Stijgende energieprijzen meer dan symbool van falende transitie

De afgelopen maanden zijn wereldwijd de energieprijzen de hoogte in geschoten. In bepaalde landen leidde dit zelfs tot stroomuitvallen en/of productieonderbrekingen. Er is sprake van instabiliteit op de mondiale energiemarkten, waar een stijgende vraag gepaard gaat met verschillende bronnen van verstoring van het aanbod. De Europese referentieprijs van gas (de inkoopprijs die gasleveranciers betalen) was in oktober zeven keer hoger dan de gasprijs begin dit jaar.⁽¹⁾ “Prijzen voor gas en elektriciteit opnieuw door het dak”, De Tijd, 5 oktober 2021. https://www.tijd.be/ondernemen/milieu-energie/prijzen-voor-gas-en-elektriciteit-opnieuw-door-het-dak/10336650 De elektriciteitsprijzen op de groothandelsmarkten zijn meer dan verdubbeld ten opzichte van het begin van het jaar.⁽²⁾https://selectra.info/energie/actualites/marche/hausse-prix-electricite-2021 Zelfs in vergelijking met de niveaus van vóór de COVID-19-pandemie zijn dit aanzienlijke stijgingen. Ook de olieprijzen zijn het afgelopen jaar sterk gestegen en hebben hun niveau van 2018 ⁽³⁾“Pourquoi les prix de l’énergie flambent-ils?”, Alternatives Economiques, 21 september 2021. https://www.alternatives-economiques.fr/prix-de-lenergie-flambent/00100430 weer bereikt. De meeste analisten voorspellen dat de prijzen in Europa ten minste tot het einde van de winter hoog zullen blijven.

De gevolgen van deze stijging worden gevoeld door sommige energieleveranciers, vooral de kleinere, die afhankelijk zijn van vaste contracten met hun klanten waardoor zij de volledige kosten van hun energieaankopen niet kunnen doorrekenen aan de consument. In Groot-Brittannië zijn sinds augustus al minstens zeven energiebedrijven failliet gegaan. In België is het Waalse bedrijf Energy2Business hetzelfde lot beschoren. Kleinere producenten op een al sterk geconcentreerde Belgische markt worden volkomen weggeconcurreerd.⁽⁴⁾De Belgische markt voor energievoorziening wordt gedomineerd door Engie, gevolgd door Lampiris en Luminis. Zie artikel “Flambée des prix de l’énergie : pas d’embellie avant l’été 2022”, Le Soir, 6 octobre. https://www.lesoir.be/398842/article/2021-10-06/flambee-des-prix-de-lenergie-pas-dembellie-avant-lete-2022 In een poging om desondanks te overleven wordt de klantenservice verminderd, worden premies op vaste contracten verhoogd of worden geen vaste contracten meer aangeboden.

De belangrijkste slachtoffers van de prijsstijging zijn echter de huishoudens die een variabel contract met hun energieleverancier hebben afgesloten. De Commissie voor de Regulering van de Elektriciteit en het Gas (CREG) in België raamt dat een huishouden met een variabel contract voor de periode april 2021 tot maart 2022 en bij een gemiddeld verbruik, 115,82 euro per jaar meer zal moeten betalen voor elektriciteit in vergelijking met het jaar 2019. Voor gas zouden de extra uitgaven 597,92 euro bedragen!⁽⁵⁾Ibid. Hierbij dient te worden opgemerkt dat de gas- en elektriciteitsprijzen niet alleen afhankelijk zijn van de door de leverancier vastgestelde prijs. Daarbij komen nog de netwerkkosten, de BTW en diverse toeslagen of heffingen die door de federale en regionale overheden worden opgelegd. Voor elektriciteit bijvoorbeeld maken de BTW en de toeslagen meer dan een derde uit van de eindfactuur in België.⁽⁶⁾https://www.creg.be/fr/consommateurs/prix-et-tarifs/comment-est-compose-le-prix-de-lenergie De regeringen beschikken dus over een aanzienlijke marge om de door de huishoudens betaalde prijs te beïnvloeden.

