De oorlog die Rusland in Oekraïne is begonnen, heeft geleid tot de zwaarste sancties tegen de economie van het land. Posle vroeg de Russische politicoloog Ilya Matveev om de omvang en de doelstellingen van het westerse sanctiebeleid te onderzoeken, alsook de mogelijke gevolgen ervan voor de Russische economie.
Er is al veel gezegd over de ongekende aard van de economische sancties tegen Rusland. Nooit eerder is een economie van deze omvang aan zo’n verregaande blokkade onderworpen. Alleen al de bevroren Russische tegoeden (volgens verschillende schattingen 300 à 400 miljard dollar) zijn vergelijkbaar met alle reserves van Brazilië (325 miljard dollar) en driemaal de reserves van de Verenigde Arabische Emiraten (120 miljard dollar).
Rusland is niet alleen een grote, maar ook een uiterst geglobaliseerde economie. Het aandeel van de invoer in het bbp van Rusland (20,6%) is groter dan dat van de andere BRIC-landen (19,2% in India, 16% in China en 15,5% in Brazilië). Tegelijkertijd exporteert Rusland, zoals bekend, voornamelijk grondstoffen en importeert het voornamelijk hightechgoederen:
Rusland is ook afhankelijk van buitenlandse investeringen. Gemiddeld bedroeg het aandeel van de buitenlandse directe investeringen in het bbp tussen 2000 en 2020 2,1%, wat lager is dan in Brazilië (3,2%) en China (3%), maar hoger dan in India (1,7%).
Ten slotte waren in 2020 in Rusland 2,8 miljoen werknemers in dienst van bedrijven in buitenlandse of gemengde handen. Als we de Russische toeleveranciers die met die bedrijven verbonden zijn, meerekenen, zou het aantal werknemers dat afhankelijk is van buitenlands kapitaal wel eens kunnen oplopen tot 5 miljoen, wat neerkomt op ongeveer 12% van alle werknemers in de formele sector.
Belangrijke doelwitten
De economische sancties tegen Rusland, of ze nu publiek of privaat zijn, kunnen worden onderverdeeld in vijf categorieën: financiën, logistiek, export- en importbeperkingen, terugtrekking van buitenlandse bedrijven uit het land en ten slotte persoonlijke sancties tegen zakenlieden en functionarissen.
De hardste klap werd toegebracht door de bevriezing van de buitenlandse reserves van Rusland. Sancties tegen de Centrale Bank en een aantal commerciële banken, waaronder het uitsluiten van Rusland van SWIFT, evenals een verbod op de invoer van harde valuta (dollars en euro’s), behoren ook tot deze categorie. Sommige landen hebben alle investeringen in Rusland verboden. Visa, Mastercard, PayPal en andere financiële bedrijven hebben transacties met Russische klanten geblokkeerd.
Wat logistiek betreft, hebben Europese landen het luchtruim gesloten voor de Russische luchtvaart, waarvan de vliegtuigen door buitenlandse leasemaatschappijen uit de vaart zijn genomen. De Europese havens zijn gesloten voor schepen die onder Russische vlag varen. De meeste grote containervervoerders, zoals Maersk, hebben hun activiteiten in Rusland opgeschort. Levering over de weg en per spoor wordt zo moeilijk mogelijk gemaakt.
De sancties hebben ook de handel tussen de EU en Rusland hard getroffen. De EU-landen hebben de invoer van Russisch staal verboden, de invoer van aardolie aanzienlijk verminderd en zullen de invoer van steenkool geleidelijk stopzetten. Daarnaast heeft een groot aantal westerse bedrijven de uitvoer van goederen en diensten naar Rusland stopgezet. Bovendien hebben momenteel ongeveer 1000 bedrijven hun activiteiten in Rusland stopgezet of beperkt (de laatste belangrijke sluiting was die van McDonalds). Ten slotte zijn meer dan 1000 Russische zakenlieden en functionarissen getroffen door ongekende persoonlijke sancties (bevriezing van tegoeden, inreisverbod).
