Reis naar de revolutie

Door Frank Maerten

Wanneer in februari 1917 in volle oorlog het door god himself aangestelde tsaristisch regime van Nicolaas II wordt weggeveegd, bevinden de meeste leiders van de linkse Russische partijen zich in ballingschap in het buitenland. Of in gevangenschap in Siberië. Lenin, die niet meer geloofde dat hij bij leven nog een revolutie zou meemaken,verneemt in Zwitserland het grote nieuws.

Het trof de beroepsrevolutionair als een bliksemschicht. Maar hoe kon deze gezworen vijand van tsarisme en kapitalisme Rusland bereiken? Hoe kon deze man die niet alleen een einde wilde maken aan de imperialistische eerste wereldoorlog maar tevens aan het kapitalistisch regime zelf, van één van de oorlogvoerend landen steun krijgen om de Russische revolutie te vervoegen?

Daarover gaat het boek “Lenin in de trein, de reis naar de revolutie” van de Engelse schrijfster Catherine Merridale.

Wereldoorlog I

De achtergrond is de Eerste Wereldoorlog. Deze was niet alleen een jarenlang durende slachtpartij het werd ook de splijtzwam in de socialistische beweging. Het werd tevens de kraamkliniek voor revoluties in verschillende Europese landen. En het einde van nogal wat koningskronen werd erdoor bespoedigd.

Op verschillende internationale congressen – men zag de oorlogsdonderwolk hangen – werden door de socialistische arbeidersbeweging strategieën tegen de oorlog uitgewerkt. Eerste taak: trachten te verhinderen dat de bourgeoisie tot de oorlog zou overgaan. Brak de oorlog desondanks toch uit, dan moest deze burgerlijke oorlog worden omgevormd tot een politieke revolutie. “ De socialisten moeten trachten de oorlog te stoppen en de politieke en economische crisis gebruiken om de overheersing van de kapitalistische klasse te breken”.

Maar, fatale beslissing, de socialistische vertegenwoordigers in de verschillende parlementen stemden in augustus 1914 de oorlogskredieten, ‘schortten de klassenstrijd  op’ en de meesten worden hevige verdedigers van het voortzetten van de oorlog tot de overwinning (van hun land uiteraard). De val van de sociaaldemocratie als antikapitalistische kracht gebeurde toen, 100 jaar geleden. De schaamteloze inschakeling in het neokapitalisme van nu, heeft lange en diepe wortels.

Voor de parlementariërs had deze houding het niet te onderschatten persoonlijk voordeel dat ze niet alleen niet in de gevangenis belandden, maar tevens in de regering verantwoordelijkheid kregen. En zo werden ze mee verantwoordelijk voor het kapitalistisch bloedbad.

Een minderheid echter verwierp dit patriottisme en bood verzet: “ Proletariërs: Sedert het uitbreken van de oorlog hebt gij uw energie, uw moed en volharding in de dienst van de heersende klassen gesteld. Nu geldt het, voor uw eigen zaak, voor de heilige doeleinden van het socialisme, voor de verlossing der onderdrukte volken en der geknechte klassen op te komen door de onverzoenlijke proletarische klassenstrijd. Proletariërs aller landen verenigt U” ( manifest van Zimmerwald, oktober 1915). Auteur van het manifest: Leon Trotsky. Medeondertekenaar: Vladimir Lenin. Twee revolutionairen waarvan de wereld nog zou horen.

Revolutie in Rusland

Februari 1917, de Russische tsaar wordt afgezet, het einde van de dynastie der Romanovs die 300 jaar lang duurde. Het tsarisme was een ongenadige en misdadige dictatuur, een terroristisch regime voor 90 percent van de bevolking. Zij had – belust op gebiedsverovering – Rusland aan de zijde van Engeland en Frankrijk in een uitzichtloze oorlog gestort. Bij een overwinning was de gedroomde buit ondermeer de kuststrook in Turkije en de annexatie van Constantinopel.

