Het Oekraïense verzet heeft grote overwinningen geboekt in de strijd om het land te bevrijden van de Russische bezetting. Poetin, geconfronteerd met nederlagen op het slagveld, heeft om zijn strijdkrachten in Oekraïne te versterken orders uitgevaardigd voor het mobiliseren van 300.000 mensen in Rusland om zijn strijdkrachten in Oekraïne te versterken. Als deel van zijn streven om het te annexeren als deel van Rusland heeft hij ook schijn-referenda georganiseerd in het bezette Donbas. Ashley Smith van Tempest sprak met de Russische marxist Ilya Budraitskis over de oorlog, het verzet tegen de dienstplicht en de toekomst van Rusland.
Welke impact heeft Poetins mobilisatiebevel in Rusland? Hoe wordt het uitgevoerd en wie komt het meest in aanmerking voor de oproep? Hoeveel mensen worden opgeroepen voor de dienst? Hoe heeft dit het bewustzijn in Rusland over de oorlog veranderd?
De omvang van de mobilisatie is moeilijk te bepalen, maar die is duidelijk veel groter dan de publiekelijk aangekondigde oproep van 300.000 mensen. Het is geen gedeeltelijke mobilisatie. Er worden allerlei soorten mannen opgeroepen, sommigen in de twintig, velen in de dertig en veertig en sommigen ouder dan vijftig. Poetin heeft zelfs mensen met een chronische ziekte gemobiliseerd.
Het gebeurt in heel Rusland, van Moskou tot de republieken. Zoals altijd in deze autocratische staat proberen de lokale autoriteiten – zoals bij de laatste ‘verkiezingen’, toen ze de boeken vervalsten om het aantal ‘stemmen’ voor Poetins partij te verhogen – hun loyaliteit aan het regime te bewijzen door de aantallen die ze uitzenden in steden en dorpen te verhogen.
Er wordt gespeculeerd over de omvang van de mobilisatie, omdat het document waarin de mobilisatie wordt aangekondigd clausules bevat, die niet openbaar zijn gemaakt, waardoor het werkelijke aantal dienstplichtigen kan oplopen tot een miljoen. De mensen zijn dus echt bang. Ze begrijpen dat deze mobilisatie bijna iedereen kan treffen.
Het heeft tot grote paniek geleid. Maar liefst 260.000 mensen, voornamelijk mannen, zijn het land ontvlucht. Ze zijn in verschillende richtingen gevlucht. De belangrijkste bestemming is Kazachstan. Ambtenaren daar hebben gemeld dat ongeveer 90.000 mensen het land zijn binnengekomen sinds de afkondiging van de mobilisatie.
Het ziet er niet naar uit dat deze golf zal stoppen. Er staan al enorme rijen bij de grenzen, niet alleen bij die van Kazachstan, maar ook bij Georgië en Finland. Mensen moeten wel twee of drie dagen in hun auto’s wachten voordat ze de grens over kunnen steken.
De meeste mensen die gevlucht zijn, zijn geen activisten. Ze hebben geen duidelijk politiek standpunt, behalve dat ze niet ingelijfd willen worden om te vechten in Poetins oorlog. Het is impliciet verzet tegen het regime en zijn imperialisme.
Natuurlijk zijn er enkele politieke activisten die probeerden in het land te blijven en zich te organiseren ondanks de maandenlange repressie, maar die nu vertrekken. Elke activist die in het land blijft is een doelwit voor de dienstplicht, vooral degenen die bij protesten zijn gearresteerd. Sommigen van hen worden onmiddellijk uitgezonden naar Oekraïne.
Het regime zal waarschijnlijk alle grenzen sluiten en de uitstroom van mensen stoppen. Er zijn al enkele beperkingen. De grenswachten beginnen mensen te ondervragen om vast te stellen of ze mobilisatiebevelen hebben gekregen. Ze ontzeggen het recht om te vertrekken aan degenen die op de dienstplichtlijst staan en laten, althans op dit moment, de rest door.
Het enorme aantal mensen dat zijn toevlucht zoekt in Kazachstan en Georgië veroorzaakt nu al problemen voor die landen. Zo zijn er in het noorden van Kazachstan eenvoudigweg niet genoeg hotels of plaatsen waar deze mensen onderdak kunnen vinden.
