Rusland: Poetin versus Navalny

Om de betekenis van de opkomst van de dissident Aleksej Navalny voor Rusland te begrijpen, moet je een idee hebben van de aard van het politieke regime.

Autoritair bewind en ‘zachte’ dictatuur

Dit regime is inderdaad van het ‘Bonapartistische’ type, waarbij het staatsbestuur, en de nabijheid tot dat bestuur, de voornaamste bronnen van accumulatie zijn.⁽¹⁾Het begrip Bonapartisme, zoals onder meer door Marx ontwikkeld, heeft betrekking op autoritaire regimes die zijn opgebouwd rond ‘persoonlijkheden’ van groot kaliber (zoals Napoleon Bonaparte) die macht uitoefenen buiten de belangen van grote sociale groepen om. Deze autoritaire krachten zijn sterk gecentreerd rond een persoon of een kleine groep. Bijgevolg is de duurzaamheid van de macht van deze regering het centrale belang van de staat, en vormt corruptie de kern ervan.⁽²⁾De grondwet van Rusland is gewijzigd om een mogelijk presidentschap van Poetin tot 2035 mogelijk te maken. Aanvankelijk werd deze autoritaire centralisatie van post-Sovjet Rusland enthousiast ontvangen door de Verenigde Staten en hun ondergeschikte bondgenoten. Maar na verloop van tijd werd het vernieuwde regime rond Vladimir Poetin te onafhankelijk en te bedreigend in de ogen van Washington, wat veel van de aanhoudende conflicten verklaart.

Het huidige Russische regime kan worden omschreven als een ‘zachte dictatuur’. Het tolereert burgerlijke vrijheden (veel meer dan het vroegere Sovjetregime, dat deze vrijheden ten tijde van de stalinistische contrarevolutie afzwoer), maar alleen voor zover ze in de ogen van het machtsapparaat niet als een bedreiging worden beschouwd. De laatste jaren is de marge van tolerantie geleidelijk aan kleiner geworden, tot op het punt dat demonstratieve acties door één persoon niet langer worden getolereerd! Legale stakingen zijn zo goed als onmogelijk.

De slag van Aleksej Navalny

Het voornaamste doel van de politieke activiteit van Navalny is de bestrijding van de officiële corruptie, zowel op economisch vlak (roof en verduistering) als op politiek gebied (vervalste verkiezingen, gemanipuleerde media, enzovoort). Van de dissident is bekend dat hij tot demonstraties oproept die illegaal zijn verklaard en waarbij tienduizenden mensen betrokken zijn, hetgeen door het regime als een ernstige bedreiging wordt beschouwd. Als gevolg daarvan is Navalny aan talrijke strafrechtelijke vervolgingen onderworpen (waardoor hij zich onder meer niet kandidaat kon stellen voor de presidentsverkiezingen), om nog maar te zwijgen over de bijna geslaagde moordaanslag van augustus jongstleden. Voor de meeste Russen was het inderdaad het apparaat van Poetin dat achter deze criminele daad zat, waarnaar het regime niet eens een strafrechtelijk onderzoek heeft geopend.

De dissident benadrukte het ernstige probleem van de hardnekkige corruptie van het regime, maar ging ook in op sociaaleconomische eisen, zoals betere lonen, hogere pensioenen en progressieve belastingen. Hij creëerde ook een soort virtuele vakbeweging van werknemers in de publieke sector als reactie op de gebroken belofte van de regering om hun lonen te verhogen. Sommige leden van Russisch links, dat nog steeds vrij zwak is, vinden deze sociale ommekeer van Navalny positief. De belangrijkste boodschap blijft echter de hardnekkige corruptie van de staat, een boodschap die duidelijk weerklank vindt in zo’n diep ongelijke en over het algemeen betrekkelijk arme samenleving.

Een liberaal project

De nadruk op corruptie wordt verklaard door het feit dat Navalny een liberaal is, die ook een zekere etnisch-Russische nationalistische (hier zegt men ‘racistische’) vooringenomenheid tentoonspreidt, die hij echter de laatste tijd terzijde heeft geschoven. In de jaren ’90, na zijn universitaire opleiding in rechten en financiën, werkte Navalny voor particuliere bedrijven die profiteerden van de ‘shocktherapie’ die Rusland in een soort kapitalistisch Wilde Westen moest veranderen. Hij was ook aanhanger van de liberale partij Yabloko, waaruit hij (in 2007) werd verbannen wegens zijn racistische neigingen rond een kortstondige ‘Narod’-(volks)beweging, die gewijd was aan de verdediging van het ‘democratisch nationalisme’, wat vooral de verdediging van de rechten van de ‘autochtone’ Russen inhield.