Het uitvoerend gezag dat in februari aan het tsarisme ontnomen was, werd in handen gegeven van een Voorlopige Regering die de burgerlijke partijen verbond met gematigde groepen van de arbeidersbeweging. Hoofd van deze regering: een prins!

Toch waren de bondgenoten van Rusland er niet gerust in: zou de oorlogsinspanning na de val van de tsaar nog verder gezet worden? Frankrijk, Engeland, België waren als de dood dat Rusland een afzonderlijke vrede zou sluiten met Duitsland en Oostenrijk. Als dat gebeurde, kon het Duitse leger zijn troepen aan het Westerse front immers versterken.

Naast de gewone drijverijen van ambassades en geheime netwerken worden er ook vertegenwoordigers van de arbeidersbeweging uit de geallieerde landen naar Rusland gezonden om de soldaten aan te sporen de strijd niet te staken. Franse en Engelse vertegenwoordigers van socialistische partijen en vakbonden werden er op uit gestuurd. Vanuit België kweten de leiders van de Belgische Werklieden Partij zich van deze taak.

Duitsland daarentegen, dat de nederlaag voelde komen zag in het verdwijnen van het tsarisme een opportuniteit. Was het niet mogelijk linkse agitatoren naar Rusland te sturen die het oorlogsmoeë leger verder lieten desintegreren? Kon er een regime komen dat bereid was een afzonderlijke vrede met Duitsland te onderhandelen? De naam van Lenin valt in regeringskringen en bij de legertop…

Wanneer Lenin het nieuws verneemt over de val van de tsaar wil hij absoluut de revolutie vervoegen. Maar hoe? Hoe geraak je vanuit Zwitserland naar Sint-Petersburg, in volle oorlog?

De trein

Plechanov, ooit een Russische marxist, leermeester van een hele generatie Russische socialisten (waaronder Lenin en Trotski), was met behulp en toestemming van de Britten vanuit Genève naar Rusland kunnen terugkeren, samen met een zestal andere buitenlandse socialisten. Plechanov was ondertussen een uitgesproken voorstander van de Russische deelname aan de oorlog. Samen met de anderen was het de bedoeling het oorlogsvuur te komen oppoken.

Lenin trachtte via dezelfde weg Rusland en de revolutie te bereiken dankzij de welwillendheid van de geallieerden. Hij ving bot. Een vals paspoort dan maar? Niet gelukt. Bij Duitsland was er wel een mogelijkheid. Het ministerie van buitenlandse zaken ging ervan uit dat ‘extremistische elementen’ terugsturen de ineenstorting van Rusland kon helpen versnellen. Maar hulp van Duitsland aanvaarden, een land waarmee Rusland in oorlog was, dat was landverraad!

Uiteindelijk wordt er een trein geregeld: de revolutionairen zullen doorgang krijgen, Duitse politici en legerstaf zijn akkoord. Nu Lenin nog. Na het aanvaarden door de Duitse onderhandelaars van Lenins voorwaarden ( een trein met een status van extraterritoriale entiteit, de reizigers betalen zelf hun reis, het moet een behoorlijk grote groep zijn, geen luxe voorzieningen…). kan de tocht een aanvang nemen. Uiteindelijk nemen 32 volwassenen en enkele kinderen deel aan het waagstuk.

Tot op de ochtend voor zijn vertrek doet Lenin een laatste wanhopige poging om de goedkeuring van de geallieerden te krijgen voor de terugkeer. HIj belt met de Amerikaanse ambassade. De jonge Alan Dulles, de latere grote baas van de CIA, nam het telefoontje aan maar vroeg, daar het paaszondag was, maandag nog eens terug te bellen…

Later, terug in Rusland, zal hij in de Pravda ‘een artikel produceren waarin hij de Britse en Franse regeringen verweet dat zij, omwille van hun eigen militaire belangen, weigerden vrije doorgang te verlenen aan Russische staatsburgers die naar huis wilden terugkeren’.

