Samenzwering, proxy-oorlog en de geest van het stalinisme

In het conflict tussen Sovjet-Rusland met Joseph Stalin aan het hoofd en Nazi-Duitsland zou ik Sovjet-Rusland hebben gesteund. Ik veronderstel dat je zou kunnen aanvoeren dat ik daardoor een soort Stalinist zou zijn. Ik zou immers de stalinistische regering hebben gesteund. Niet alleen dat, ik hoopte misschien zelfs dat de VS geld zou geven om de militaire inspanningen te blijven organiseren, dus je zou me waarschijnlijk ook als een Amerikaanse stroman kunnen bestempelen. (In feite hebben de VS tijdens de Tweede Wereldoorlog miljoenen tonnen voedsel, wapens en uitrusting aan Sovjet-Rusland geleverd).

Maar er moet onderscheid worden gemaakt. Wat je in dit geval fundamenteel steunt, is niet het stalinisme, maar de strijd van het Russische volk zelf, ⁽¹⁾En de grote aantallen Oekraïners, Kazakken, Georgiërs, Armeniërs, Siberiërs, Tataren en anderen die in het Rode Leger vochten… hun bedreigde vrijheden door toedoen van een brute, barbaarse buitenlandse invasie. Mensen die vochten en stierven – niet omdat ze een grote liefde voor Stalin hadden – maar omdat ze niet gebombardeerd, verminkt en gedood wilden worden door een vreemde mogendheid. Omdat ze hun dagelijks leven niet wilden leiden in de schaduw van een buitenlandse bezetting.

Natuurlijk kun je dit allemaal negeren. Je zou bijvoorbeeld kunnen beweren dat de Russische bevolking gewoon werd gemanipuleerd in het belang van de stalinistische regering (en plaatsvervangend de VS zelf) en dat daarom het stalinisme en de Amerikaanse regering de ware objecten van internationale steun waren. Zeker, de nederlaag van Duitsland versterkte de imperiale macht van de VS en Rusland. Maar waren de miljoenen Russen die vochten en stierven tegen het fascisme – waren die levens slechts de ‘proxies’ van de belangen van Stalin en de regering van de Verenigde Staten die hem steunden?

Een dergelijke bewering zouden de meesten obsceen vinden. Het is obsceen omdat het de vernietiging inhoudt van een levende inhoud – de strijd en opoffering van miljoenen mensen die vochten voor hun concrete vrijheden – ten gunste van de belangen en relaties van een aantal gegeven staten en regeringen die in een leeg en schematisch isolement worden beschouwd.

Om soortgelijke redenen steun ik het recht van het Oekraïense volk om zich te verzetten tegen buitenlandse bezetting. Als noodzakelijk gevolg daarvan steun ik ook de middelen waarmee ze dat kunnen doen – zelfs als dat betekent dat ze geld en munitie van de VS en de NAVO moeten ontvangen (maar als je een ander alternatief kunt voorstellen dan capitulatie voor een Russisch kanon, dan ben ik echt een en al oor).

Maar niets van dit alles is hetzelfde als zeggen dat ik Zelensky steun, of dat ik de VS en de NAVO steun. Op het meest basale filosofische niveau betekent het gewoon dat je erkent dat vrijheid – zoals Kant het uitdrukte – “een doel op zich” is. Vrijheid heeft een objectieve en sociale realiteit, of de wapens die de vrijheidsstrijders opnemen nu worden geleverd door deze of gene imperiale macht. Zo heeft vrijheid ook een objectieve realiteit, of ze nu bedreigd wordt door Russische bommen, Israëlische bommen of nazi-bommen.

Stel je bijvoorbeeld eens voor dat de financiering van Oekraïne niet door de VS en de NAVO was verstrekt. Stel je voor dat het door China was verstrekt. Of stel je voor dat Oekraïne de mogelijkheid had om zichzelf met eigen financiële middelen te financieren. Zou dat invloed hebben gehad op het recht van de Oekraïners om zich te verzetten? Elk van deze scenario’s zou geen verschil hebben gemaakt voor de fundamentele ethische kern van de zaak; ze zouden niet hebben geraakt aan het feit dat de strijd van de Oekraïense bevolking tegen de Russische bezetting voortvloeit uit hun essentie als mensen, als wezens met een vermogen tot zelfbeschikking, een vermogen dat wordt geschonden en beknot. En zelfbeschikking is de filosofische kern van het marxistische project. Of dat zou het in ieder geval moeten zijn.

Zoals Lenin ooit zei, begint het echte werk van de revolutionair ‘daar waar de massa’s te vinden zijn’, want alleen in de bewegingen van onderop – de bewegingen, behoeften en doelen van grote delen van de bevolking – kunnen concrete vormen van universele vrijheid ontstaan, en dat zo vaak tegenover de zwaarste onderdrukking.

In de afgelopen weken heb ik een aantal commentaren en artikelen geregistreerd over de situatie in Oekraïne. Voornamelijk van linkse mensen die hun blijdschap nauwelijks kunnen bedwingen over het feit dat Trump van plan is om de militaire steun aan Oekraïne drastisch te verminderen of te beëindigen en mogelijk een ‘vredes’-deal te initiëren waarbij Rusland vasthoudt aan de geannexeerde gebieden en Amerika zware oorlogsschulden oplegt aan de verslagen natie.