In 2010 lanceerde Navalny een anticorruptie website (‘Ros-Pil’) die corruptie bij de overheid aan de kaak stelt en die al snel erg populair werd. In 2011 bestempelde Navalny de partij van Poetin in de Doema (het parlement) als een ‘partij van dieven en oplichters’, een etiket dat in heel Rusland furore heeft gemaakt. Zijn publieke bekendheid is gegroeid dankzij zijn rol in de protestbeweging van 2011-2012 tegen de vervalsing van de parlementsverkiezingen en de terugkeer van Poetin naar het presidentschap.⁽³⁾Na zijn eerste termijn van vier jaar als president, bleef Poetin aan de macht als premier. Na deze periode had hij het recht om zich opnieuw verkiesbaar te stellen voor het presidentschap. In 2011 heeft Navalny zijn stichting voor corruptiebestrijding opgericht. Bij de regionale verkiezingen van 2019 promootte hij de tactiek van ‘slim stemmen’, waarbij hij de anti-regeringsstemmers voorstelde hun stem uit te brengen op een kandidaat die geen lid was van de regeringspartij en die de meeste kans maakte om te winnen. Deze tactiek heeft enig succes gehad.

Surfen op de populistische golf

Navalny en zijn beweging zijn een voorbeeld van het populistische verschijnsel dat zich de laatste jaren over de hele wereld heeft verspreid. Zijn volgelingen zijn een grotendeels geatomiseerde massa. Zijn beweging steunt vooral op sociale netwerken (meer dan zes miljoen YouTube-abonnees). Deze protestbeweging heeft geen samenhangend programma, vooral niet met betrekking tot wat van belang is voor de arbeiders- en volkslagen. Evenmin kan worden gezegd dat ze een echte strategie heeft.

Zijn laatste optreden in de media vlak voor zijn arrestatie bij zijn terugkeer naar Rusland ⁽⁴⁾Hij was in Duitsland voor behandeling tegen vergiftiging als gevolg van een manoeuvre van het Russische veiligheidsapparaat. werd door miljoenen mensen gezien. Maar hij biedt nauwelijks een analyse die erop gericht is een politiek bewuste burgerbeweging op gang te brengen. Het onderwerp van zijn beroemde video is een paleisachtig complex aan de Zwarte Zeekust dat naar verluidt meer dan een miljard US dollar heeft gekost en dat volgens hem toebehoort aan Poetin, die hij eenvoudigweg voorstelt als een man die wordt gedreven door een overweldigende zucht naar persoonlijke rijkdom en luxe.

Op zoek naar een alternatief

Door de meerderheid van de Russische bevolking wordt niet getwijfeld aan Navalny’s moed, vasthoudendheid en tactische vaardigheid. Maar hij wordt over het algemeen niet gezien als een geloofwaardig alternatief. De Russen zijn allesbehalve gecharmeerd van het huidige regime. Maar op een traditionele manier die zijn wortels heeft in het historisch geheugen, vreest de bevolking wat ervoor in de plaats zou kunnen komen. Temeer daar het niet moeilijk is te kijken naar de trieste resultaten van de ‘kleurenrevoluties’ in de voormalige Sovjet staten, waarbij Oekraïne een goed voorbeeld is van wat er kan gebeuren na een dergelijke regimeverandering.

De deelname van de jongere generatie aan de protesten van de afgelopen jaren is opmerkelijk, hoewel het machtsapparaat de studenten heeft laten weten dat zij ‘niet vergeten’ zullen worden. Maar oudere Russen willen niet terugkeren naar de wilde jaren ’90, toen de Sovjet-Unie uiteenviel (wat eigenlijk ook een ‘kleurenrevolutie’ was).

De dubbelzinnigheid van de publieke opinie vloeit ook voort uit het feit dat het aan de macht komen van Poetin samenviel met economisch herstel na een zeer diepe en langdurige depressie. Ook heeft Rusland onder Poetin zijn onafhankelijkheid op het internationale toneel bevestigd door de balkanisering van de staat een halt toe te roepen. Deze factoren werken nog steeds in het voordeel van Poetin, terwijl zijn regime alles in het werk stelt om te voorkomen dat er een geloofwaardig alternatief opkomt.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Plateform altermondialiste. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.