Het werd een ongemeen zware reis, zonder comfort en dagenlang zonder eten.. Al aan de Zwitserse grens immers was het meegebrachte voedsel aangeslagen. De reis doorkruiste heel Duitsland, dan de boot op naar Zweden. Zweden door tot vlakbij de noordpoolcirkel. De Zweeds – Finse grens over ten noorden van de Botnische golf, daarna de Fins – Russische grens en dan zuidwaarts naar Petrograd. Een tocht van bijna 4000 km. En steeds die achterliggende dreiging opgepakt en gevangengezet te worden. Of erger.

Zoals Merridale schrijft: “De geallieerden maakten nog het meeste kans hem (Lenin)voorgoed het zwijgen op te leggen, en wel in Tornio. De Britten hadden daar een officier ter plaatse. Hij kon er in alle stilte opereren, gebruik makend van alle drukte en chaos, om nog maar te zwijgen van de mist.”

Nogmaals: revolutie in Rusland

Maar de bannelingen overleven de tocht en ondertussen woedt de revolutie in Rusland verder. En daarbij staan op dat ogenblik de massa’s arbeiders, boeren en soldaten politiek verder dan de bolsjevistische partij. En de partij verder dan haar leiding.

‘De oorlog, zo had Lenin benadrukt, was een bloederig kapitalistisch avontuur en niet wat de top van zijn partij nu betitelde als een revolutionaire zelfverdediging’.

Lenin ziet het als zijn eerste taak de eigen partijtop te overtuigen van de noodzaak aan een socialistische revolutie: “De imperialistische roversoorlog luidt het begin in van een burgeroorlog in heel Europa.(…) De Russische revolutie die u hebt bewerkstelligd heeft de weg gebaand en vormt het begin van een nieuw tijdperk. Lang leve de socialistische wereldrevolutie.” Velen dachten dat Lenin gek geworden was…

De partij geraakte langzaam overtuigd, en de massa arbeiders, boeren en soldaten organiseren zich ondertussen verder als een autonome kracht: in raden (sovjets) in de steden en gemeenten, in arbeiderscomités in de fabrieken, in soldatenraden in het leger. De revolutionaire stemming was dusdanig dat er geen Lenin nodig was om het vuur van de mensen aan, te wakkeren. In veel opzichten waren ze hem al vooruit.

Rusland leeft in een situatie van “dubbele macht”. Enerzijds de Voorlopige Regering met aanwezigheid van vertegenwoordigers van de bourgeoisie, grootgrondbezitters, bankiers en rechtse socialisten. Anderzijds de Sovjet. De eerste kon enkel beslissingen uitvoeren na goedkeuring door de tweede.

En plotseling gaat het snel. Betogingen en stakingen blijven aanhouden. Deze keer niet op initiatief van de bolsjevieken, want zolang ze niet de meerderheid hebben in de sovjet is de tijd daarvoor niet rijp en zou een opstand waarschijnlijk uitlopen op een verschrikkelijke nederlaag. Lenin remt af. Toch wordt hun deelname aan de reeds begonnen strijd (ze konden onmogelijk aan de zijlijn blijven staan) het voorwendsel om de partij te verbieden, de leiders gevangen te zetten en voor de rechtbank te brengen. Lenin duikt opnieuw onder.

Maar, een nieuwe ontwikkeling dient zich aan: een rechtse militaire staatsgreep wordt voorbereid, een militaire dictatuur dreigt. Door de inzet van arbeiders, leden van de sovjet, en inzonderheid de spoorwegarbeiders wordt de coup verijdeld. De bolsjevieken, die ondertussen zijn vrijgelaten, spelen een vooraanstaande rol hierbij en het vertrouwen in hen groeit. Ze veroveren de meerderheid in de sovjet zowel van Petrograd als van Moskou.