Voor sommige commentatoren ‘bewijzen’ de opmerkingen van Trump dat de oorlog altijd al een ‘proxy-oorlog’ was. Ik beweer niet dat ik de logica hiervoor begrijp, ik weet eigenlijk niet of die er wel is. Ik stel me voor dat als de Democraten hadden gewonnen en de financiële steun naar de militaire inspanningen van Oekraïne was blijven stromen, dat ook zou hebben bewezen dat het een ‘proxy-oorlog’ is. Of om hetzelfde te zeggen: wat de uitkomst ook zou zijn geweest, de commentatoren in kwestie zouden zijn bevestigd in hun mening.

Maar het is niet alleen de slechte kwaliteit van de getoonde logica. Ik denk dat de meeste mensen die dit soort argumenten gebruiken waarschijnlijk niet onder een militaire bezetting hebben geleefd. De gemakzuchtige tevredenheid die velen tonen over het feit dat hun standpunt ‘bevestigd’ is, getuigt van een schrijnend falen van de verbeelding. Het betekent opnieuw de realiteit negeren van levens die geleefd worden onder invasie en bezetting, het betekent opnieuw zulke levens afdoen als levens die geen inherente betekenis hebben buiten het bredere machtsspel van staten en regeringen.

Onlangs kwam ik een stuk tegen in de nogal komisch getitelde Pravda (waarheid), een krant die nu niet veel meer is dan een spreekbuis van het Poetin-regime (niet verrassend in Rusland, waar die grote ‘anti-imperialistische’ leider niet erg gevoelig is voor het idee van een ‘vrije’ pers).

Maar wat me opviel aan dit artikel in Pravda – was niet alleen dat het pro-Poetin was – maar ook dat het een stuk was van een mainstream krant die de meest ongeletterde en vulgaire vormen van samenzweringstheorie ventileerde. In het stuk in kwestie wordt beweerd dat de Oekraïense oppositie tegen Rusland grotendeels gefabriceerd is om de basis te leggen voor een “massale psychologische operatie (psyop) en witwasoperatie” en ook voor “de meest geavanceerde informatie- en propagandaoorlog in de geschiedenis van de mensheid”. En namens wie werd deze propagandaoorlog gevoerd? Namens de ‘Deep State’, want het was de ‘Deep State’ die ‘de wereld heeft geconditioneerd om te geloven dat alles wat Rusland zegt “desinformatie” is’.

De ‘Deep State’ is een samenzweringstheorie die het mogelijk maakt om nuchtere, sociologische noties van klassenbelangen en klassenuitbuiting te vervangen door een meer barokke en sinistere hersenschim, waarbij een elitenetwerk van clandestiene samenzweerders, verborgen op de toppen van de politieke en financiële infrastructuur, de instellingen van de staat manipuleren om hun schimmige doelen te bereiken.

De ‘Deep State’ was iets dat ook de regering Trump – sterk verankerd in de QAnon samenzweringsbeweging die haar de eerste keer aan de macht hielp – regelmatig zou gebruiken om haar eigen politieke agenda beter te faciliteren. In wezen werkt het concept van de ‘Deep State’ op een ideologische basis die voor iedereen geschikt is om elke vorm van politieke uitdaging te neutraliseren; het stelt Trump niet alleen in staat om ambtenaren en ambtenaren te ondermijnen die in zijn ogen minder dan onderdanig zijn, maar het wordt ook een alibi waarmee elke politieke mislukking wordt gebalanceerd – ‘we hebben dit specifieke doel niet bereikt omdat de Deep State ons tegenwerkt’.

Het meest sinistere van alles is dat het Trump in staat stelt om het mechanisme van het politieke apparaat vrij te pleiten van elk democratisch aspect; toen hij de verkiezingen in 2019 verloor, kwam dat niet door de massa’s mensen die tegen hem stemden, maar door de subversieve en geheimzinnige machinaties van de ‘Deep State’. In zo’n visie wordt Trump getransformeerd van een afgezant van de rijken en machtigen in een radicale en zelfopofferende figuur, die oorlog voert tegen het establishment.

Het is natuurlijk complete nonsens. En veel van de mensen die zo volmondig hebben toegegeven aan het idee dat Oekraïne een ‘proxy-oorlog’ voert, zouden de met samenzweringen beladen politiek van de ‘Deep State’ niet onderschrijven. Toch lopen onder beide concepten dezelfde essentiële breuklijnen.

De stelling van de ‘proxy-oorlog’ betekent dat de levens die vechten en sterven tegen een buitenlandse bezetting worden ontdaan van elke zeggenschap – ze vechten niet met hand en tand om de Russische invasie af te slaan en houden vast aan hun vrijheden en hun fysieke leven op een vastberaden en bewuste manier – maar ze zijn gewoon willoze vaten, doordrenkt en gestuurd door de wil van grotere machten, met name de VS en de NAVO. Ze zijn letterlijk ‘proxies’ of ‘gevolmachtigden’.

