Chega, de extreemrechtse partij onder leiding van ex-TV voetbalpresentator Andre Ventura, was de grote winnaar met een stijging van het aantal stemmen met meer dan tien procentpunten en een verviervoudiging van het aantal zetels tot 48. De partij doet nu mee als derde grote partij, ver voor de rest van het deelnemersveld. De grootste verliezer is de Socialistische Partij (PS), die de laatste twee regeringen leidde; ze verloor 13 procent van haar stemmen en 43 zetels. Aan de andere kant is de Democratische Alliantie (AD), de grootste oppositiepartij in het parlement, slechts twee procentpunten gestegen, met slechts twee zetels meer, vooral door de opkomst van Chega, de grootste centrumrechtse alliantie. Zelfs dit kleine voordeel kan nog veranderen zodra de overzeese stemmen zijn geteld. Het pro-ondernemers, neoliberale Liberaal Initiatief (IL) behield zijn 8 zetels.

Links van de PS verdrievoudigde de pro-Europese Groene partij Livre (Vrij) bijna haar stemmen en ging van één naar vier zetels. Het radicaal linkse Bloco Esquerda behield precies haar laatste score en behoudt haar 5 parlementsleden. De Communistische Partij (PCP) verloor echter een procentpunt en twee zetels.

Regering

Kort na de eerste prognoses, toen het voordeel van de AD groter was, accepteerde de PS-vertegenwoordiger dat de AD de nieuwe regering zou vormen en zij in de oppositie zouden gaan. De marge is flinterdun, hoewel de vorige regeringspartij duidelijk de meeste steun heeft verloren. Het is waarschijnlijk dat de president de AD zal vragen om te proberen een regering te vormen.

Luis Montenegro (AD) heeft een regeringscoalitie met Chega uitgesloten, ook al zijn er daarvoor voldoende zetels. Hij heeft gezegd ‘nee betekent nee’ en heeft de standpunten van Ventura als ‘xenofoob, racistisch, populistisch en overdreven demagogisch’ bestempeld. Waarschijnlijk zou de neoliberale IL zich aansluiten bij een AD-regering, maar met hun zetels komt de AD niet aan de vereiste 116 zetels. Veel hangt af van de vraag of de PS vasthoudt aan haar vroege standpunt, dat al in de campagne werd verkondigd, dat ze de vorming van een AD-minderheidsregering zou toestaan. In dat geval zouden onthoudingen van de PS betekenen dat de AD geen stemmen van Chega nodig heeft om een regering te vormen. Gezien de uiteindelijke cijfers zou de PS een aantal politieke concessies of rode lijnen kunnen eisen van een AD-regering en misschien op nieuwe verkiezingen kunnen wachten. Zeker als de PS niet inschikkelijk zou zijn, zou de AD haar standpunt over een alliantie met Chega kunnen veranderen.

Rechts

Chega, met een vijfde van de zetels, heeft nu een substantiële politieke en materiële basis voor verdere groei. Ventura heeft consequent gezegd dat hij een regering wil vormen met de AD. Anders dan in Italië was er vóór de verkiezingen geen coalitie tussen zijn partij en de AD. Ventura verklaart herhaaldelijk dat hij niet neofascistisch of extreemrechts is. Hij was oorspronkelijk een activist in de PSD, de belangrijkste partij van de AD. Zijn belangrijkste campagneleus was ‘Portugal schoonmaken‘. Hij ging tekeer tegen de kaste van twee partijen die Portugal al 50 jaar regeert sinds het einde van de dictatuur.

De regering-Costa viel vanwege de corruptie in zijn leidersgroep. Het is al vele jaren aan de orde van de dag. Ik herinner me dat ik op tennisvakantie ging in de Algarve en ontdekte dat de enorme ontwikkeling van hotel- en golfcomplexen daar gepaard ging met steekpenningen en smeergeld voor politici. Een campagne gericht op het uitbannen van de corrupte kaste is dus effectief gebleken.

Ventura schetste een hele reeks nieuwe wetten en acties om corruptie uit te roeien ‒ inbeslagname van bezittingen en het definiëren van een nieuw misdrijf: illegale verrijking. AD slaagde er niet in om munt te slaan uit het falen van de PS-regering om iets te doen aan de lage lonen, de afnemende gezondheidszorg en de torenhoge huizenprijzen omdat ze werd gezien als medebeheerder van een corrupt systeem. De vorige rechtse regering had een hard bezuinigingsbeleid gevoerd. Chega lijkt stemmen te hebben gewonnen van zowel de AD als de PS.

Het andere onderdeel van Ventura’s sanering is zijn racistische offensief tegen immigranten en de Roma-gemeenschap. Hij stelt voor om immigratie te beperken en illegaal verblijf een misdaad te maken. In de afgelopen decennia is Portugal veranderd van een land met netto-emigratie in netto-immigratie. Ongeveer 13 procent van de bevolking heeft een migrantenachtergrond. 70 procent van de bevolking identificeert zich als wit.

Chega verdedigt ook wat zij het traditionele gezin noemt en valt vrouwen- en LHBTQ+ rechten aan.