Sommige Kazachse vrijwilligers helpen mensen om een onderkomen te vinden. In één geval heeft de directeur van een plaatselijke bioscoop in Uralsk, een hoofdzakelijk Russisch sprekende stad in het noordwesten van Kazachstan, alle Russische vluchtelingen uitgenodigd om daar te verblijven. Nu slapen daar honderden mensen.
Poetins massale dienstplicht heeft ook een nieuwe golf van protest uitgelokt. Wat is de aard van die protesten? Wat zijn de slogans? Wie komt er protesteren? Hoe georganiseerd is dit verzet en heeft het het potentieel om het bewind van Poetin te weerstaan?
Er zijn twee soorten protesten ontstaan. De ene is de voortzetting van de studentendemonstraties die we aan het begin van de oorlog in de grote steden, vooral Moskou en Sint-Petersburg, zagen.
Die worden georganiseerd via Telegram-kanalen. Het Feministisch Anti-Oorlogs Verzet heeft hierin een leidende rol gespeeld, evenals Vesna, dat erg populair is onder studenten. De staat heeft deze protesten neergeslagen en meer dan 700 mensen gearresteerd.
Het geweld tegen deze demonstranten was ernstig. In een van de vreselijkste voorbeelden arresteerde de politie een jongeman die een gedicht tegen de oorlog in Moskou voorlas. Ze verkrachtten hem met een halter. Een dergelijke brutaliteit is schokkend, zelfs voor de maatstaven van Poetin.
De tweede en nieuwe vorm van protest is een golf van meer spontaan verzet buiten de belangrijkste centra van Rusland in de republieken, met name de noordelijke Kaukasus. Die protesten worden niet geleid door politieke activisten. Het zijn gewoon lokale mensen die niet naar deze afschuwelijke oorlog gestuurd willen worden.
Mensen hebben protesten georganiseerd om de rekrutering van mannen tegen te houden, waarbij ze zelfs zo ver gingen dat ze de officieren die de papieren uitreikten in elkaar sloegen. In andere gevallen zijn er vrij grote demonstraties geweest.
De meest indrukwekkende tot nu toe was die in Dagestan in de noordelijke Kaukasus. Dat is een hoofdzakelijk islamitische republiek en een van de armste gebieden in Rusland. Het is dan ook geen verrassing dat Dagestan ook een onevenredige bron van soldaten voor de oorlog is geweest en datde hoogste aantallen slachtoffers en doden daar vandaan komen.
De mobilisatie van Poetin leidde tot ernstige protesten in de hoofdstad Machatsjkala en in sommige dorpen. Massa’s mensen – mannen en vrouwen – probeerden te demonstreren tegen de politie en de militairen die waren gestuurd om de mobilisatie te coördineren.
Net als elders werden de demonstranten door de politie en het leger in elkaar geslagen. Tientallen mensen werden gearresteerd. Niettemin hebben dergelijke demonstraties een groot potentieel, niet alleen in Dagestan, maar ook in andere gebieden in de Kaukasus.
In Siberië zijn soortgelijke protesten losgebarsten. In Jakoetsk organiseerden honderden vrouwen een indrukwekkende vreedzame demonstratie tegen de dienstplicht.
Hoewel ze grotendeels spontaan waren, zijn mensen ze gaan coördineren via lokale Telegram-kanalen en andere sociale media. Dat heeft de lokale autoriteiten ertoe gebracht de meest extreme repressie af te zwakken.
De lokale autoriteiten zijn bang dat het verzet hun mogelijkheden om het te controleren en te onderdrukken te boven gaat. Ze zullen dus misschien toegeven dat ze fouten hebben gemaakt bij de mobilisatie en dat ze zullen proberen het aantal dienstplichtigen te beperken.
Ik wil benadrukken dat beide groepen protesten niet alleen tegen het mobilisatiebevel zijn. Ze zijn ook tegen Poetins invasie en bezetting. Ze hebben anti-oorlog leuzen en liederen. En zelfs als ze alleen maar tegen de mobilisatie zijn, is dat op zichzelf al anti-oorlog.
Het volgende is een voorbeeld van dat anti-oorlogsbewustzijn in de protesten: het gebeurde in een van de republieken en werd uitgezonden op de lokale tv. Een vrouw probeerde de man bij wie ze in dienst was ervan te overtuigen dat het zijn plicht was Rusland te verdedigen door te vechten zoals vorige generaties die vochten in de Grote Patriottische Oorlog, de Tweede Wereldoorlog.