En dit vloeit over in een bredere analyse van de historische context. De aanhangers van de ‘proxy-oorlog’ geloven dat ze alleen maar het woord ‘Maidan’ hoeven te mompelen in donkere, angstige tonen om de volledige duivelse invloed van de VS aan het werk te zien in Oekraïense zaken. Ook hier wordt een soortgelijke logica tentoongespreid. Het argument is dat de VS achter de ‘staatsgreep’ in 2014 zat waarbij president Viktor Janoekovitsj uit zijn ambt werd ontzet. Deze bewering komt (over het algemeen) voort uit het feit dat de VS in de jaren daarvoor geld in Oekraïne heeft gepompt en dat de VS vooral anti-Janoekovitsj was, die zelf pro-Russisch was. En – als deze dingen waar zijn – dan voilá!!! – moeten de VS de ‘staatsgreep’ tegen de democratisch gekozen president hebben gefaciliteerd.

Maar waar de ‘proxy-oorlog’ enthousiastelingen geen rekening mee houden, is hoe de politieke demonstraties van miljoenen mensen die maanden van tevoren plaatsvonden en leidden tot het afzetten van Janoekovitsj, zelf een uiting waren van een enorme en populaire onvrede, een gevolg van de manier waarop Janoekovitsj ervoor had gekozen om de resultaten van een volksreferendum, waarin een meerderheid van het land had gestemd voor een nauwere economische en politieke associatie met de Europese Unie, gewoon te weigeren. ⁽²⁾Na deze actie zette hij een repressie door de politie in gang waarbij honderden doden vielen.

Het was alsof David Cameron – de toenmalige premier van het Verenigd Koninkrijk – er in 2016 eenvoudigweg voor had gekozen om de resultaten van het Brexit-referendum te herroepen door middel van zijn eigen persoonlijke dictaat. Nu ben ik iemand die anti-Brexit was en blijft, maar zelfs ik kan begrijpen waarom dat schandalig en antidemocratisch zou zijn. Het was niet minder schandalig en antidemocratisch in het geval van Oekraïne, ook al had de beslissing van de oorspronkelijke stemming de belangen van de VS en de NAVO bevoordeeld.

Natuurlijk hadden de VS en de NAVO een gevestigd politiek motief om Oekraïne in de sfeer van de EU te brengen, net zoals Rusland – als concurrerende imperialistische tendens – er een gevestigd belang bij had om dit te dwarsbomen en Oekraïne dieper binnen zijn eigen invloedssfeer te brengen (daarom voelde de toenmalige Oekraïense president (Janoekovitsj) zich zo moedig om een volksmandaat te negeren). Maar het feit dat de VS deze belangen doordrukten door in de jaren daarvoor financiële middelen naar Oekraïne te sluizen, spreekt niet voor het idee dat de afzetting van de Oekraïense president op de een of andere manier een kunstmatig en extern voldongen feit was van de kant van het Amerikaanse politieke kapitaal en de CIA.

Want het simpele, hardnekkige feit blijft. De VS hebben de Euromaidan-protesten niet gecreëerd, dat hebben de demonstranten gedaan, en wel met miljoenen tegelijk. Om de analyse van de ‘proxy-oorlog’ consistent te houden, wordt echter niet alleen de autonomie van de Oekraïense massa’s die tegen een Russische invasie vechten ontkend, maar ook de autonomie van hun politieke belangen zoals die tot uiting komen in de massaprotesten en de volksstemming. Deze aspecten van sociale ontwikkeling worden simpelweg onzichtbaar gemaakt of terzijde geschoven, ten onder gaande aan de motivaties en doelen van grote naties en wereldrijken.

En dit is onderdeel van een breder historisch patroon. Met name op marxistisch links zijn degenen die het begrip ‘proxy-oorlog’ aanmoedigen – naar alle waarschijnlijkheid – dezelfde tendensen en groepen die reageerden op het uitbreken van de Syrische revolutie, de burgeroorlog en de Russische tapijtbombardementen op Syrische steden – door het wijdverspreide verzet van de Syrische bevolking af te doen als slechts een uitwas van het westerse imperialisme.

Deze piepkleine groepjes verordonneerden in al hun machtige majesteit dat het Syrische volksverzet tot in de kern religieus-fundamentalistisch was. Ze reduceerden een complexe en tegenstrijdige reeks politieke stromingen tot één enkel IS-achtig fanatisme – zelfs in tijden waarin grote delen van degenen die in opstand kwamen tegen Assad ook in een dodelijk gevecht waren verwikkeld met de krachten van IS zelf (de laatste werd uit het land verdreven in een golf van onvrede die het land overspoelde van eind 2013 tot begin 2014).

Wat hier volgens mij het meest opmerkelijk is, is dat – zodra je de massa’s elke mogelijkheid tot zelfbeschikking ontneemt – stromingen van ‘anti-imperialistisch’ links nogal beginnen te lijken op pro-imperialistisch rechts. Terwijl Israël doorgaat met zijn genocidale aanval op Gaza, is de ‘beweegreden’ van rechts hiervoor bijna altijd in hetzelfde refrein verpakt. De Palestijnse burgers ontberen menselijke zeggenschap omdat die is overgenomen door Hamas. Daarom wordt elke gruweldaad tegen Palestijnse burgers haalbaar, want het is eigenlijk een aanval op Hamas.