Gedragen door de maandenlange inzet van honderdduizenden, door het feit dat het leger de kant van de opstandelingen kiest of neutraal blijft, door de boerenopstanden het hele land door, en doordat de toenmalige leiding van de communistische partij de moed en de durf heeft om de stap naar de macht te zetten kan Trotski op 25 oktober 1917 aan de sovjet van Petrograd meedelen: “ Uit naam van het Revolutionaire Militaire Comité verklaar ik dat de Voorlopige Regering niet meer bestaat”. En Lenin: “Leve de socialistische wereldrevolutie”.

100 jaar geleden

Deze gebeurtenissen speelden zich een eeuw geleden af. Maar de belangstelling ervoor blijft. Wereldwijd zijn er honderden nieuwe boeken over de Russische revolutie verschenen. Informatief dikwijls van een zeer ongelijke kwaliteit. Het boek van Catherine Merridale is een van de beter gedocumenteerde. Zij heeft zelfs de moeite gedaan Lenins treinreis in eenzelfde periode over te doen. Uiteraard comfortabel en zonder de dreiging van executie.

Toch kan ook zij het niet laten mee te surfen op de overheersende mening dat er een continuüm is tussen de het Rusland ten tijde van Lenin en het stalinistische vervolg. De achterliggende redenering is dan: stalinisme was een duidelijke verschrikking, het stalinisme is de voortzetting van het leninisme. Dus ook het leninisme is een verschrikking en dus is het communisme niet voor herhaling vatbaar. Leve het kapitalisme!

Na de euforie kwam de burgeroorlog. In plaats van wederopbouw kwam de dreiging voor de nieuwe regering van alle kanten, ‘overal samenzweringen als etterende wonden’(Trotski). De machtsovername in Petrograd en Moskou was haast zonder verliezen, zonder bloedvergieten verlopen. De burgeroorlog dat was een ander paar mouwen.

Een land op de rand van de afgrond na WOI (naar schatting 3,5- 6 ? miljoen doden), met een vernietigde infrastructuur, vernietigd bedrijfsleven, dreigende hongersnood, de Spaanse griep (omvang in Rusland onbekend – volgens Wikipedia:” in India en Rusland stierven er miljoenen mensen aan”),… werd geconfronteerd met pogingen de oude privilegies te herstellen via de terreur van de reactionaire Witte Legers.

Duitsland bezette een groot deel van de nieuwe republiek. En Frankrijk, Engeland en de VSA steunden met manschappen, geld en wapens die opstandelingen. Er kwam een economische boycot. Vele duizenden overtuigde bolsjevieken lieten het leven, velen wendden gedemoraliseerd het hoofd af. Er werden dikwijls harde, ongenadige beslissingen genomen. Het verbieden van andere linkse stromingen en binnen de partij oppositionele fracties was waarschijnlijk een van de zwaarste vergissingen.

Interessant is de stelling in het boek van Moshe Lewin (La formation du système soviétique, 1985) dat de Russische boerenbevolking, “die eeuwenlang gewoon was armoede en tegenslagen te verduren, en die na de burgeroorlog, hongersnood en epidemieën in betere vorm dan de andere bevolkingslagen was en die zich, als enige producent van voedsel, nu aandiende als de belangrijkste kracht die het land min of meer normaal kon laten functioneren”. Een terugval. Ongewild werd het land zo meer een maatschappij steunend op de boeren dan in 1914 het geval was geweest.

Maar bovenal: er kwam geen gelukte revolutie in het westen (1) Rusland werd een door het imperialisme omsingelde vesting overeind.

