De enorme escalatie van het conflict in en rond Oekraïne illustreert dat we leven in een wereld waarin verschillende imperialistische machten strijden om geopolitieke invloed. Daarbij nemen ze grote risico’s en zijn bereid om talloze mensen naar de slachtbank te leiden.
Sinds 1945 is het imperialisme van de Verenigde Staten in een groot deel van de wereld de dominante macht. Na de ineenstorting van de staats-kapitalistische, bureaucratische dictaturen van het Oostblok kon de VS zijn externe invloed nog verder uitbreiden. Relatief hebben de VS aan economisch gewicht verloren, maar ze bezitten nog steeds de grootste financiële macht en kunnen met de dollar de dominante wereldvaluta controleren. Zo kan de VS in zijn eigen valuta leningen aangaan, decennialang tekorten aanhouden en een gigantisch wapenarsenaal handhaven.
De VS heeft zijn militaire macht, die veruit de sterkste ter wereld is, zelfs nog verder uit kunnen breiden. Zijn Europese rivalen zijn er niet in geslaagd zich te ontworstelen aan de Amerikaanse hegemonie. Tegelijkertijd nemen de economische en sociale tegenstellingen in de VS en Europa toe, hetgeen verband houdt met groeiende interne spanningen. De machthebbers zijn niet langer in staat om de mensen een samenhangend of geloofwaardig sociaal project voor te houden. De machthebbers opereren op de tast, of het nu gaat om de groeiende klimaat-catastrofe, de pandemie, de verscherping van de economische crisis, sociale schokken of politieke omwentelingen. Ze hanteren een verwoestende logica van ‘iedereen voor zich’ en ‘redden wie zich redden kan’.
De omvorming van de bureaucratische dictaturen tot kapitalistische staten en de daarmee gepaard gaande kapitalistische penetratie heeft geleid tot het ontstaan van een steeds agressiever Russisch en Chinees imperialisme. Deze twee imperialistische machten wedijveren met de oude imperialistische machten, de VS en Europa, om invloedssferen, met name in Oost-Europa, het Midden-Oosten en regio’s in Azië (met inbegrip van Hong Kong en de Zuid-Chinese Zee) en Afrika (zoals in Ethiopië).
Het Russische imperialisme gebruikt hiertoe een vernieuwende militaire macht en zijn energiebronnen. Zo breidt het zijn invloedssferen in het Midden-Oosten uit. Daarom werden er talloze mensen in Syrië afgeslacht door Russische bombardementen. Nu wil de Russische oligarchie ook het verloren terrein in Oost-Europa terugwinnen. Poetin verklaarde dit openlijk in zijn toespraak van 21 februari 2022. In een anticommunistische afrekening met Lenin’s opvattingen over het zelfbeschikkingsrecht van naties, ontzegt Poetin Oekraïne eenvoudigweg het recht om te bestaan. Hij ontkent de Oekraïense nationale beweging die reeds lang voor de Russische revolutie was ontstaan.
Om de omvang van het conflict in Oekraïne te begrijpen, moet een traumatische historische gebeurtenis worden vermeld. In de loop van het Eerste Vijfjarenplan en de gedwongen collectivisering van de landbouw ontstond in 1932-33 een verschrikkelijke hongersnood in Oekraïne en in de Koeban-regio in de noordelijke Kaukasus. Ongeveer 3,5 miljoen mensen werden het slachtoffer van de zogeheten ‘Holodomor’. Door middel van het in beslag nemen van voedsel verergerde de Stalin-dictatuur doelbewust de hongersnood om zo de boerenstand en de Oekraïense nationale beweging te verzwakken. In Oekraïne wordt de Holodomor als een genocide beschouwd, in Rusland wordt erover gezwegen. Al in 1931 stierven in Kazachstan ongeveer 1,4 miljoen mensen de hongerdood als gevolg van pogingen om nomadische bevolkingsgroepen te dwingen om zich in vaste verblijfplaatsen te vestigen en de landbouw te collectiviseren. Dat was op een totale bevolking van minder dan 4 miljoen.