De man antwoordde: ‘Mijn grootvader vocht voor ons moederland in die oorlog, maar deze oorlog is niet om het moederland te verdedigen, het gaat alleen om politiek.’ Dit toont het anti-oorlogsgevoel dat de mobilisatie heeft opgeroepen.
Tot deze mobilisatie leek Poetin vastbesloten een dergelijke oproep van een groter deel van de bevolking te vermijden. De recente overwinningen van Oekraïne hebben de hele situatie duidelijk veranderd en dwingen Rusland in het defensief. Is er een verschuiving binnen de staat en de heersende klasse over de oorlog? Zijn er scheuren in de top van Rusland over de oorlog?
Poetin is in de eerste plaats gedwongen zijn militaire strategie te wijzigen vanwege de overwinningen van het Oekraïense offensief. Hun voortdurende bevrijding van grondgebied liet hem geen andere opties dan meer mensen op te stellen.
Het Russische leger heeft eenvoudigweg niet genoeg personeel in actieve dienst om stand te houden. De afgelopen tien jaar heeft Poetin het oude Sovjetleger, dat bestond uit enorme aantallen dienstplichtigen, drastisch ingekrompen. Het was een immense macht.
Daarvoor in de plaats heeft hij een beroepsleger opgericht, ontworpen om kleine operaties uit te voeren, geen grote veroveringen van grondgebied. Dat vernieuwde leger was behoorlijk effectief toen Poetin het inzette in Georgië in 2008, Oekraïne in 2014 en Syrië in 2015.
Maar de inval van Rusland in Oekraïne is totaal anders dan die speciale operaties. In dit geval wordt het leger geconfronteerd met een vastberaden bevolking en leger met zowel de wil als de middelen om weerstand te bieden en een speciale operatie te keren. De staat is dus gedwongen troepen op te roepen, meer naar het model van de Sovjet-Unie, om veroverd gebied in handen te houden.
Toen Poetin het leger hervormde tot een kleiner beroepsleger, verzetten sommige generaals zich daartegen. Ongetwijfeld voelen ze zich nu in het gelijk gesteld en hebben ze aangedrongen op de oproep om een einde te maken aan wat anders, zo vrezen ze, een nederlaag in Oekraïne zou worden.
De oude KGB, die in het Russische acroniem de Federale Veiligheidsdienst of FSB heet, heeft gewaarschuwd voor een dergelijke oproep. Omdat ze de Russische bevolking bespioneren, zijn ze beter op de hoogte van de gevaren van het organiseren van een dergelijke grootschalige dienstplicht.
Er zijn dus waarschijnlijk wat spanningen in de staat. Maar er zijn nog geen diepe scheuren. De FSB oefent nu druk uit op Poetin om de grenzen te sluiten om de vlucht van de dienstplichtigen te stoppen.
Er is waarschijnlijk ook enige verdeeldheid in de heersende klasse. Sommige van de grote bedrijven en sommige ministers die belast zijn met het economisch beleid maken zich wellicht zorgen over alle schade die de sancties aanrichten. Sommigen hebben zelfs publieke verklaringen van bezorgdheid afgelegd.
Maar ze hebben weinig macht in de besluitvorming van de staat. De oligarchen hebben lang geleden hun vertrouwen in Poetin gesteld. En iedereen in de lagere echelons van de staat voert slechts bevelen uit. Ze zijn slechts de managers van de beslissingen van Poetin en zijn kliek.
Alleen een militaire nederlaag door de Oekraïense bevrijdingsstrijd zou de regerende klasse en de staatsbureaucratie kunnen splijten. Nu blijft deze stevig en verenigd achter Poetin staan.
Poetin is gedwongen zijn strategie te wijzigen en niet langer heel Oekraïne te veroveren. Wat is zijn strategie nu? Welke gevolgen zal het breder oproepen van troepen hebben voor de militaire situatie?
Poetin wilde aanvankelijk Kyiv innemen en een marionettenregering over het hele land instellen. Het Oekraïense verzet heeft dat tegengehouden en drijft nu de Russische troepen uit de bezette gebieden.