De economische gevolgen van de hoge energieprijzen en de bevoorradingsproblemen laten zich daarenboven eveneens voelen in de productieve sectoren, wat potentieel kan bijdragen tot een verdere groeivertraging of tragere heropleving van de kapitalistische economieën. Zo heeft in België bijvoorbeeld de zinksmelter Nyrstar haar productie in Balen al moeten terugschroeven, net als de chemische bedrijven BASF en Yara die hun productie van ammoniak moesten verminderen.⁽⁷⁾“Hoge energieprijzen doen bedrijven haperen”, De Tijd, 13 oktober 2021. https://www.tijd.be/ondernemen/milieu-energie/hoge-energieprijzen-doen-bedrijven-haperen/10338679.html In het Verenigd Koninkrijk besliste het Amerikaanse meststoffenbedrijf CF Industries om haar productie in twee Britse vestigingen volledig stil te leggen, aangezien deze omwille van de hoge energieprijzen niet meer rendabel was.⁽⁸⁾“Britain’s gas market is broken”, The Economist, 21 september 2021. https://www.economist.com/britain/britains-gas-market-is-broken/21804952 De gevolgen hiervan sijpelen door tot in de Britse voedselvoorzieningsketen, met name de vleesproductie.

In sommige Chinese regio’s is de situatie echter nog een stuk dramatischer. Daar valt de stroom soms gedurende verschillende dagen uit, waardoor vele bedrijven niet kunnen produceren.⁽⁹⁾“Les coupures de courant risquent de faire disjoncter l’économie chinoise”, L’Echo, 6 november 2021. https://www.lecho.be/economie-politique/international/asie/les-coupures-de-courant-risquent-de-faire-disjoncter-l-economie-chinoise/10344437.html Om dit in te halen worden arbeiders verplicht – als ze een overlevingsinkomen willen behouden- om overuren en nachtwerk te verrichten wanneer er terug stroom is. De bedrijven die het zich kunnen permitteren gebruiken duurdere generatoren om hun machines te kunnen laten blijven draaien. Zo dragen de energietekorten, samen met andere factoren zoals stijgende grondstoffenprijzen, tekorten aan cruciale onderdelen en transportcontainers, enz. verder bij aan de sterk stijgende productiekosten: deze hebben in China hun hoogste niveau op 25 jaar tijd bereikt.⁽¹⁰⁾Ibid. Gezien de cruciale rol van China in de wereldeconomie is het evident dat indien een dergelijke situatie blijft voortduren, de internationale distributieketens verdere storingen zullen ondervinden, met als gevolg aanbodtekorten en prijsstijgingen tot in Europa en de VS. De inflatie in de Verenigde Staten is in de laatste drie decennia nooit zo snel gestegen als in oktober dit jaar.⁽¹¹⁾“A three-decade high in inflation sows concerns about America’s recovery”, The Economist, 10 november 2021. https://www.economist.com/finance-and-economics/a-three-decade-high-in-inflation-sows-concerns-about-americas-recovery/21806221