Dus als Israël een ziekenhuis bombardeert, is dat omdat dat ziekenhuis geïnfiltreerd is door Hamas. Als een voedsel- of hulptransport wordt vernietigd, was dat ook nodig omdat bekend is dat er Hamasleden aan boord zijn. Als menigten marcherende demonstranten worden neergeschoten, is dat omdat Hamas-terroristen in hun gelederen op de loer liggen, of omdat de demonstranten zelf door Hamasfiguren achter de schermen zijn gemanipuleerd. Het idee van de burger als eenvoudigweg het masker – of je zou kunnen zeggen de ‘proxy’ – voor de ware terroristische agenda is iets wat een imperiale macht altijd zal mobiliseren in haar theater van oorlog en onderdrukking. En toch wordt dezelfde Orwelliaanse logica ook overgenomen door meer ‘radicale’ stemmen.

In Syrië bijvoorbeeld werd de grootschalige vernietiging van burgerlevens gerechtvaardigd door het Assad-regime, de Russische staat en grote delen van radicaal links op dezelfde manier. Gebombardeerde burgerziekenhuizen waren geïnfiltreerd door IS. De mannen en vrouwen die vrijwillige brigades vormden om gewonden uit het puin te redden, zoals de Witte Helmen, waren slechts de sinistere gevolmachtigden van de westerse machthebbers die chemische aanvallen ensceneerden om het regime van Assad zwart te maken. En hele steden met de grond gelijk maken was slechts de weinig benijdenswaardige maar noodzakelijke reactie van een ‘seculiere’ regering die zich probeerde te verdedigen tegen een islamitische terreur, die voortkwam uit westerse imperiale belangen.

Op vergelijkbare wijze waren de ziekenhuizen die door de Russische luchtmacht in Oekraïne werden gebombardeerd, nogal voorspelbaar, ziekenhuizen die waren geïnfiltreerd door neonazi’s met dank aan de Azov Brigade (een klein percentage van het Oekraïense militaire personeel overigens). De Russische invasie als geheel werd volledig geherdefinieerd; niet langer een agressieve en moorddadige imperiale onderneming, maar eerder een dappere reddingsmissie die Oekraïne wilde bevrijden uit de greep van de nazi-macht en -controle.

En vanuit de ontologische premisse die ten grondslag ligt aan het standpunt van de ‘anti-imperialistische’ en ‘proxy-oorlog’ is dit allemaal logisch. Als het leven van de overgrote meerderheid van de mannen en vrouwen van een bepaalde bevolking wordt opgevat in termen die hen vormloos, leeg en berooid maken – dan is het onvermijdelijk dat wat overblijft kan worden geïnfiltreerd en bepaald door externe belangen en vreemde krachten; ze kunnen gemakkelijk de plaatsvervanger of ‘proxy’ worden voor de figuur van de islamitische terrorist of neonazi, die op de loer ligt.

Zo worden niet alleen de Syrische, Palestijnse of Oekraïense massa’s ontdaan van hun eigen essentiële inhoud, maar wordt ook gezien dat ze de vernietiging nodig hebben die tegen hen wordt ingezet, want wat vernietigd wordt zijn niet zozeer zijzelf als levende, ademende entiteiten met aspiraties en wil, maar eerder de sinistere, spookachtige ‘ander’ die altijd bezig is om zijn kwaadaardige macht vanuit de schaduw te doen gelden.

En in dit opzicht vormt het begrip ‘proxy-oorlog’ een natuurlijke opstap naar het begrip ‘samenzwering’. In de theorie van de ‘proxy-oorlog’ wordt de lokale bevolking haar zelfbeschikkingsrecht ontnomen omdat ze simpelweg de ‘gevolmachtigden’ zijn van een andere entiteit – meestal de VS en haar fascistische of fundamentalistische uitlopers. En toch verwijst de ‘proxy-oorlog’ theorie nog steeds naar deze of gene specifieke bevolking – bijvoorbeeld de Oekraïners of de Syriërs. ⁽³⁾Om diezelfde reden zullen theoretici van ‘proxy-oorlogen’ andere bevolkingsgroepen vaak een echt zelfbeschikkingsrecht geven, zoals ze bijvoorbeeld doen in het geval van de Palestijnen (en dat zou ook moeten).

De samenzweringstheorie maakt hier korte metten mee door nog een grotere abstractie te maken – het is niet langer slechts een bepaalde en specifieke bevolkingsgroep die van zijn autonomie wordt ontheven, maar in bredere zin worden de massa’s van alle bevolkingsgroepen nu beschouwd onder dezelfde, abstracte noemer. Ze zijn allemaal samengebald in één enkele op de rug liggende massa – de ‘sheeple’, een schapenachtige kudde die elke scherpte van denken of kritisch vermogen ontbeert en daarom volledig onderworpen is aan de Matrix-achtige illusie, die door de machtigsten is gemaakt om de politieke realiteit te verhullen. Op vergelijkbare wijze heeft de samenzweringstheorie ook de neiging om de macht van de heersende klasse samen te smelten tot één uniforme entiteit die op wereldschaal opereert – de Nieuwe Wereld Orde, de Rothschilds, de Illuminati, enzovoort.