Gevolgen van de sancties
Russische regeringsfunctionarissen hebben al vrijuit gesproken over het effect van de sancties op de Russische economie. Laten we eens kijken naar de inbreng van Elvira Nabiullina in de Doema. Die inbreng verdient het om uitgebreid geciteerd te worden:
“De sancties hebben in de eerste plaats de financiële markt getroffen, maar nu zullen ook de reële sectoren van de economie er in toenemende mate door worden getroffen. De grootste problemen zullen minder te maken hebben met sancties tegen financiële instellingen en meer met beperkingen op de invoer, de logistiek van de buitenlandse handel en in de toekomst mogelijke beperkingen op de uitvoer van Russische producten.
U weet heel goed dat de productie van goederen in de moderne wereld zo werkt dat bijna elk product wordt vervaardigd met gebruikmaking van een variërende hoeveelheid geïmporteerde componenten. Een aanzienlijk aantal goederen wordt op deze wijze geproduceerd. En zelfs als dit aandeel in de totale productie gering is, kan de productie toch kritisch afhankelijk zijn van een onderdeel of een component. <…> Op dit moment wordt dit probleem misschien nog niet hard genoeg gevoeld, omdat er nog voorraden zijn, maar we zien dat de sancties bijna elke dag strenger worden en we zien onder andere beperkingen voor het vervoer van Russische goederen en de exploitatie van Russische scheepvaartmaatschappijen. De tijd dat de economie kan overleven op reserves is echter beperkt.”
De financiële sancties hebben inderdaad niet geleid tot de ineenstorting van de Russische economie. De westerse landen bevroren de tegoeden in Russische dollars en euro’s om de Centrale Bank het vermogen te ontnemen de wisselkoers van de roebel te handhaven door middel van valuta-interventies, dat wil zeggen de verkoop van vreemde valuta op de binnenlandse markt. Maatregelen om de uitvoer van valuta te beperken, de gedwongen verkoop van de deviezeninkomsten van de exporteurs en de verkoop van gas voor roebels hebben de Russische markt echter verzadigd met valuta en hielpen voorkomen dat de roebel op korte termijn zou kelderen.
Toch bleken logistieke sancties en invoerbeperkingen, zoals Nabiullina opmerkt, nog schadelijker dan financiële sancties. Moderne geografisch verspreide toeleveringsketens en het just-in-time leveringssysteem, dat de opslag van grote voorraden componenten vermijdt, zijn gewoonweg onverenigbaar met een logistieke schok van een dergelijke omvang. Een groot aantal Russische productiefaciliteiten, waaronder bijna alle autofabrieken, hebben hun activiteiten al stopgezet of zullen dat in de komende maanden doen.
Een gedeeltelijke aanpassing is zeker mogelijk. Zo zouden sommige onderdelen kunnen worden aangekocht in landen die geen sancties tegen Rusland hebben ingesteld of via derde landen, enzovoort. Maar sommige belangrijke onderdelen kunnen eenvoudigweg niet worden vervangen en de kwaliteit van de Chinese producten, waarvan Russische functionarissen zeggen dat ze de belangrijkste bron zijn om de invoer uit ‘onvriendelijke landen’ te vervangen, blijft onbetrouwbaar. Bovendien wordt de logistiek vanuit China bemoeilijkt door plaatselijke anti-covid maatregelen.
De Russische economie bevindt zich objectief gezien in een uiterst moeilijke situatie en er zijn eenvoudigweg geen vooruitzichten voor haar innovatieve ontwikkeling en technologische vernieuwing onder het huidige sanctieregime. Het huidige hoge peil van de inkomsten uit natuurlijke hulpbronnen is een tijdelijk verschijnsel, aangezien het verbruik van Russische olie en gas door ‘onvriendelijke landen’ op de lange termijn onvermijdelijk tot nul zal dalen. Dat zal op zijn beurt de Russische begroting treffen en daarmee het vermogen om pensioenen en andere uitkeringen te betalen.