Voorbij de oppervlakkige oorzaken

Er worden verschillende oorzaken – lokale en mondiale, tijdelijke of meer blijvende – genoemd om de wereldwijde stijging van de energieprijzen te verklaren. Het economische herstel na de ineenstorting door de pandemie en een bijzonder hete zomer in Azië stimuleren het energieverbruik. Daarenboven stijgt de vraag in Europa omdat de uitgeputte Europese gasreserves (na de recente koude winter en lente in Europa), met de volgende winter in aantocht, weer moeten worden opgebouwd. Tegelijkertijd heeft het Russische Gazprom, dat weliswaar zijn contractuele verplichtingen tegenover Europa nakomt, geen extra gas verkocht.⁽¹²⁾“Natural-gas prices are spiking around the world”, The Economist, septembre 25. https://www.economist.com/finance-and-economics/natural-gas-prices-are-spiking-around-the-world/21804953. Productiestoringen in Rusland, zoals die welke het gevolg zijn van branden in Siberië, verklaren ten dele de lagere uitvoer naar Europa, maar veel analisten wijzen ook op geopolitieke kwesties: Rusland wil naar verluidt de nieuwe Nord Stream-gaspijpleiding, die het via de Oostzee met Duitsland verbindt, versneld in gebruik nemen. Waarschijnlijk spelen aan beide zijden de geopolitieke belangen van de kapitalistische staten een rol. Maar bovenal is het belangrijk op te merken dat deze investeringen in infrastructuur voor fossiele brandstoffen hebben plaatsgevonden in het afgelopen decennium, een periode waarin alom werd gesproken over de noodzaak van een ‘energietransitie’. Door de gastekorten doen Europese, Chinese en Japanse energieleveranciers en –gebruikers meer beroep op vloeibaar aardgas (LNG) en steenkool, waardoor deze prijzen eveneens een recordniveau hebben bereikt. De stijging van de kosten van de emissiequota voor broeikasgassen in Europa zou daarenboven ook bijdragen tot de stijging van de steenkoolprijs. Tot slot was recentelijk de productie van windenergie in Europa relatief laag (door weersomstandigheden met relatief weinig wind).⁽¹³⁾Volgens sommige nieuwe studies zou de opwarming van de aarde ook het potentieel van windenergie doen dalen. De oorzaak zou de afname van het temperatuurverschil tussen de polen en de evenaar zijn. https://www.climatecentral.org/blogs/climate-in-context-global-warmings-potential-impact-on-wind-energy

Deze opsomming van factoren raakt echter niet de kern van de zaak: de “energietransitie”, of beter gezegd het ontbreken van een echte transitie. Zoals Silvia Pastorelli ⁽¹⁴⁾“What’s fuelling Europe’s energy crisis”, Inside Story Aljazeera, video debat: https://www.youtube.com/watch?v=7fsMKLoyQyE, activiste en lid van Greenpeace, terecht opmerkt, is het niet de overgang naar hernieuwbare energiebronnen, maar veeleer de extreme traagheid van deze overgang die de energiecrisis helpt verklaren. De verschillende landen blijven te lang te sterk afhankelijk van fossiele brandstoffen. Om het voorbeeld van België te geven: het aandeel van met gas geproduceerde elektriciteit bedroeg 34% in 2020, wat een stijging betekent ten opzichte van 2019 (29%).⁽¹⁵⁾https://www.comparateur-energie.be/blog/mix-energetique-en-belgique/#mix Het grootste resterende deel werd opgewekt met kernenergie (bijna 40% in 2020). In Europa is de belangrijkste bron van elektriciteit kernenergie (24%), gevolgd door gas (19%), en ook steenkool blijft belangrijk (13%).⁽¹⁶⁾Pourquoi les prix de l’énergie flambent-ils ? », Alternatives Economiques, 21 september 2021. https://www.alternatives-economiques.fr/prix-de-lenergie-flambent/00100430 Grote “ontwikkelingslanden” zoals China en India zijn hoofdzakelijk afhankelijk van steenkool, deze energiebron maakt respectievelijk 57% en 70% van hun energiemix uit.⁽¹⁷⁾Global energy crunch, US burnout, and OPEC’s no 1 call”, Aljazeera, 1 oktober 2021, https://www.aljazeera.com/economy/2021/10/1/global-energy-crunch-us-burnout-and-opecs-no-1-call;

“As coal stocks shrink, India faces growing energy shortage crisis”, Aljazeera, 6 oktober 2021, https://www.aljazeera.com/economy/2021/10/6/as-coal-stocks-shrink-india-faces-escalating-power-crisis De Organisatie van Olie-exporterende Landen (OPEC) schat dat olie tegen 2045 de belangrijkste energiebron ter wereld zal blijven, verantwoordelijk voor 28% van de energieproductie.⁽¹⁸⁾“OPEC says oil will remain number one, despite green energy push”, Aljazeera, 28 september 2021, https://www.aljazeera.com/economy/2021/9/28/opec-says-oil-will-remain-no-1-despite-green-energy-push

Kortom, we zijn nog ver verwijderd van een wereldeconomie waarin hernieuwbare bronnen de energieproductie domineren.