Als Poetin zich nu bewust in de traditie van het tsaristische rijk en de stalinistische kolonisatie van de buurlanden plaatst, dan is dat een onmiskenbare boodschap. Hij zoekt een historische rechtvaardiging voor de imperiale belangen van zijn oligarchie.
Het Chinese imperialisme wordt economisch en financieel steeds sterker en is nu zelfs in staat om wereldwijd investeringen te doen. Vroeg of laat zal de Chinese (staats-)kapitalistische klasse geconfronteerd worden met de vraag hoe ze haar investeringen elders in de wereld, bijvoorbeeld in Azië en Afrika, kan verdedigen, hetzij tegen het verzet van de plaatselijke bevolking, hetzij tegen imperialistische rivalen.
Nu al laten de Chinese ondernemingen overal ter wereld zien hoe ze in staat zijn hun uitbuitingsmechanismen te verfijnen en hun belangen zelfs met geweld te doen gelden. Zij die elders investeren zijn immers altijd op zoek naar stabiele omstandigheden en gehoorzame werknemers.
De Verenigde Staten zullen op hun beurt alles in het werk stellen om het opkomende Chinese imperialisme kort te houden. Deze tegenstelling zal nog scherper worden als gevolg van de langdurige stagnatie van de kapitalistische wereldeconomie en de breuken in het ecologische systeem als gevolg van de opwarming van de aarde. De komende jaren zullen vormgegeven worden door de klimaat-catastrofe en de verscherping van de imperialistische conflicten tussen het opkomende China en het Noord-Atlantische blok onder leiding van de VS. De huidige golf van herbewapening is een uiting van deze conflictsituatie. In deze situatie zijn het Russische en het Chinese imperialisme, ondanks hun onderlinge rivaliteit, in zekere zin strategisch naar elkaar toegegroeid.
Alle imperialismen onderdrukken mensen die in opstand willen komen tegen overheersing of gewoon hun leven willen leiden. De Russische oligarchen schoten stakende arbeiders dood in Kazachstan, met de welwillende medewerking van machthebbers in het ‘Westen’ en in China. De regering in Peking volgt met haar systematische verdrukking van de Oeigoerse bevolking dezelfde destructieve logica als de staat Israël met de systematische wurging van de Palestijnse bevolking.
Het Turkse regime van Erdogan valt, met medeplichtigheid van de Amerikaanse, Russische en Europese regeringen, de bevolking van Noord-Syrië dagelijks aan om zodoende hun sociale zelfverdediging en het alternatief dat ze vormen te vernietigen. De Russische luchtmacht heeft jarenlang Syrië gebombardeerd. De Egyptische dictator Sissi laat de activisten van de Tahrir-opstand martelen en ontvangt erkenning van de regeringen in Europa.
De fascist Bolsonaro laat de pandemie door Brazilië razen en verwijdert zo het ‘dorre hout’. Bedrijven uit Europa, de VS, Rusland en China blijven ondertussen, met steun van hun regeringen, goede zaken doen met zijn kliek. De imperialistische staten gaan ook op een zeer banale criminele manier te werk en bouwen privélegers op voor hun oorlogen. De oligarchen in Moskou laten de Wagner Group moorden in Syrië en Afrika. De Academi-groep (voorheen Blackwater) treedt namens het Pentagon in Irak en Afghanistan op als huurmoordenaars.
