stalinisme in het algemeen in Rusland zijn sterk verbonden met de imperialistische erfenis van de late stalinistische periode. Tijdens de laatste jaren van de Tweede Wereldoorlog en onmiddellijk daarna, buitte Stalin de erfenis van het Russische nationalisme sterk uit. Ik denk dat de stalinistische traditie in Rusland dit element van Russisch chauvinisme heeft en de continuïteit hiervan was zeker zeer aanwezig in de standpunten van de Russische Communistische Partij en andere stalinistische groepen nadat de invasie begon.
Maar er is natuurlijk nog een ander links in Rusland, links dat zich verzette tegen de imperialistische ambities van de eigen regering, bestaande uit socialistische, trotskistische en anarchistische groepen. En zoals ik al heb uitgelegd, is het op dit moment niet mogelijk om openlijk kritiek te uiten op de oorlog, die de belangrijkste politieke kwestie in het land is. Daarom is het op dit moment niet mogelijk voor Russisch anti-oorlogs links om legaal te opereren in het land. Veel belangrijke activisten die al bekend stonden om hun anti-oorlogs- en anti-Poetinstandpunten hebben het land verlaten. In mijn organisatie, de Russische Socialistische Beweging, hebben de meeste leiders het land al verlaten. Kagarlitsky werd juist gearresteerd omdat hij de oorlog bleef bekritiseren toen hij nog in het land was. Daarom werd hij gearresteerd.
Er zijn nog steeds leden van de anti-oorlogsgroepen die iets proberen te doen in Rusland, maar op een semi-clandestiene manier, zoals besloten politieke discussies, propaganda-evenementen met persoonlijke uitnodigingen, het verspreiden van informatie via Telegram of Youtube. Maar degenen die in Rusland zijn, moeten zich houden aan de huidige Russische wetgeving, wat betekent dat ze geen uitspraken mogen doen over de oorlog. Niet alleen over de naam van de oorlog, die geen oorlog is maar een speciale militaire operatie, maar ook over de acties van het Russische leger in het algemeen. Want er is nu een wet in Rusland die al het nepnieuws over het Russische leger strafbaar stelt en de definitie van nepnieuws is heel eenvoudig: alles wat afwijkt van de officiële verklaringen van het Russische ministerie van Defensie. Dus als je bijvoorbeeld zegt dat het Russische leger oorlogsmisdaden heeft begaan, kun je onmiddellijk worden gearresteerd en een straf uitzitten van meestal vijf jaar.
Is het mogelijk om gearresteerd te worden voor het plaatsen van berichten op sociale netwerken zoals Facebook of Instagram?
Ja, dat is mogelijk. En het is niet alleen een mogelijkheid, er zijn verschillende van zulke gevallen. Honderden mensen zijn gearresteerd of beboet voor het plaatsen van berichten op sociale media. Maar wat Instagram en Facebook betreft, deze sociale netwerken zijn al verboden op Russisch grondgebied, dus je mag ze niet gebruiken. Youtube en Telegram zijn nog wel toegestaan, maar we weten niet voor hoe lang. Er gaan geruchten dat de Russische autoriteiten Youtube waarschijnlijk tot het einde van dit jaar zullen blokkeren. Er is al een alternatief voorgesteld, een soort Russisch platform dat volledig door de overheid wordt gecontroleerd om Youtube, dat erg populair is in Rusland, te vervangen.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Esquerda. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.