De gebreken van de vrije markt oplappen…

Wat te doen in een dergelijke situatie waarbij een te trage en ontoereikende energietransitie versterkt wordt door bijkomende, tijdelijke of plaatsgebonden effecten, zodat – naast klimaatrampen – (tijdelijke) prijsstijgingen ontstaan die in de eerste plaats de meest precaire sociale lagen en de armste landen treffen?

Sommige politici of economen, zoals Johan Albrecht, “milieueconoom” en lid van de denktank Itinera, wijzen elke overheidsbemoeienis eenvoudigweg af, althans om de sociale gevolgen te verzachten: “In een vrije markt moet je aanvaarden dat de prijzen omhooggaan en records breken”.⁽¹⁹⁾“Hoge energiefactuur verdwijnt niet met cheque”, De Tijd, 4 oktober 2021, https://www.tijd.be/politiek-economie/belgie/federaal/hoge-energiefactuur-verdwijnt-niet-met-cheque/10336518.html Het is op zijn zachtst gezegd intellectueel oneerlijk om nog altijd van een “vrije markt” te spreken wanneer massaal subsidies werden en nog steeds worden gegeven, niet alleen om zogenaamd “groene investeringen” te stimuleren, maar ook voor de bouw van nieuwe gascentrales in de context van de geleidelijke afschaffing van kernenergie. Of zelfs aan de traditionele en vervuilende fossiele energieproductie uit steenkool zoals in Polen. Een dergelijke ideologische visie dient alleen om de onmiddellijke belangen van de aandeelhouders en het grootkapitaal te verdedigen, waarbij elke herverdeling ten gunste van de arbeidersklasse als “te duur” of “inefficiënt” wordt verworpen.

De meeste markt-ideologische denkers proberen ons een te trage energietransitie (die geen oplossing kan bieden voor de klimaatproblemen) te doen aanvaarden. Het tijdschrift The Economist geeft een concreet voorbeeld van een probleem dat zich in het Verenigd Koninkrijk voordoet in hun pogingen om tot een energietransitie te komen: door zijn kolengestookte elektriciteitscentrales te vervangen door windenergie is Groot-Brittannië steeds afhankelijker geworden van duur geïmporteerd aardgas.⁽²⁰⁾“Britain’s gas market is broken”, The Economist, september 25 2021, https://www.economist.com/britain/britains-gas-market-is-broken/21804952 De liberale ideologie belet de auteurs van dit artikel om fundamentele oplossingen naar voor te schuiven en leidt enkel tot het vaststellen van het dilemma waarmee Groot-Brittannië vandaag, in de context van stijgende energieprijzen en tekorten, volgens hen zou worden geconfronteerd: “Nu, in de aanloop naar de klimaatconferentie Cop26 in Glasgow in november, moet Groot-Brittannië kiezen tussen het laten instorten van zijn energiemarkt of het geven van enorme subsidies voor fossiele brandstoffen”.⁽²¹⁾Er zijn heel wat formuleringen, vaak subtieler, die min of meer hetzelfde idee uitdrukken. In het door Aljazeera georganiseerde debat “What’s fuelling Europe’s energy crisis?” wijst de econome Cornelia Meyer er bijvoorbeeld op dat we te maken hebben met een ecologische crisis, maar ook met een sociale crisis. Daarom moet ervoor worden gezorgd dat tijdens de overgang voldoende energie uit “relatief schone fossiele bronnen” (zonder te specificeren welke) geleverd blijft worden zodat mensen met een laag inkomen niet zouden worden gedwongen te kiezen tussen verwarming of eten. Zij schijnt hierbij te vergeten dat er in feite al tientallen of honderden miljoenen mensen op aarde zijn die in dergelijke armoede leven, of erger.