Door de bevolking elke jota van zelfbeschikking te ontnemen, door hen allemaal tot de onnadenkende slachtoffers te maken van de samenzwering die de elite in gang heeft gezet – wordt de elite zelf getransformeerd tot één enkele transcendente macht, die boven de geschiedenis staat – en in dit opzicht worden de laatste resten van een vertoog dat sociale ontwikkeling begrijpt in termen van sociale en klassenbelangen en concrete relaties van economische uitbuiting gedoofd voor de tijdloze manicheïstische tegenstelling tussen licht en donker, de kosmische spanning tussen de poppenspeler en de marionet. Natuurlijk is dit een spanning die nooit kan worden opgelost, want beide termen zitten opgesloten in eeuwige tegenspraak. De elite zal voor altijd de meerderheid misleiden omdat de meerderheid van nature vatbaar is, omdat hun gebrek aan zeggenschap vereist dat ze gemanipuleerd worden – vereist dat ze in het complot trappen. Door hun leven binnen de grenzen van de Matrix te leiden, actualiseren ze slechts hun eigen fundamentele gevoel van leegte.

De ’truther’ of samenzweringstheoreticus zelf zou wel eens verder kunnen kijken dan de Matrix, voorbij de illusie kunnen kijken, maar uiteindelijk doet dat er niet toe omdat de massa dat nooit zal doen. En dus neemt de samenzweringstheoreticus in zekere zin de rol aan van de eenzame profeet van weleer, belachelijk gemaakt door zijn omgeving, die de toekomst ‘voorspelt’, ‘anticipeert’ op wat komen gaat, maar niet in staat is om er ooit echt iets aan te veranderen. Nostradamus is van nature een wanhopig figuur – van alle rampen die hij zou hebben voorspeld, is er nooit één verzacht of afgewend.

En dit is wat de ‘proxy-oorlog’ theorie en de samenzweringstheorie gemeen hebben; uiteindelijk zijn het allebei raadgevingen van wanhoop. Bij het ontnemen van zeggenschap en autonomie aan een bepaalde bevolking moeten de ‘proxy-oorlog’ theoretici meer en meer terugvallen op moorddadige, megalomane dictators zoals Poetin, zoals Assad – als degenen die in staat zijn om de fakkel van hoop en menselijke vrijheid te dragen, als het enige echte bolwerk tegen de macht van de wereldwijde Amerikaanse overheersing, en de enige concrete mogelijkheid om een vorm van historisch evenwicht en genoegdoening te bereiken.

Maar je hoop vestigen op zulke figuren, zulke regimes, is zelf een daad van hopeloosheid. In de samenzweringstheorie is de hopeloosheid nog meer uitgesproken, nog absoluter; er is geen mogelijkheid tot historische verandering, zelfs niet die welke van bovenaf zou kunnen worden geleverd door middel van machtige naties en dictators. In plaats daarvan is er gewoon de Deep State (of het equivalent daarvan) en de verbijsterde massa’s die opgesloten zitten in hun eeuwige pantomime, en zo zijn macht en uitbuiting volledig losgekoppeld van enige sociaal-historische grondslagen.

In de opvatting van de ‘proxy-oorlog’ wordt de levende geschiedenis al uitgefaseerd ten gunste van een formeel en levenloos schema dat staten en leiders abstraherend behandelt ten opzichte van de belangen en mogelijkheden van de grote meerderheid van de mensen. De samenzweringstheorie brengt dit proces simpelweg tot bloei. Hoewel ze het niet weten, zijn degenen die de stelling van de ‘proxy-oorlog’ promoten – om te beargumenteren of te impliceren dat de decimering van Oekraïne door Rusland op de een of andere manier gerechtvaardigd of progressief is – zelf de basis aan het leggen waarmee de samenzweringstheorie tot het levensbloed van een radicaal linkse politiek wordt verheven.

En dit brengt ons terug bij het stuk in Pravda – want het markeert het punt waarop een analyse in de stijl van een ‘proxy-oorlog’ overgaat in de eigenlijke samenzweringstheorie, het markeert het punt waarop links ‘anti-imperialisme’ overgaat in rechts libertarisme, en het is veelzeggend omdat een dergelijke overgang steeds meer wordt geprojecteerd op een mainstream discours. Veel hiervan kwam weer naar boven tijdens de Syrische revolutie en de strijd tegen Assad. De rebellen waren allemaal fanatieke fundamentalisten, zo luidde de ‘anti-imperialistische’ lijn, ze waren allemaal de ‘proxies’ of ‘gevolmachtigden’ van IS en zijn westerse ‘sponsors’, wat weer betekende dat de enige hoop op een soort ‘seculiere’ stabiliteit en een meer progressieve herordening van de Syrische samenleving van Assad zelf zou komen.

Maar gezien het feit dat de regering van Assad tussen 2011 en 2024 ongeveer 201.000 burgerslachtoffers had gemaakt, terwijl de rebellen die echt gelieerd waren aan IS in dezelfde periode ongeveer 5.000 burgers hadden gedood – was dit een wereldbeeld waar je je steeds moeilijker aan vast kon klampen. En op dat moment begon het ‘anti-imperialisme’ steeds meer over te hellen naar samenzweringstheorieën; om de dictatuur van Assad te blijven beschouwen als het meest progressieve element in de zich ontvouwende burgeroorlog, moesten de misdaden tegen de menselijkheid waarin het staatsregime verwikkeld was, worden goedgepraat met puur kunstmatige en fantastische middelen.