Lenin stierf jong. Zijn laatste gevecht om Stalin als secretaris generaal te laten afzetten, mislukte. Laat ons Lenins tekst toch nog maar eens afdrukken. Het heeft 30 jaar geduurd voor hij voor het eerst gepubliceerd werd:

“Stalin is te brutaal en deze tekortkoming wordt onduldbaar voor de functie van algemeen secretaris (van de partij). Daarom stel ik de kameraden voor na te denken over middelen om Stalin van de post te verwijderen en iemand te benoemen die zich in alle omstandigheden onderscheidt door zijn superioriteit ten opzichte van Stalin, het is te zeggen, iemand die meer geduld heeft, loyaler is, beleefder is, minder wispelturig en meer aandacht heeft voor de kameraden.” (Lenin, 4 januari 1923)

En het stalinisme werd de uitdrukking van de stagnatie van de door Lenin en Trotski zo verhoopte wereldwijde socialistische revolutie. Op alle vlakken is het stalinisme een breuk met de beginjaren van de Russische revolutie. Het is dan ook een schande hoe de opofferingsgezindheid, de moed, de onuitputtelijke revolutionaire energie van de grondleggers en militanten van het revolutionaire Rusland in vele boeken, artikels en TV documentaires als voetveeg behandeld worden.

In de BBC – documentaire ‘Countdown to revolution’ laat men de schrijver Martin Amis zeggen: “ Lenins bedoeling was niet om mensen te overtuigen maar om ze te vernietigen” (uitgezonden 10 oktober). In een opiniebijdrage in De Standaard van de ‘befaamde historicus’ Niall Ferguson (een artikel vol halve waarheden en hele leugens) heet het dan weer dat niemand had voorspeld ‘dat de van geboorte aristocratische (sic) Lenin ook in staat zou zijn het bevel te geven tot massamoorden’ (DS, 13 november).

Neen, dan liever Camille Huysmans ( de vroegere secretaris van de Socialistische Internationale en Belgisch linkse socialist ): “De vroege dood van Lenin was een echte ramp. Zijn opvolger was een heel ander figuur. Het is onnodig zijn rol nog eens in herinnering te brengen. Indien Lenin was blijven leven dan zouden we nu in een ander Europa leven, dan het Europa dat ons nu angst aanjaagt.’( 4 juli 1963).”

Maar blind zijn voor de fouten, problemen en mistoestanden is contraproductief en geeft geen uitzicht op verbetering een volgende keer.

Of zoals China Miéville stelt in zijn recent boek October – The story of the Russian revolution: “wanneer men de verschrikkingen overloopt die er kwamen nadat de hoop was verdwenen op een uitbreiding van de Russische revolutie, dan kan dit – vanuit ons huidige gezichtspunt – alleen maar pijn doen. Maar we moeten blijven proberen. Verandering is niet gedoemd om ons in een diepere afgrond te laten belanden. Met een ander buitenlands gegeven en andere acties door de leidende figuren, was een betere afloop van de Oktoberrevolutie mogelijk geweest. Haar verval was geen onontkoombaar fatum, het stond niet in de sterren geschreven.”

Catherine Merridale, Lenin in de trein, de reis naar de revolutie, 2016.

Noot:

1) In maart 1917 (dus nog in ballingschap) formuleerde Trotsky het zo: “En wat als het Duitse proletariaat niet in opstand komt? Wat moeten we dan doen? Denkt u nu werkelijk dat de Russische revolutie zal plaatsvinden zonder enige gevolgen in Duitsland, als er hier een arbeidersregering aan de macht is? Dat is volledig onvoorstelbaar. Maar stel? In werkelijkheid is er op dit moment geen enkele reden om ons over zo’n onwaarschijnlijke aanname zorgen over te maken. De oorlog heeft van Europa een kruitvat van sociale revolutie gemaakt. In dat kruitvat heeft het Russische proletariaat nu een brandende lont gegooid. Te stellen dat deze lont geen explosie zal veroorzaken zou een klap in het gezicht zijn van alle historische logica en psychologie. Maar stel dat in de komende periode het onmogelijke gebeurt en een conservatief sociaal – patriottische organisatie erin zal slagen om een opstand van de Duitse arbeidersklasse tegen haar heerser te onderdrukken? Dan zal natuurlijk de Russische arbeidersklasse gewapenderhand de revolutie verdedigen”.