Als je die realiteit combineert met de problemen van ongelijkheid en bezuinigingen en de inadequate reactie van regeringen om die problemen aan te pakken, dan begrijp je hoe Chega migranten de schuld kan geven van de crisis in de kosten van levensonderhoud of het gebrek aan huisvesting. Chega’s grote opmars vond plaats onder de tweede PS-regering, die een aantal van de progressieve beleidsmaatregelen die ze tijdens haar eerste regering invoerde ‒ toen de radicaal linkse partijen, de Bloco en de PCP, de vorming van de regering mogelijk hadden gemaakt op voorwaarde dat ze een dergelijk programma zou uitvoeren ‒ niet heeft voortgezet,.

Nu uitgesloten worden van de regering kan de voorwaarden scheppen voor Chega om verder te groeien. Een AD-regering die van de PS mag regeren zou een verdere bevestiging zijn van haar bewering dat het tweepartijenstelsel een opzet is tegen het volk. Als er een meer formele programmatische overeenkomst zou zijn, zou dat een nog grotere opening kunnen creëren. De AD wil misschien nog steeds steun van Chega om wetgeving aan te nemen als de PS tegen specifieke wetten is. Ventura heeft gezegd dat er contacten zijn met PSD’ers en een tactiek zal zijn om de druk op hun parlementsleden op te voeren zodat ze meer openstaan voor een overeenkomst met Chega. We zien dat scenario van extreemrechtse partijen die mainstream rechtse partijen naar extremere standpunten trekken of werken aan het creëren van interne verdeeldheid ook elders in Europa.

Chega heeft belangrijke financiële steun. Tijdens de campagne onthulde het Burgerfront hoe het meer vertrouwde op naamloze particuliere geldschieters dan op de officiële staatsfondsen voor politieke partijen. De opkomst van Chega maakt deel uit van de algemene opkomst van extreemrechts of neofascisten in Europa en wereldwijd. Dit ‘sluipende fascisme’ trekt ook de mainstream rechtse partijen naar een extremer beleid. Leiders van Vox, de neofascisten in de Spaanse staat en andere extreemrechtse leiders in Europa sturen nu al hun felicitaties naar Ventura.

Bloco

De Bloco-campagne richtte zich op het voorstellen van radicale maatregelen op het gebied van lonen, gezondheid en huisvesting, het verdedigen van migranten, vrouwen en LHBTQ+-rechten en het oproepen tot solidariteit met Palestina. In tegenstelling tot de PCP is de partij erin geslaagd haar electorale steun en vijf zetels te behouden. De partij heeft ook campagne gevoerd om de opkomst van Chega en een rechtse regering tegen te houden door een nieuwe linkse overeenkomst voor te stellen, vergelijkbaar met die tijdens de eerste regering-Costa, waarin ze beperkte externe steun zou geven zonder ministerposten te bezetten. Het is duidelijk dat die optie van tafel is, omdat het niet gelukt is om de steun te vergroten en de PS een nederlaag heeft geleden. In dat opzicht is links als geheel teruggedrongen in deze verkiezingen.

In haar eerste reactie op de resultaten zei Bloco-leider Joana Mortágua, die in Setúbal werd herkozen, dat ze ‘een verschuiving naar rechts bevestigen’, als gevolg van een ‘negatieve beoordeling, die we delen, van hoe een PS-regering met een absolute meerderheid heeft gepresteerd’. Wat betreft het resultaat van Bloco, door het behoud van de parlementaire fractie en een verhoging van het aantal stemmen ten opzichte van 2022, ‘is het een teken dat er vertrouwen is in Bloco voor welke politieke situatie dan ook: of het nu gaat om het vormen van een meerderheid of om een vastberaden en felle oppositie tegen rechts.’

Livre (Vrij), een pro-Europese partij met groene geloofsbrieven, was de winnaar onder de linkse partijen, ze verdrievoudigde haar stemmen en steeg van één naar vier parlementsleden. Misschien is dat een van de redenen waarom Bloco er niet in slaagde haar stemmen aanzienlijk te verhogen. De partij krijgt stemmen in de grote stedelijke gebieden en onder vergelijkbare demografische groepen als Bloco.

Bezuinigingen

Portugal is nog steeds een van de armste en ongelijkste landen in Europa, het staat 24e op de Social Justice Index in de EU. Het heeft het op drie na hoogste aantal burgers ouder dan 65 jaar ter wereld, 21,8 procent van de bevolking. Recente regeringen hebben de levensstandaard van ouderen niet beschermd. De huurkosten voor gewone mensen zijn enorm gestegen. Een van de factoren is de ongecontroleerde bevordering van het toerisme, wat leidt tot een explosie van Airbnb-verhuur in steden als Lissabon en Porto, waardoor de huurprijzen stijgen. De voordelen van een nationale gezondheidszorg die 50 jaar geleden na de revolutie werd opgezet, zijn sterk uitgehold.

Nu zelfs sociaalliberaal links niet meer aan de macht is, zal het verdedigen van de sociale verworvenheden en de levensstandaard van werkende mensen meer mobilisatie op de werkvloer en in gemeenschappen vergen.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Anti Capitalist Resistance. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.