Imperialisme en geopolitiek
Alle imperialistische staten en blokken zijn oorlogszuchtig, maar niet altijd in dezelfde mate. Overal heerst het kapitaal en kapitaal moet altijd uitbreiden. De zwakkere rivalen zijn niet automatisch vreedzamer. Dat is in het verleden vaak genoeg gebleken. De Oekraïense oligarchen, hun politieke vertegenwoordigers en de overwegend nationalistische partijen in Oekraïne kunnen evenmin een referentiepunt zijn voor emancipatorische bewegingen. Op hun eigen manier drijven de Oekraïense machthebbers het conflict verder op. Net als hun reactionaire tegenstanders in de zelfbenoemde ‘volksrepublieken’ Donetsk en Lugansk, hebben ze de in 2014 en 2015 gesloten staakt-het-vuren akkoorden van Minsk geschonden. De Oekraïense elites lieten gewapende fascistische bendes het land binnen. In de wetenschap dat ze daarmee de spanningen opvoerden, bewapenden ze zich verder en probeerden ze de regeringen van de VS en Europa en de NAVO voor hun karretje te spannen. De oligarchen zien Oekraïne in de eerste plaats als een reservoir van goedkope arbeidskrachten voor de productie van ijzer, staal en landbouwproducten.
De oorlogszuchtige agressie van de Russische overheersers tegen het volk van Oekraïne kan door niets worden gerechtvaardigd, evenmin als de voorafgaande en de nog steeds voortdurende uitbreiding van de NAVO in Oost-Europa kan worden aanvaard. En wie de reactionaire en antisemitische leiders van de zelfbenoemde ‘Volksrepublieken’ als bondgenoten ziet, kiest de kant van de oorlogsdrijvers. Wie de agressie van de Russische staat tegen het volk van Oekraïne bagatelliseert of erger nog rechtvaardigt, keert zich tegen fundamentele socialistische en emancipatoire principes en laat het beginsel van universeel verzet tegen alle onderdrukking varen.
Als delen van de vredesbeweging en links nu menen dat ze zogenaamde ‘gerechtvaardigde Russische veiligheidsbelangen’ moeten verdedigen tegen de VS en de NAVO, kiezen ze uiteindelijk de kant van een imperialistisch blok. Als Groenen en sociaal-democraten menen de westerse democratie te moeten verdedigen tegen oosters despotisme en daarom de bewapening van het ‘Westen’ tolereren of zelfs bevorderen, sluiten ze zich aan bij het NAVO-oorlogsfront. Individuele linkse politici stellen dat Rusland ‘defensief’ optreedt. In hun geopolitieke verwarring praten ze zelfs de daden van de slager Assad goed. Waarom stellen deze mensen de veiligheidsbelangen van de Russische staat boven de belangen van het Oekraïense volk? Waarom zouden Russische staatsbelangen zwaarden wegen dan Oekraïense nationale en sociale zelfbeschikking en zelfs zwaarder dan fysieke veiligheid? Geopolitiek denken in termen van vijandige kampen staat haaks op elk emancipatoir perspectief.
Delen van links zeggen dat de diplomatie meer tijd moet krijgen. Maar ze miskennen daarmee de fundamentele en door belangen ingegeven tegenstrijdigheden. Het akkoord van Minsk, dat in 2014 de verdeling van belangen in Oekraïne regelde, is dood. Noch het Russische, noch het NAVO-imperialisme hangen het aan of willen het nieuw leven inblazen. De onderdanige aanbidding van de diplomatie van de heersers is slechts een zachtere vorm van geopolitiek en even perspectiefloos. Wie geopolitiek redeneert en partij kiest hetzij voor de Westerse democratieën, hetzij voor de Russische veiligheidsbelangen, kiest de kant van heersers die op hun verschillende manieren de werkende bevolking uitbuiten, vrouwen discrimineren, minderheden onderdrukken (of zelfs uitsluiten van de samenleving), en met militaire middelen hun belangen afdwingen.
Bouwen aan een wereld van verzet
Voor socialisten en de arbeidersbeweging is de huidige situatie een gigantische uitdaging. Binnen enkele decennia zullen de breuken in het eco- en klimaatsysteem de levensomstandigheden van een groot deel van de bevolking ingrijpend veranderen. Veel mensen zullen gedwongen zijn hun huis te verlaten.
Parallel hieraan ontstaat een ander gevaar. Meer dan een eeuw na 1914-1918 steekt het spookbeeld van een grote oorlog tussen imperialistische mogendheden opnieuw de kop op – een oorlog over de verdeling van de wereld tussen kapitalisten die markten, investeringsgebieden, goedkope grondstoffen en, uiteraard, goedkope arbeidskrachten zoeken. Deze verscherping van tegenstellingen is des te bedreigender tegen de achtergrond van een ongekende milieu-catastrofe, een mondiale gezondheidscrisis en hernieuwde ongebreidelde honger in de wereld.