Dus toen er een aanval met chemische wapens werd uitgevoerd op de door rebellen bezette buitenwijk Ghouta van Damascus, waarbij honderden mensen werden gedood met het zenuwgas sarin – hoewel Ghouta op dat moment onder vuur lag van de troepen van Assad, hoewel het regime van Assad had toegegeven chemische wapens te bezitten en de chemicaliën die op de plek van het bloedbad werden ontdekt door laboratoriumtests in verband werden gebracht met de eigen voorraad van het regime – weigerde een aanzienlijk deel van links desondanks de onvermijdelijke, logische conclusie te trekken.

In plaats daarvan trokken prominente linkse figuren (…) zich allemaal terug in de onzinnige fictie van de samenzweringstheorie, waarbij ze de propaganda van het autoritaire regime zelf herhaalden door te verklaren dat de aanvallen een ‘valse vlag’ operatie waren, uitgevoerd door de rebellen om Assad te beschuldigen.

Daarnaast maakten veel van de websites zoals The Greyzone, Consortium News en Mint Press die de geschriften van deze prominenten en anderen publiceerden, deel uit van een groter ecosysteem waarvan de financiers vaak samenkwamen in een duistere synthese van aanhangers van de  samenzweringstheorie, die na 9-11 een grotere aanwezigheid hadden ontwikkeld, en degenen die enige financiële of politieke banden hadden met het Assad regime en zijn sponsors, en die onvermijdelijk de ‘anti-imperialistische’ lijn volgden.

De Association for Investment in Popular Action Committees (AIPAC) bijvoorbeeld – die in de VS geregistreerd staat als een non-profitorganisatie die ‘fiscale sponsoring’ biedt aan verschillende activistische groepen – slaagde erin om tussen 2012-2018 voor ongeveer 165.000 dollar per jaar aan financiering van donoren door te sluizen. Een deel van dit geld werd verspreid in de vorm van subsidies of prijzen aan dezelfde journalisten die zo hard hadden gewerkt om valse vlag samenzweringstheorieën in Syrië te promoten – zo werd er bijvoorbeeld $10.000 toegekend aan Mint Press, $10.000 aan Gareth Porter en $20.000 aan Max Blumenthal.

Wat vooral opvalt in het geval van AIPAC is dat haar voorzitter in deze periode, ene Kamal Obeid, een fervent aanhanger was van de organisatie ‘Architects and Engineers for 9/11 Truth’, die beweert dat de vernietiging van de Twin Towers het resultaat was van een gecontroleerde explosie, terwijl de penningmeester van AIPAC ene Paul Larudee was, die op het Iraanse propagandakanaal Press TV was verschenen en het Assad-regime aankondigde als ‘de legitieme, democratische uitdrukking van het Syrische volk’.

Ook hier is de synergie tussen samenzweringstheorie en ‘anti-imperialisme’ overduidelijk, en op grotere schaal hebben we gezien hoe deze twee methodologische stromingen zich verenigen in een rechtse en libertaire omgekeerde analyse, die tegelijkertijd wordt verpakt als links en anti-establishment. Kijk bijvoorbeeld maar eens hoezeer de retoriek van de ‘linkse’ Russel Brand het geraaskal en gebral van schokkende vent en extreem-rechtse gek Alex Jones nabootst – beide ondersteunen ze het Russische propagandapunt (en bijna altijd een belangrijk aspect van het proxy-oorlogsverhaal) dat de Zelensky-regering in wezen onder de plak zit van neofascisten. Ook framen beiden de onderliggende oorzaken van de oorlog in Oekraïne in termen van een wereldcomplot. Ook bereiken beiden een miljoenenpubliek.

En hier is het goed om in herinnering te roepen dat Russel Brand ooit de straat op ging om aan de zijde van arme Londenaren te marcheren die uit hun huis gezet dreigden te worden, waarbij hij zijn beroemdheid gebruikte om hun benarde situatie onder de aandacht te brengen. Nu spreekt hij vanuit luxe wellness-oorden met het soort griezelige, losgeslagen spiritualiteit dat een Raspoetin zou passen, die lyrisch over het Einde der Dagen spreekt; het zijn niet langer de gewone mensen die vechten tegen ontwikkelingsprojecten en meedogenloze huisbazen die hij in zijn ideeën wil betrekken, maar eerder de acolieten, die hij beschrijft als zijn ‘ontwakende wonderen’, terwijl hij hen de-programmeert en hun ogen opent voor de sinistere schaduw van de ‘globalisten’, die de wereldgebeurtenissen van achter het gordijn vormgeven.

Stalinisme

Om deze trends te begrijpen, moet je eerst een exodus maken naar het verleden, specifiek naar het midden van de twintigste eeuw en de opkomst van het stalinisme. Het stalinisme was een bureaucratische en zelfverslindende macht, die op zombie-achtige wijze was voortgekomen uit het wrak van de revolutie van 1917, de vernietiging van de arbeiders- en boerendemocratie die was leeggebloed onder de impact van buitenlandse invasie, contrarevolutie en burgeroorlog.