In deze nieuwe situatie zijn Poetins belangrijkste prioriteiten het redden van de gebieden die hij heeft bezet en het stoppen van het Oekraïense offensief. Als hij dat niet doet, verliest hij deze oorlog. Dus hoopt hij de gevechtslinies te bevriezen en zich diep in te graven om vast te houden wat ze hebben veroverd.
Daarom hebben ze de mobilisatie bevolen. Ze zullen zoveel mogelijk soldaten inzetten, zelfs met onvoldoende training, om het Oekraïense offensief te vertragen.
Ze hebben op dit moment geen plannen voor een offensief. Het moet echter duidelijk zijn dat hij zijn doel van de volledige verovering van Oekraïne niet opgeeft. Hij kan dat nu alleen niet uitvoeren en moet in plaats daarvan bezet gebied vasthouden en tijd winnen voor een toekomstig offensief.
Als onderdeel daarvan organiseert hij nu referenda om delen van Oekraïne te annexeren. Hij neemt ook Oekraïners op in het Russische leger. Welke gevolgen zal dat hebben in de door Rusland bezette gebieden?
Deze referenda zijn een schijnvertoning. Poetin organiseerde ‘stemmingen’ onder schot. De Russische autoriteiten dwongen mensen om voor de annexatie te stemmen. Natuurlijk deden sommigen dat vrijwillig, maar de meesten onder dwang en velen hebben zich verstopt of zijn gevlucht.
Rusland organiseerde deze stemming om de mensen in de gebieden het signaal te geven dat ze nu Russische onderdanen zijn en dat de Russische troepen daar voor altijd zullen blijven. De enige optie die ze nog hebben is de door Rusland gesteunde autoriteiten te accepteren.
Het doel is van deze gebieden Russische gebieden te maken en te verklaren dat elke aanval daarop een aanval op heel Rusland is. Dat rechtvaardigt dan weer de oproep van troepen in Rusland om ‘het moederland te verdedigen’.
De Russische autoriteiten zullen hun repressieve heerschappij in de bezette gebieden intensiveren. Nu al vechten ze tegen een kleinschalige opstand tegen de bezetting van Oekraïense partizanen tegen de bezetting. Deze opstandelingen hebben tientallen politieagenten en lokale bestuurders gedood.
Om hun heerschappij te verdedigen vervangt het Russische leger de plaatselijke Oekraïners door Russische bureaucraten. Zo worden de lokale besturen openlijk koloniale regeringen.
Geconfronteerd met dit alles zijn veel Oekraïners hun huizen ontvlucht naar elders in Oekraïne, sommige al eerder en nog veel meer nu. Rusland sluit nu echter de controleposten om hun vlucht te stoppen.
Te midden van deze wanhopige stappen van Poetin heeft Zelensky een oproep gedaan aan Russische soldaten om zich over te geven of te ontsnappen aan de dienstplicht. Sommigen zullen misschien gehoor geven aan die oproep. Hoe dan ook, dit wordt geen vreedzame bezetting.
Tot voor kort kon Poetin op zijn minst stilzwijgende steun voor de oorlog krijgen van andere staten, vooral China. Dat lijkt echter af te nemen. Dat bleek uit de zeer publieke uitingen van China en India van bezorgdheid en druk op Poetin om de oorlog te beëindigen. Welke gevolgen zal die druk hebben?
Dit is een belangrijke ontwikkeling. Vooral China is een belangrijke bondgenoot van Rusland. De publieke kritiek van China en India op de oorlog van Poetin tijdens de top van de Sjanghai Samenwerkingsorganisatie is heel belangrijk.
Tot nu toe kon Poetin, vanwege de geschiedenis van het Amerikaanse imperialisme, enige steun krijgen van staten zoals China en andere landen in het Zuiden. Maar dat was altijd vrij mager.
Poetins poging om zichzelf te presenteren als een soort leider van de ‘Derde Wereld’ in de strijd tegen het Noorden was nooit erg overtuigend. Hij biedt niets aan onderdrukte landen en voert in feite onderdrukking van een onderdrukt land uit door Oekraïne binnen te vallen en te bezetten.
Terwijl Poetin heeft geprobeerd dit alles te rechtvaardigen met zijn holle retoriek van anti-imperialisme, wendt hij zich vaker tot diverse samenzweringstheorieën, met name een die hij herhaaldelijk aanhaalt – de Gouden Miljard Theorie – en die bij vrijwel niemand buiten extreem-rechts aanslaat.