We hebben een nieuw ‘internationalisme van onderop’ nodig. Hoe kunnen we erin slagen het werkende volk, de ‘proletariërs aller landen’, te verenigen tegen uitbuiting, tegen onderdrukking, tegen militarisme en oorlog, tegen de vernietiging van de planeet? Hoe kunnen we de bewegingen voor democratische en sociale rechten, voor het recht op een goed en waardig leven verenigen?
We moeten een globale visie van strijd tegen alle imperialistische staten en blokken ontwikkelen. Solidariteit met alle slachtoffers moet op de eerste plaats komen. Dat is een onmisbare voorwaarde om door middel van een wereldwijd revolutionair proces de dagelijkse sociale en ecologische catastrofe, veroorzaakt door de kapitalistische productiewijze en overheersing, te beëindigen.
Voor eco-socialisten kan dit alleen maar betekenen: noch Moskou, noch Washington, noch Peking, noch Brussel, Parijs, Londen en Berlijn. Solidariteit met de strijdende volkeren overal ter wereld: dat is de richtlijn van ‘anti-imperialisme van onderop’. Binnen dit kader moet het Oekraïense volk uiteraard het recht hebben om over zichzelf, zijn politiek stelsel en zijn samenleving te beslissen.
Deze richtlijn is niet gemakkelijk vast te houden, vooral niet in tijden van conflict en in conflictgebieden. In deze situaties en gebieden bestaat de verleiding om de ‘hoofdvijand’ te onderscheiden van de ‘nevenvijand’ of om zelfs te denken dat de vijand van mijn vijand misschien toch een bondgenoot kan zijn – althans in tactisch opzicht.
In sommige Afrikaanse landen vinden sommigen vanwege hun gerechtvaardigde haat tegen het Franse imperialisme Rusland een legitieme partner. In Oekraïne ziet een groot deel, of zelfs de meerderheid, van de bevolking zich door de dreigementen van het Poetin-regime kennelijk genoodzaakt om lid te worden van de NAVO, iets wat ze in 2014 nog niet wilde.
De verderfelijke logica van de hoofdvijand leidt al snel tot het door de vingers zien van misdaden begaan door de secundaire vijand. Dit betekent uiteindelijk niets anders dan kiezen voor het ene imperialistische blok tegen het andere. Dit leidt ertoe dat men de strijd van de ene bevolkingsgroep steunt, maar de strijd van de andere als ‘reactionair’ wegzet. Dit heeft niets te maken met anti-imperialisme, maar komt voort uit geopolitieke blikvernauwing.
We moeten snel een radicale anti-oorlogsbeweging opbouwen die zich in gelijke mate verzet tegen de oorlogsdrijvers in ons eigen land en tegen alle imperialistische mogendheden. Laten we solidair zijn met het socialistische en democratische verzet in Rusland en Oekraïne. Laten we hun stemmen versterken. Laten we gemeenschappelijke perspectieven bespreken met de pacifistische, ecologische en socialistische bewegingen in Oekraïne en Rusland. We moeten de terugtrekking eisen van de Russische troepen uit Oekraïne en van NAVO-troepen uit Oost-Europa. Vanuit een eco-socialistisch perspectief zou de Nord Stream 2 gaspijpleiding moeten worden stilgelegd en is een ecologisch herstructureringsprogramma van het energiesysteem noodzakelijk. En natuurlijk moet worden voorkomen dat Russisch gas wordt vervangen door Amerikaans gas dat gewonnen wordt door middel van fracking.
Niet een beroep op de geopolitiek en de diplomatie van de machthebbers, maar een transnationale alliantie van democratische, solidaire, ecologische en socialistische bewegingen moet op de agenda staan.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op sozialismus.ch. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.