Andere grote revoluties zouden dit voorbeeld volgen: de nederlaag van de Duitse revoluties van 1918 en 1923, de arbeidersraden in Noord-Italië, die zouden bezwijken onder de groeiende fascistische beweging van begin jaren twintig, de grote Chinese revolutie van 1925-27 waarbij arbeiders de macht overnamen in de stad Sjanghai, om vervolgens met tienduizenden tegelijk te worden afgeslacht door de Guomindang in samenwerking met het stalinistische leiderschap dat de arbeiders had aangespoord om te ontwapenen en te de-mobiliseren.

Zulke vreselijke nederlagen drukten een stempel op het bewustzijn van een hele generatie radicalen in de westerse wereld. Voor velen was er het onderliggende gevoel dat redding niet van onderaf zou komen en dat de stalinistische dictatuur wel eens de enige kracht zou kunnen zijn die in het gat zou kunnen springen. Met de opkomst van de VS als de imperiale macht bij uitstek na de Tweede Wereldoorlog en de manier waarop ze overal ter wereld intervenieerde, bombardeerde, landen decimeerde en bezette om haar politieke en economische greep uit te breiden, zagen velen in de USSR niet zozeer een concurrerende en moorddadige vorm van imperialisme op zich, maar misschien wel de laatste hoop om tegenwicht te bieden aan de hegemonie van de VS en de vernietiging in te dammen, die de VS over de wereld uitstrooide. Of om hetzelfde te zeggen, dit was een hoop die zelf uit hopeloosheid was geboren.

En het sleurde zijn voorstanders mee in de meest smerige vormen van zelfcontradictie. Niet alleen moesten ze hun vingers in hun oren steken en een vrolijk melodietje fluiten terwijl het stalinistische regime miljoenen mensen afslachtte door middel van grote projecten van etnische zuiveringen en gevangenkampen voor slavenarbeid, maar in 1956 stuurde de Sovjet-Unie – in haar voortdurende strijd om de controle over haar gebrutaliseerde dominium te behouden – tanks om een revolutie te onderdrukken die in Hongarije was uitgebroken. ⁽⁴⁾Natuurlijk was dit slechts het topje van de ijsberg. Je kunt ook verwijzen naar de Oost-Duitse opstand van 1953, de Praagse Lente van 1968, Solidarnosc in Polen in het begin van de jaren tachtig, enzovoort. De revolutie had uit zichzelf ‘sovjets’ voortgebracht – dat wil zeggen hetzelfde soort arbeiders- en studentenraden waar de USSR zelf naar was vernoemd en die voor het eerst waren ontstaan in de context van de Russische revoluties van 1905 en 1917. Vanuit marxistisch oogpunt vertegenwoordigden deze sovjets de allerhoogste vormen van zelfbeschikking van het revolutionaire subject, de arbeidersklasse zelf.

Maar voor degenen die zich zo lang hadden vastgeklampt aan de Stalinistische hersenschim, voor degenen die de verhalen over goelags, slavenarbeid en de Holodomor-hongersnood die Stalin in Oekraïne aanrichtte, hadden afgedaan als louter verzinsels van westerse propaganda (net zoals veel ‘anti-imperialisten’ tegenwoordig berichten over Oeigoerse concentratiekampen in China of de ‘filtratiekampen’ in Poetins Rusland afdoen); Voor deze figuren was een sprong in het absurde zowel methodologisch consequent als absoluut noodzakelijk om de bloedige onderdrukking in Boedapest en andere steden te rechtvaardigen.

En hoe beschreven ze het neerslaan van die revolutie? Simpel. De arbeiders en studenten hadden hun eigen onderdrukking door het Sovjetregime niet aangepakt en dus had er geen echte revolutie plaatsgevonden. De arbeiders en studenten, zie je, waren slechts de… Hoe zou je het kunnen noemen? … de proxies of  gevolmachtigden van een ‘fascistisch reactionair’ complot. In zo’n uitleg zien we weer eens hoe het ‘anti-imperialistische’ perspectief naadloos aansluit bij de samenzweringstheorie – de ‘proxies’ of ‘gevolmachtigden’ zijn gewoon de instrumenten van een geheimzinnige en samenzweerderige list die door de verborgen hand van de Amerikaanse elite wordt uitgevoerd.

En we zien ook de atavistische en binaire aard van de getoonde logica. De Hongaarse arbeiders en studenten verzetten zich tegen de macht van de Sovjet-Unie, het Amerikaanse imperialisme verzette zich ook tegen diezelfde macht – ergo de arbeiders en de studenten handelden in werkelijkheid namens de VS. Het is een vulgair sofisme waarbij de belangen van degenen die vechten voor hun vrijheden eenvoudigweg worden ondergebracht in de categorie Westers imperialisme. En toch is het een sofisme dat de afgelopen decennia weerklinkt en dat door de theoretici van de ‘proxy-oorlog’ bijna letterlijk wordt herhaald in hun analyse van Oekraïne.