Volgens deze theorie heeft het Westen een plan om iedereen op de planeet uit te roeien, behalve de ‘gouden miljard’ mensen die in hun landen wonen. Uiteraard heeft dit weinig te maken met de werkelijkheid, want de westerse machten zijn afhankelijk van de arbeid, de hulpbronnen en de markten van de hele wereld.
Weinig regeringen in het Zuiden zullen Poetin dus ooit als hun leider erkennen. En zeker nu Rusland tegen een nederlaag aankijkt, zullen ze eerder kritisch worden, zoals blijkt uit hun collectieve stemming om de Oekraïense president Volodymyr Zelensky uit te nodigen om de recente VN-vergadering toe te spreken.
In werkelijkheid presenteert Poetin geen enkel programma voor het Zuiden en de mensen weten dat. Hij klaagt weliswaar over het westerse imperialisme, de ongelijke verdeling van hulpbronnen, enzovoort, maar hij biedt geen enkele positieve oplossing, maar roept slechts op tot steun voor zijn imperialistische invasie in Oekraïne om zodoende het verloren gegane Russische rijk terug te winnen. Dat is geen overtuigend programma of enig alternatief voor het westerse imperialisme.
En de oorlog zelf heeft een crisis voor het Zuiden veroorzaakt. De voedselexport is afgesneden en de energiekosten zijn gestegen. Dat maakt het leven in het Zuiden alleen maar moeilijker.
Landen als China en India willen niet delen in de gevolgen van de ramp die Poetin heeft veroorzaakt. Dus hun druk op hem tijdens de bijeenkomst van de Shanghai Cooperation Organization stelt hem voor echte problemen.
Poetin lijkt zich in een zwakke positie te bevinden. Hij heeft zelfs gedreigd kernwapens te gebruiken. Is dat alleen maar bluf en aanmatiging voordat hij probeert vrede te sluiten? Of is er een reëel risico dat hij ze zal gebruiken?
We moeten zijn dreigementen met nucleaire aanvallen niet wegwuiven. We moeten deze retoriek heel serieus nemen. Poetin heeft jarenlang beloofd dat Rusland kernwapens zal gebruiken om zijn belangen te verdedigen.
In feite maakt het deel uit van de militaire doctrine van het land dat het tactische kernraketten zal gebruiken als het geconfronteerd wordt met een existentiële bedreiging voor de veiligheid van het land en de veiligheid van de grenzen. Nu, na de annexatie van delen van Oekraïne, zullen ze elke aanval daarop beschouwen als een aanval op Rusland en als een existentiële bedreiging die een nucleaire aanval rechtvaardigt.
Tegelijkertijd zijn er beperkingen voor het gebruik van dergelijke kernwapens. Het is niet alleen aan Poetin. Het gebruik ervan moet worden goedgekeurd door verschillende niveaus van de militaire leiding. Poetin wil misschien niet het risico lopen dat sommige generaals het gebruik ervan afkeuren, wat ertoe zou kunnen leiden dat ze zijn bewind van binnenuit aanvechten.
Zoals Poetin ongetwijfeld weet, kunnen de VS en de NAVO dan reageren met mogelijke nucleaire tegenaanvallen. Dat hebben ze Rusland al duidelijk gemaakt. Maar het regime van Poetin staat op het spel in deze oorlog, dus het is moeilijk te zeggen wat een blunder is en wat een echte bedreiging.
Oekraïne en zijn bevolking zijn vastbesloten hun hele land te bevrijden. De westerse mogendheden hebben hen tot nu toe gesteund. Als Rusland een deal aanbiedt, hoe zullen de westerse mogendheden en Oekraïne dan reageren?
Ik denk dat het Westen, en vooral de Europese Unie, graag een staakt-het-vuren tot stand zal brengen en Oekraïne waarschijnlijk onder druk zal zetten om het te accepteren. Maar Poetin zal niets schriftelijk accepteren dat de territoriale integriteit van Oekraïne erkent. Hij blijft vastbesloten om het hele land in te nemen.
En Oekraïne is op zijn beurt vastbesloten zijn hele grondgebied te bevrijden van de bezetting, inclusief Donbas en de Krim. Dus elke deal is van de baan en elk staakt-het-vuren zal waarschijnlijk tijdelijk zijn.