Je kunt het effect van de sancties op de economie beoordelen door te kijken naar de dynamiek van het bbp van Iran. Er kan een heel duidelijk verband worden gelegd tussen de verscherping van de sancties en de economische crisis.
Conclusies
Met het begin van de Russische invasie in Oekraïne zijn de westerse landen uiteindelijk overgeschakeld van een beleid van ‘slimme’ (selectieve en op het minimaliseren van de schade voor gewone burgers gerichte) sancties naar een beleid van totaal embargo, slechts beperkt door het vermogen van hun eigen economieën om de banden met Rusland, voornamelijk de levering van grondstoffen, af te snijden. Dat doet echter onvermijdelijk moeilijke vragen rijzen over de moraliteit van een dergelijk beleid. Sancties zullen leiden tot een daling van de levensstandaard in Rusland die alleen kan worden vergeleken met de transformatiecrisis van de jaren negentig. Tegelijkertijd leven de Russen onder een autoritair regime en hebben ze geen enkele mogelijkheid om invloed uit te oefenen op de koers van dat regime, waarvan de nadelige gevolgen nu nog worden versterkt door een ongekende economische blokkade. In plaats daarvan wordt hun aangeboden om ‘het regime omver te werpen’, hoewel de bloedige gevolgen van een dergelijke poging volstrekt onvoorspelbaar zijn (een extreem voorbeeld is de burgeroorlog in Syrië, die het leven heeft gekost aan een half miljoen mensen). De publieke opinie in het Westen onderschat het moreel bedenkelijke karakter van sancties tegen Rusland, die tot gevolg zouden hebben dat de armoede onder de toch al arme en machteloze bevolking toeneemt.
Niettemin is een dergelijk beleid, hoewel problematisch, eenvoudigweg onvermijdelijk, aangezien het voornaamste doel is de Russische militaire machine in Oekraïne te stoppen of althans te verzwakken. Om dit doel te bereiken lijken sancties een doeltreffend instrument te zijn. Zo blijft het Russische militair-industrieel complex afhankelijk van onderdelen uit ‘onvriendelijke landen’. In 2015 bracht de Russische viceminister van Defensie, Joeri Borisov, naar voren dat de Russische industrie in 2025 voor zo’n 826 soorten wapens en militair materieel de import zou moeten hebben vervangen. Tot op heden is dat doel nauwelijks bereikt, wat betekent dat de economische blokkade van Rusland de productiecapaciteit van het Russische militair-industriële complex, dat op dit moment werkt aan een agressieve, imperialistische oorlog in Oekraïne, zal verminderen. Voorstanders van vrede moeten het opheffen van de economische sancties niet steunen zolang de militaire agressie van Rusland niet volledig is beëindigd.
Dit doet niets af aan het oriëntaliserende en racistische discours dat ‘wreedheid deel uitmaakt van de Russische ziel’. Sommige sancties, zoals het stopzetten van culturele en wetenschappelijke uitwisselingen, moeten onmiddellijk worden opgeheven: ze kunnen zelfs in theorie geen effect hebben op het verloop van de oorlog, maar straffen de mensen die in overgrote meerderheid tegenstander zijn van de oorlog. Tenslotte moeten extra inspanningen worden gedaan om het humanitaire effect van de sancties te verminderen: zendingen van farmaceutische producten en medische apparatuur zijn van het sanctieregime uitgesloten, maar worden vaak aan andere beperkingen onderworpen. Al deze maatregelen zullen echter niets veranderen aan de hoofdzaak: sancties zijn destructief voor Rusland en beroven het land van zijn toekomst, maar de enige kans om ze ongedaan te maken is de agressie te stoppen en de vrede te herstellen.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Posle. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.