De meeste voorstellen lijken echter in de richting te gaan van overheidsinterventie om tegenwicht te bieden aan de “tekortkomingen van de markt”. In het kader van de prijsstijgingen zijn in België verschillende voorstellen op tafel gelegd.⁽²²⁾Deze voorstellen en de kritiek van de CREG worden besproken in het artikel “Flambée des prix de l’énergie : pas d’embellie avant l’été 2022”, Le Soir, 6 oktober, https://www.lesoir.be/398842/article/2021-10-06/flambee-des-prix-de-lenergie-pas-dembellie-avant-lete-2022. De MR pleit voor een ‘cliquetsysteem’ waarbij energiebelastingen en accijnzen in tegengestelde richting van prijsbewegingen kunnen worden aangepast. De PS wil de btw-inkomsten, die automatisch stijgen door de stijgende energieprijzen, gebruiken om elk huishouden een cheque van 100 euro te geven, zowel voor de armere als de meer begoede gezinnen. De PVDA pleit voor een verlaging van de BTW op energieproducten van 21% naar 6%. Ecolo en Groen zijn voorstander van een verlenging van het tijdelijk sociaal tarief n.a.v. Corona voor gas- en elektriciteitsprijzen. Dit heeft het mogelijk gemaakt een systeem van verlaagde energietarieven uit te breiden tot meer mensen met een laag inkomen (in de praktijk een verdubbeling van het aantal begunstigden). Intussen heeft de Vivaldi regering een verlenging van de uitbreiding van het sociaal energietarief tot het eerste kwartaal van 2022 goedgekeurd. Ook werd besloten alle federale heffingen op energie te vervangen door een accijns. Hierdoor zouden aanpassingen –als tegenmaatregel voor stijgende prijzen- gemakkelijker worden.

Elders in Europa zijn andere maatregelen genomen. Zo heeft de Franse regering bijvoorbeeld besloten de gasprijzen tot april te bevriezen. Dit zal echter eerder een afvlakking van het tarief inhouden dan een netto verlaging van de rekening.⁽²³⁾“Le bouclier tarifaire repond-il à la crise énergétique?”, Alternatives Economiques, 6 oktober 2021, https://www.alternatives-economiques.fr/bouclier-tarifaire-repond-a-crise-energetique/00100686 Als de prijzen na de winter dalen, wat de beleidsmakers verwachten, zal het tarief immers ongewijzigd blijven in plaats van te dalen. In Spanje werd besloten de BTW te verlagen van 21% tot 10% en de belasting op energieproductie af te schaffen.⁽²⁴⁾“La facture d’électricité explose en Espagne”, Alternatives Economiques, 23 september 2021, https://www.alternatives-economiques.fr/andreu-misse/facture-delectricite-explose-espagne/00100370 Bovendien heeft de regering van de sociaaldemocraat Pedro Sanchez, een coalitie waarin ook de “radicalere” linkse partij Podemos zit, besloten om ongeveer 2,6 miljard euro aan ‘windfall profits’ (tijdelijke uitzonderlijk hoge winsten) van energiebedrijven – vooral waterkrachtcentrales en kerncentrales – door te sluizen naar de consument.⁽²⁵⁾ “Spain cuts soaring energy prices with emergency measures”, The Guardian, 14 september 2021, https://www.theguardian.com/world/2021/sep/14/spain-cuts-soaring-energy-prices-with-emergency-measures De betrokken ondernemingen hebben dit initiatief snel veroordeeld als “contraproductief voor de marktefficiëntie”.⁽²⁶⁾Ze overwegen een rechtszaak aan te spannen om deze maatregel te niet te doen. “Nuclear power companies threaten to shut down plants if Spanish government takes action on soaring bills”, El País, september 15 2021, https://english.elpais.com/economy-and-business/2021-09-15/nuclear-power-companies-threaten-to-shut-down-plants-if-spanish-government-takes-action-on-soaring-bills.html;

https://english.elpais.com/economy-and-business/2021-09-15/nuclear-power-companies-threaten-to-shut-down-plants-if-spanish-government-takes-action-on-soaring-bills.html In België is de regering tot nu toe braver geweest. Minister van Energie Tinne Van der Straeten (Groen) heeft de CREG gevraagd “de mogelijkheid te bestuderen” om de belasting op “eventuele overwinsten” van offshore windparken en kerncentrales te verhogen.⁽²⁷⁾“Les producteurs de l’électricité, grands gagnants de la hausse des prix?”, L’Echo, 6 oktober 2021, https://www.lecho.be/entreprises/energie/les-producteurs-d-electricite-grands-gagnants-de-la-hausse-des-prix/10337023.html Het valt nog te bezien wat hier in de praktijk van terecht komt.