We hebben dat al eerder meegemaakt in 2014, toen Rusland de Krim in beslag nam en de zogenaamde Volksrepublieken oprichtte. Het conflict bevroor, maar brak een kleine tien jaar later opnieuw uit.
Als er na de annexatie een staakt-het-vuren komt, en dat is geenszins gegarandeerd, zal het worden verstoord door een nieuwe ronde van Russische pogingen tot imperialistische veroveringen en Oekraïense pogingen om hun land te bevrijden.
De enige uitweg uit dit scenario is het einde van Poetins regime. Zijn bestaan is verbonden met deze imperiale oorlog. Als het aan de macht blijft, zal de oorlog doorgaan. Het zal alleen eindigen met de val van het regime.
Een laatste vraag. De Russische samenleving lijkt enorm gedestabiliseerd door Poetins enorme tegenslagen, westerse sancties en nu het verzet tegen de dienstplicht. Het heeft iets weg van het soort crisis dat de Russische Revolutie in 1917 veroorzaakte – oorlog, nederlaag, interne crisis en aanwakkering van het verzet tegen het regime. Waar gaat het heen met de Russische samenleving?
De combinatie van de oorlog, de sancties en vooral de mobilisatie hebben een ernstige en groeiende crisis in Rusland veroorzaakt. Daar bestaat geen twijfel over. Maar het regime blijft veerkrachtig. Het heeft elke protestronde in de belangrijkste steden van Rusland neergeslagen.
In de Kaukasus moeten de lokale autoriteiten voorzichtiger zijn. Ze onderdrukken nooit zomaar protesten. Ze weten dat politieaanvallen nog grotere protesten kunnen uitlokken. Dus gebruiken ze altijd een combinatie van politie-onderdrukking en concessies.
Dus het regionale verzet is misschien wel het belangrijkste. Het heeft het grootste potentieel om de mobilisatie te saboteren en Poetin uit te dagen. Maar in de grote steden zoeken mensen eerder individuele middelen om het land te ontvluchten dan het georganiseerde verzet te riskeren en in elkaar geslagen te worden.
Andere mensen hebben het geld en de mogelijkheid niet om te proberen het land te verlaten. Dus verstoppen ze zich in hun appartementen of vluchten ze naar het platteland waar ze zich gedeisd kunnen houden en de autoriteiten kunnen ontlopen en ondergedoken blijven. Dat zal natuurlijk leiden tot chaos omdat mensen niet op hun werk verschijnen, waardoor de economie, die al verzwakt is door de sancties, in gevaar komt.
Dit alles zal Poetins basis verzwakken, die al drastisch is verkleind. Maar dit is nog geen actief verzet. Zijn regime heeft vertrouwd op passieve gehoorzaamheid, die gebaseerd was op veiligheid in het privéleven.
Dat wordt nu bedreigd door de oorlog, de sancties en de mobilisatie. Als die in gevaar blijft komen, zal het voor Poetin een serieuze uitdaging zijn om zijn achterban vast te houden. Maar er is een enorme kloof tussen individuele oplossingen voor de crisis zoals vluchten uit het land en onderduiken in dorpen en actief verzet tegen het regime.
Vergeet niet dat de Russische revolutie niet meteen aan het begin van de Eerste Wereldoorlog plaatsvond. Het duurde drie jaar van bloedige oorlog en sociale en economische crisis voordat arbeiders en boeren het tsaristische regime omver wierpen.
We staan nu pas aan het begin van het proces. Het zal enige tijd duren voordat de georganiseerde politieke en sociale krachten samenkomen en Poetins bewind bedreigen. Voorlopig denk ik dat we een voortzetting zullen zien van een patroon van individueel verzet en bredere passieve gehoorzaamheid.
En we moeten de resterende steun van het regime niet onderschatten. Zelfs met de honderdduizenden die de dienstplicht ontvluchten, zijn er veel mensen die zich nu bij het leger aansluiten. Ze geloven de propaganda van het regime over het verdedigen van hun vaderland tegen aanvallen.
We staan dus aan het begin van een crisis. Maar we moeten duidelijk zijn: deze crisis kan alleen worden overwonnen door de val van Poetins regime. Dat is de enige manier om een einde te maken aan deze oorlog.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Tempest. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.