Maar hoe zit het dan met die communisten zoals Peter Fryer, die echt naar Hongarije was gegaan, die de tragische moed van de arbeiders- en studentenrevolutie met eigen ogen had gezien en die weigerde de partijlijn te volgen? Fryer kon niet geloven dat de arbeiders en studenten slechts de slactoffers en proxies van de VS en de NAVO waren, omdat hij in real time had vastgelegd hoe ze hun vrijheden hadden gecultiveerd door middel van collectieve en zelfbewuste vormen van sociale organisatie tegenover de meest dodelijke onderdrukking – “Het was vooral het proletariaat van Hongarije dat vocht tegen de tanks die de revolutionaire orde, die ze al hadden gevestigd in de vorm van arbeidersraden, kwamen vernietigen.

Fryers boek ‘Hungarian Tragedy’ zou verplichte lectuur moeten zijn voor elke radicaal die wil begrijpen hoe mensen directe democratie van onderaf kunnen opbouwen, hoe kostbaar die prestatie is en hoe tragisch het verlies ervan. Maar Fryers pogingen om op aangrijpende wijze het ontstaan van een echte proletarische revolutie te beschrijven, werden door de afzichtelijke, preutse grotesken van het apparaat van de Britse Communistische Partij beantwoord met stomheid, vijandschap en dogma.

Hij werd natuurlijk gebrandmerkt als een verrader van de orthodoxie van de partij, hij werd geëxcommuniceerd uit de citadel en misschien wel, het meest voorspelbare van alles, hij werd ervan beschuldigd een afgezant te zijn van Westerse imperiale belangen. Hoeveel van onze radicaal linksen – die ervoor gekozen hebben om het eenvoudige recht van de Oekraïense massa’s te steunen om zich te verzetten tegen een invasie, bombardementen en moorden – zijn met dezelfde absurde kwast besmeurd?

Je zou er echter op kunnen wijzen dat er een aanzienlijk tijdsverloop is tussen het einde van de Sovjet-Unie in 1991 en wat er nu gebeurt. Rusland is duidelijk een kapitalistisch land – de liquidatie van privé-eigendom in de productiemiddelen, die stalinistische regimes in de hand werkten – is op haar beurt geliquideerd. Zelfs China met zijn uitgesproken ‘communistische’ leiderschap (lees: bloedige autoritaire dictatuur) heeft in de kern een kapitalistische economie, zij het met een hoger niveau van staatspenetratie en -eigendom.

Op het eerste gezicht lijkt het misschien moeilijk te begrijpen waarom een kritiek op het stalinisme en de ter ziele gegane USSR zo’n invloed heeft op onze huidige realiteit, maar meer dan een beschrijving van een bepaalde staat en zijn evolutie en verval, denk ik dat het stalinisme ook iets anders vertegenwoordigt – het vertegenwoordigt de historische logica van wanhoop.

Historische wanhoop

In de afgelopen veertig jaar is de strijd van de arbeidersklasse over de hele linie systematisch ontmanteld en verslagen door een neoliberale agenda waarbij staten en regeringen de-industrialisatie en de meest wrede privatisering van sociale voorzieningen en welzijn mogelijk hebben gemaakt. Veel van de grote bewegingen in de westerse wereld die hiertegen vochten, zoals de mijnwerkersstaking in Engeland, of de Occupy-beweging in de VS, of de ‘indignadas’ in Spanje of de beweging achter Syriza in Griekenland, zijn ofwel met geweld verslagen, verraden of gewoon weggevaagd.

Dit leidt onvermijdelijk tot wanhoop. En de wanhoop die voortkomt uit het gebrek aan vertrouwen in de macht van het volk kan netjes worden geamendeerd door het masochistische verlangen naar een externe kracht die in de bres springt en van bovenaf een of andere vorm van orde oplegt – kom binnen, Assad, Poetin, China. Degenen die vandaag de dag de theorie van de ‘proxy-oorlog’ mobiliseren tegen Oekraïne, zijn zich er niet van bewust, maar ze kanaliseren hetzelfde gevoel van historische wanhoop als hun stalinistische voorgangers deden in 1956, toen ze de mogelijkheid van zelfbeschikking van de Hongaarse bevolking verachtten en bespotten als niet meer dan een façade waarachter de ware macht schuilging, die van het Amerikaanse imperialisme.

De toekomst is nu

En toch, zo somber als de zaken er nu voor staan, is dit niet het hele verhaal. Om nog een laatste keer terug te komen op Oekraïne: meer dan een eeuw geleden leefde er een obscure en onopvallende Oekraïense student met de naam Lev Bronstein. Hij schreef een paar zinnen over het begin van de twintigste eeuw, zinnen die volgens mij heel goed op de onze zouden kunnen worden toegepast:

“Het lijkt alsof de nieuwe eeuw, deze gigantische nieuwkomer, er op het moment van zijn verschijning op uit is om de optimist naar absoluut pessimisme en burgerlijk nirvana te drijven.

– Dood aan Utopia! Dood aan het geloof! Dood aan de liefde! Dood aan de hoop! Dondert de twintigste eeuw in salvo’s van vuur en in het gerommel van geweren.

– Geef je over, zielige dromer. Hier ben ik, je langverwachte twintigste eeuw, je ’toekomst’.

– Nee, antwoordt de onverstoorbare optimist: Jij, jij bent alleen het heden.”

---

Oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op 11 maart 2025, op de site Counterpunch.

Afbeelding: Zelensky en Stoltenberg. CC: President.gov.ua. Beschikbaar op Wikimedia Commons.