…is verre van voldoende

Kortom, het is duidelijk dat bovenvermelde maatregelen geen oplossing kunnen bieden voor het hierboven vermelde echte probleem, namelijk het ontbreken van een echte “energietransitie” in het kader van het tegenhouden van de klimaatopwarming.

Bijkomend is het absoluut noodzakelijk om de ecologische strijd te koppelen aan een sociale en democratische strijd die het markteconomisch denken in vraag durft te stellen. Ondanks haar terechte kritiek op de veel te trage energietransitie, ziet Silvia Pastorelli de “oplossingen” voor de klimaatproblemen duidelijk binnen de bestaande markteconomie. Volgens haar gaat de Europese Green Deal “in de goede richting”, maar is deze verre van toereikend gezien de urgentie van de klimaatcrisis. Om de overgang niet nog langer te vertragen, moeten we volgens haar “investeringen in een andere richting verplaatsen”. “We moeten een sterk signaal afgeven [aan de markt] dat de subsidies voor fossiele brandstoffen zeer snel moeten worden afgeschaft” en “dat geld moet worden geïnvesteerd in hernieuwbare energie, opslag, batterijen, interconnecties, enzovoort”. Het is dus “de markt” die moet worden aangespoord door haar het “krachtige signaal” te geven dat de overgang inderdaad urgent is. Terwijl het net door de werking van de markt is dat de energietransitie niet alleen veel te traag verloopt, maar ook zeer schadelijke sociale effecten heeft (stijgende energieprijzen die vooral de laagste inkomensgroepen treffen, banenverlies zonder garantie op nieuwe tewerkstelling, het verdere afremmen van economische ontwikkeling in de derde wereld, enz.).

Bovendien zijn veel van de “groene maatregelen” die in het kader van de “overgang” worden genomen, zelf duidelijk asociaal. Zo is de afschaffing van het speciale stookolietarief als subsidie voor fossiele brandstoffen, zonder compensatie, een brute aanslag op de inkomens van huishoudens die nog met stookolie verwarmen (en die vaak tot de armste lagen van de bevolking behoren). Of nog: in grote steden worden lage-emissiezones ingevoerd waar oudere auto’s – die als vervuilender worden beschouwd – worden geweerd, terwijl Porsches en Range Rovers (en andere 4×4’s) ongehinderd toegelaten worden. Wie kan het zich veroorloven een Tesla te kopen, de technische “oplossing” voor vervuilingsproblemen?

Even problematisch is dat de markteconomie productie- en consumptiepatronen vertoont die in tegenstrijd zijn met de ecologische transitie: de wegwerpmaatschappij; overconsumptie van op zich nuttige waren zoals smartphones, auto’s (inclusief elektrische), enz.; productie van nutteloze en zelfs schadelijke goederen en diensten zoals marketing, wapens, enz. Daarom moeten we niet alleen nadenken over hoe we produceren, maar ook over hoeveel we produceren en voor welke doeleinden.

De transitie zal revolutionair zijn, of zal niet zijn

De markteconomie en de voorgestelde “oplossingen” voor de milieuproblemen binnen dit kader creëren en verergeren de divergentie tussen economische, sociale en ecologische doelstellingen.

Om dit tegen te gaan is het nodig om ecologische maatregelen te koppelen aan een sociale herverdeling ten gunste van de arbeidersklasse, voornamelijk de armste lagen.

Een dynamiek van permanente groei van productie en consumptie is inherent aan de kapitalistische productiewijze en in tegenstrijd met de sociale en ecologische noden. Daarom moeten we verder durven gaan: de enige manier om echte vooruitgang in termen van ecologische strijd en sociale rechtvaardigheid te combineren, is het niet laten afhangen van elke “energetische”/”ecologische” transitie van marktmechanismen en dus van private winstdoelstellingen.

Het alternatief is een collectieve en democratische toe-eigening van de beslissingen over de te bevredigen behoeften en over de middelen en methoden om daaraan te voldoen. In het bijzonder is een socialisering van energie – met collectief beheer op het niveau van zowel productie als distributie – een noodzakelijke voorwaarde voor een echte sociale en ecologische energietransitie.